شىڭجاڭ: تەحنوكرات كەتىپ، يدەولوگ كەلدى... 

ەندىگى بەتالىس قالاي؟

شىلدە ايىنىڭ العاشقى كۇنى شىڭجاڭنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى اۋىستى. ەلىمىزدىڭ ءتورت وبلىسىمەن شەكتەسىپ جاتقان جانە قازاق دياسپروسىنىڭ ەكى ميلليونعا تاياۋ تۇرعىندارى ءومىر ءسۇرىپ، تىرشىلىك ەتىپ جاتقان بۇل ءوڭىردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جاعىدايىنداعى وزگەرىستەر مەن جاڭالىقتارعا ءبىز ەشقاشان بەي-جاي قاراي المايمىز. ۇنەمى سەبەبى مەن سالدارىنا ءۇڭىلىپ وتىرامىز.

"كومسومالدار توبىنان" قاناتتانىپ، سەنىمگە كىرىپ ساياساتتا ءوز قارەراسىن قالىپتاستىرعان،  تيبەتتەگى جانە شىڭجاڭداعى قاتاڭ جانە تەگەۋرىندىندى تاسىلىمەن ەستە قالىپ، حالىقارالىق قوعامدىق پىكىردىڭ سوگىسىنە ۇشىراعان چەن تسيۋانگو قىتاي ساياسي ەليتاسىنان شەتتەتىلىپ ورنىنا قىتاي عارىش اگەنتتىگىن باسقارعان كەيىن قىتايدىڭ ەڭ دامىعان ولكەسى گۋاڭدوڭنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ما تسينرۋي مىرزانىڭ تۇراقتىلىقتى تۋ ەتكەن ساياسات پەن پاندەميانىڭ قۇرساۋىندا قالعان ءوڭىردىڭ ەكونوميكاسىن ساۋىقتىرۋ جانە دامىتۋ تۇرعىسىندا ەڭبەكتەنگەنى انىق. سودان دا بولار ەلىمىزگە ارناۋلى دەلاگاتسيا باستاپ كەلدى. ء“بىر بەلدەۋ، ءبىر جول” باستاماسىنىڭ وزەگى بولعان شىڭجاڭنىڭ قازاقستان جانە  ورتالىق ازيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناسىنىڭ ماڭىزدىلىعى مەن ءمانىن بارىنشا ءتۇسىندى. وڭىرلىك يندۋستريا مەن ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا ايىرىقشا نازار اۋداردى. ونىڭ ناتيجەسى مەن جەمىسىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار كوردى. ءبىلدى. سەزىندى. وسى بارىستا شىڭجاڭعا ىشكى قىتايدان كەلگەن تۋريستەردىڭ جىلدىق سانى 200 ءجۇز ميلليونعا جەتكەن.

سي تسينپين بيلىككە كەلگەن سوڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ اتىنان شىڭجاڭ ماسەلەسى تۋرالى ءۇش رەت ارناۋلى قىزمەت ءماجىلىسىن  اشىپ، باگىت-باگداردى تالقىلادى. بۇكىل قىتاي تەريتورياسىنىڭ 4/1-ءىن ۇستايتىن شىڭجاڭ اينالاسىندا قازاقستان، رەسەي، پاكىستان، اۋعانستان، موڭعوليا قاتارلى سەگىز مەملەكەتپەن شەكارالاسادى. الەمدىك ماقتا وندىرۋدە 20 پايىزدى، بۇكىل قىتايلىق ماقتا وندىرۋدە 92,2 پايىزدى ۇستاسا، قىتايلىق مۇناي-حيميانىڭ 20, گازدىڭ 28, كومىردىڭ 40 پايىزى وسى ءوڭىردىڭ ۇلەسىندە. بۇدان سىرت ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالدىڭ 153 ءتۇرىنىڭ مول قورى انىقتالعان.

