كەيدە ەڭ ۇلكەن سوعىستار ەشقانداي وق اتىلماستان وتەدى. جارىلىس پەن تانكتەردىڭ ورنىنا – كينو مەن مۋزىكا، ءتىل مەن ءسان، ءبىلىم مەن يدەولوگيا سويلەيدى. بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە مادەنيەت تەك ۇلتتىڭ جانى ەمەس، سونىمەن بىرگە — ساياسي قارۋ، ەكونوميكالىق رەسۋرس جانە گەوساياسي ىقپالدىڭ تەتىگى.

ال بۇل قۇرال كىمنىڭ قولىندا؟ قاي مادەنيەت ۇستەم، قايسىسى شەتتەتىلگەن؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى ءبىزدى ۇلى دەرجاۆالار مەن ءۇشىنشى الەم اراسىنداعى مادەني ۇستەمدىك ءۇشىن كۇرەس دەپ اتالاتىن ۇلكەن بەينەگە اكەلەدى.

تاريحتان تاعىلىم: وتارلىق بيلىك پەن مادەنيەت

تاريحتاعى ءاربىر وتارلىق جۇيە الدىمەن جەر مەن بايلىقتى ەمەس، سانانى جاۋلاپ الۋعا تىرىستى. جەرىڭدى تارتىپ الۋدان بۇرىن – ءتىلىڭدى، ءدىنىڭدى، ونەرىڭدى، ادەبيەتىڭدى شەتكە ىعىستىردى. فرانتسۋز نەمەسە اعىلشىن وتارشىلدارىنا قارۋ ەمەس، ءوز تىلىندە ويلايتىن جەرگىلىكتى ەليتا كەرەك بولدى. وسىلايشا، ۇلتتىڭ ءوز بولمىسى وزىنە بەيتانىس كۇيگە ءتۇستى.

مادەنيەت – بۇل ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى ءتۇسىنۋ ءتاسىلى. ال ەگەر سول مادەنيەتتىڭ ورنىنا بوتەن، بىراق جارقىراعان وزگە ءبىر مادەنيەت ۇسىنىلسا – السىزدەر سونى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل – «مادەني ۇستەمدىك» دەپ اتالادى. ول – ءۇنسىز، بىراق وتە ىقپالدى كۇش.

«جۇمساق كۇش» نەمەسە مادەني ەكسپانسيا

XX عاسىردا بۇل قۇبىلىس جاڭا اتاۋعا يە بولدى – جۇمساق كۇش (soft power). بۇل ۇعىمدى العاش ۇسىنعان امەريكالىق ساياساتتانۋشى دجوزەف ناي مادەنيەت پەن يدەولوگيانى — حالىقارالىق قاتىناستاعى كۇشتىڭ ەرەكشە فورماسى رەتىندە سيپاتتادى. ياعني، ءبىر ەل باسقا ەلگە كۇش كورسەتپەي-اق، ءوز قۇندىلىقتارىن تارتىمدى ەتە وتىرىپ، سول ەلدىڭ باعىتىن وزگەرتە الادى.

قىرعي-قاباق سوعىس كەزىندە اقش پەن كسرو اراسىنداعى كۇرەس تەك يادرولىق ارسەنالمەن ەمەس، مادەني يدەيالارمەن دە ءجۇردى. كەڭەس وداعى — بالەت، كلاسسيكالىق مۋزىكا، عىلىمي-فانتاستيكالىق ادەبيەت، جۇمىسشى بەينەسى ارقىلى الەمگە جاڭا قوعام ۇلگىسىن ۇسىندى. ال امەريكا — گولليۆۋد، دجاز، ينديۆيدۋاليزم جانە «بوستاندىق» ۇعىمى ارقىلى اسەر ەتتى.