قازىر ەجەلگى وركەنيەت ەلى مەن باتىستىڭ اسىرەسە اقش پەن اراداعى باسەكەلەستىك پەن باقتالاستىق ۋشىعىپ ساۋدا سوعىسىنا ۇلاسىپ كەتتى. كەدەندىك سالىق ءوزارا ەسەلەپ وسۋدە. سونىمەن بىرگە شىڭجاڭداعى كىسىلىك قۇقىق، دەموكراتيا ماسەلەسى قارسىلاستارىنىڭ باستى كوزىرلەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ  اتالمىش ءوڭىر الەمدىك گەوساياساتى مەن يدەولوگيا اراسىنداعى كۇرەس پەن تالاس-تارتىستىڭ العى شەبىنە اينالدى. ونىڭ ۇستىنە شىڭجاڭ ەجەلدەن بەرى كوپ ۇلتتى، كوپ ءدىندى كۇردەلى، سەزىمتال ءوڭىر بولىپ قالىپتاسقاندىقتان ىشكى-سىرتقى قايشىلىعى دا جەتىپ ارتىلادى. سىرىڭكە تيسە وت لاۋ ەتە تۇسكەلى تۇر. ول از دەسەڭىز، شىڭجاڭدا ورتالىققا توتە باعىنىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن قاتار ءومىر سۇرەتىن ءوندىرىس -قۇرلىس بريگاداسى دەگەن جارتىلاي اسكەري، اكىمشىلىك قۇرىلىم بار. قحر-ى قۇرىلعاندا شىڭجاڭدا جەڭىلگەن ۇكىمەتتىڭ ءجۇز مىڭعا جەتە قابىل ارمياسى مەن وتباسى مۇشەلەرى بولسا، جەڭگەن جاقتىڭ ءجۇز مىڭ ارمياسى دا وسىندا  ىرگە قالاپ، قونىس تەپكەن. كەيىن بەيبىت زامان ورناعاننان كەيىن قۇرامىندا ءۇش ايماقتىڭ ءبىر ءبولىم ۇلتتىق ارمياسى بار وسى قوسىن اسۋلار مەن وتكەلدەردى جاعالاي قونىستانىپ تىڭ يگەرۋمەن، بۇكىل اۋماقتىڭ ينفرا قۇرىلىمدارىن سالۋمەن اينالىستى. ارالىقتا جەرگىلىكتى ۇكىمەتپەن بىرىكتىرىلدى،  ارتىنان قايتادان وڭاشالانىپ كەتكەن. ولاردىڭ تاعدىرى مەن ەڭبەگى ەرەكشە بولعاندىقتان جەرگىلىكتى اۆتونوميا زاڭدارىمەن ساناسا بەرمەيتىن بىراق سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا ساياسي كوميسارىنان باستاپ دۆيزيا -پولك كوماندرلارى مەن ساياسي جەتەكشىلەرى ارت-ارتىنان جەمقورلىق بابىمەن ۇستالا باستاپتى. مىنە بۇل زاڭ بار ازاماتتارعا ورتاق قولدانىلادى دەگەن تانىمنىڭ ادامدار ساناسىنا ورناي باستاعانىنان دەرەك بەرسە كەرەك.

وسىنداي الماعايىپ كۇردەلى كەزەڭدە تىنىشى كەتىپ تۇرعان اۋماقتىڭ تىزگىنىن كەز-كەلگەن كولدەنەڭ كوك اتتىعا ۇستاتا قويماسى انىق. پارتيانىڭ يدەولوگتارى مەن مەملەكەتتىڭ باسشىلارى ون ويلانىپ بارىپ، ءبىر كەسەتىن شىعار دەپ ويلايمىز.

ءبىزدىڭ قولىمىز جەتكەن اقپاراتتارعا جۇگىنسەك، جاڭا سەكرەتارى چەن سياوتسزان 1962 جىلى قازىرگى قىتاي پرەمەر ءمينسترى لي تسيانمەن ءبىر ولكەدە دۇنيەگە كەلىپ، عاسىر دەرتى پاندەميانىڭ وشاعى بولعان ۋحان قالاسىندا 1984 جىلى سۋ ىستەرى ينستيتۋتىندا ءبىلىم الىپتى.  ەڭبەك جولىن قحر-نىڭ سۋ ىستەرى مينسترلىگىنە قاراستى گازەتتە قاتارداعى جۋرناليست بولىپ باستاعان ينجەنەر جىگىت ون جىلدا سول گازەتتىڭ ديرەكتورىنا دەيىن كوتەرىلەدى. سول جىلداردا وڭتۇستىكتىڭ سۋىن سولتۇستىككە بۇرۋ باعىتى بويىنشا باستاما كوتەرىل، قىتاي قوعامدىندا قىزۋ ايتىس-تارتىس ءجۇرىپ جاتقان. وسى تاقىرىپتا چەن مىرزا قالامى وتكىر ساراپشى، شولۋشى رەتىندە تانىلا باستايدى. 2003 جىلى قحر-نىڭ سۋ ىستەر مينسترلىگىندە لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان سوڭ گانسۋ ولكەسىنە بارىپ ءۇش جىلداي ورتالىقتان الىس ايماقتا شىڭدالادى. ودان كەيىن مينسترلىكتىڭ ورتالىق اپپاراتىن باسقارۋمەن بىرگە حۋانحە وزەنىن قورعاۋ، رەتتەۋ كوميتەتىنىڭ باسشىلىعىن قاتار اتقارادى. قىتايلار وڭتۇستىكتەگى يانتسزى، سولتۇستىكتەگى حۋانحە وزەندەرىن وزدەرىنىڭ تامىر تارتىپ، ءوسىپ-ونگەن، تىرشىلىكتىڭ ءنارىن بەرگەن انا-وزەنىم دەپ ارداقتاپ، اسپەتتەيدى. بۇل وزەندەردى قورعاپ، رەتتەپ وتىراتىن باسقارۋ كوميتەتىنە  مەملەكەتتىك مينسترلىكتىڭ ورىنباسارىمەن تەڭ ستاتۋ بەرىپ، ولارعا باعىتتالعان قارجىنى بيۋدجەتتەن مولىراق بولەدى.