بىراق بۇل تەك يدەيالار جارىسى ەمەس ەدى — بۇل تاۋەلسىزدىگىن ەندى عانا العان ءۇشىنشى الەم ەلدەرى ءۇشىن جول تاڭداۋدىڭ كۇردەلى پروتسەسى بولاتىن. قاي مودەلگە ەرەمىز؟ كىمدى ۇلگى ەتەمىز؟ قاي مادەنيەت ءبىزدى العا جەتەلەيدى؟

ءۇشىنشى الەم — تەك مايدان الاڭى ما، الدە جاڭا وركەنيەت كوزى مە؟

كوپ جاعدايدا ءۇشىنشى الەم ەلدەرى — افريكا، ازيا، لاتىن امەريكاسى مەن پوستكەڭەستىك كەڭىستىك — سىرتقى ىقپالدىڭ نىسانى عانا بولىپ كەلدى. بىراق سوڭعى ونجىلدىقتا بۇل ەلدەر ءوز بولمىستارىن قايتا تابۋعا تىرىسۋدا.

جاس جازۋشىلار ءوز تىلىندە جازا باستادى. رەجيسسەرلەر ءوز قوعامىنىڭ ىشكى قايشىلىقتارىن كورسەتتى. سۋرەتشىلەر مەن مۋزىكانتتار فولكلور مەن زاماناۋي ءستيلدى بىرىكتىرىپ، جاڭا مادەني فورما جاساي باستادى.

باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنداعى باسەكەلەستىك داۋىرىندە ءۇشىنشى الەم وزىنە ءتان جول ىزدەۋدە. بۇل جول — مادەني قارسىلىق جولى، ياعني وتارلىق سانا مەن كوشىرمەلىك ستيلدەن ارىلىپ، بولمىسقا ورالۋ، بىراق ول بولمىستى جاڭاشا سويلەتۋ جولى.

تسيفرلىق داۋىردەگى جاڭا مايدان

بۇگىندە مادەني ەكسپانسيا ءتىپتى كورىنبەيتىن فورمادا ءجۇرىپ جاتىر. Netflix, TikTok, Spotify سياقتى پلاتفورمالار ارقىلى مادەني مازمۇن، ماعىنا بۇكىل الەمگە ەركىن تارالادى. بىراق بۇل ەركىندىك دەگەنىمىز — تاڭداۋدىڭ كوپتىگى عانا ەمەس، ىقپالدىڭ ارتۋى. مىسالى، 10 جاستاعى افريكالىق نەمەسە قازاق بالاسىنىڭ سمارتفونىندا قانداي كونتەنت باسىم؟ ول قانداي تىلدە ءان تىڭداپ، قانداي كينومەن ءوسىپ جاتىر؟

مىنە، وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، ءبىز شىن مانىندە كىمنىڭ ىقپالىندا ەكەنىمىزدى تۇسىنەمىز. سوندىقتان بۇل مادەنيەت مايدانى – تەك وتكەننىڭ ەمەس، بولاشاقتىڭ دا كۇرەسى.

قورىتىندى: مادەنيەت – كىمنىڭ قولىندا بولسا، بولاشاق سوعان تيەسىلى

مادەنيەت تەك ونەر مەن ادەبيەت ەمەس — ول قۇندىلىقتار جيىنتىعى. ول – ءبىز قالاي ويلايمىز، نەگە سەنەمىز، بولاشاقتى قالاي ەلەستەتەمىز دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابى. ۇلى دەرجاۆالار وسى مادەني قۇرالدار ارقىلى بولاشاقتىڭ بەينەسىن قالىپتاستىرعىسى كەلەدى. ال ءۇشىنشى الەم ەلدەرىنىڭ باستى كۇرەسى – سول بولاشاقتا ءوز ورىندارىن وزدەرى انىقتاۋ.

بۇل ءۇشىن كەرەك نارسە – مادەني سەرگەكتىك. ياعني، سىرتتان كەلگەن مادەنيەتتى بەيسانالى قابىلداماي، ءوز بولمىسىمىزبەن سۇرىپتاپ، يگەرۋ، ءوز ءۇنىمىزدى جوعالتپاي، الەمدىك ديالوگقا قوسىلۋ.

سەبەبى، كىمنىڭ مادەنيەتى سويلەسە — سول بولاشاقتىڭ تاريحىن جازادى.

شىڭعىس ەرگوبەك،

تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ وقۋ جانە وقۋ-ادىستەمەلىك جۇمىستار جونىندەگى پرورەكتورى

Abai.kz