2017 جىلى قىتاي كومپارتياسىنىڭ 19  سەزىندە سي ءتسينپىن بيلىگىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالىپ ءوزىنىڭ جاپاعا تولى جاستىق شاعىن بىرگە وتكىزگەن تاعدىرلاس دوسى ۆان تسيشان ورتالىق ساياسي بيرونىڭ تۇراقتى مۇشەسى ءارى ورتالىق ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى رەتىندە كورۋپتسيگا قارسى سوعىس جاريالانعاندا،  بىزدىڭ كەيىپكەرىمىز سول كوميتەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات بولىمىنە جاۋاپتى  بولىپ قوزعالىس پەن كۇرەستىڭ باعىت-باعدارىن انىقتاپ، جالپى حالىقتىق سيپات الۋى ءۇشىن تەورەيالىق، زاڭدىق نەگىزىن قالادى. جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقان شەنەۋىكتەر تۋرالى قۇجاتتىق فيلمدەر سەرياسىن جاساپ ورتالىق تەلەديداردان تاراتتى. وسى ارالىقتا ولكە، ميسترلىك دارەجەلى 360 تان استام شورتانداردىڭ قولىنا كىسەن سالىندى.

2016 جىلى قازىرگى ساياسي بيرونىڭ تۇراقتى مۇشەسى، ورتالىق ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتىنىڭ باس سەكرەتارى لي سي  لياونين ولكەسىنە ءبىرىنشى قول بولىپ تۇرعاندا سول ولكەلىك پارتكومنىڭ تۇراقتى مۇشەسى، ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى بولىپ تاعايىندالعان چەن سياوتسزان سول ولكەنىڭ جەمقورلىقپەن كۇرەس تاريحىندا ءزىلزالا تۇدرادى. رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى پارلامەنت سايلاۋىنا بايلانىستى جەمقورلىق پاكتىلەرى اشكەرە بولىپ ونىڭ ۇشقىنى 955 ادامدى شارپىپ، 35 شەنەۋىك ءتيىستى جازاسىن الادى.

2017 جىلى قىتاي جوعارى پارلامەنتىنە (حالىق ۋاكىلدەرى قۇرىلتايى) قاراستى تەكسەرۋ كوميتەتى قۇرىلعاندا سول قۇزىرلى ورىننىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولادى. 2020 جىلى ۇكىمەتتىڭ ۇلتتىق ىستەر كوميتەتىنە توراعا بولىپ تاعايىندالادى. بۇل مەكەمەگە 1978 جىلدان بەرى بىردە-ءبىر قىتاي ۇلتىنىڭ وكىلى باسشى بولماعان ەكەن. بۇل سالانى ءار جىلداردا موڭعۇل، دۇڭگەن، ۇيعىر، تيبەت ۇلتىنىڭ ازاماتتارى باسقارىپ كەلىپتى. بۇل تاعايىنداۋلاردىڭ ارتىندا ءتسيدىڭ تسينحۋا ۋنيۆەرسيتەتىندە بىرگە وقىعان گرۋپپالاسى ءارى جاتاقتاسى بولىپ ۇزاق جىلدار سول ۋنيۆەرسيتەتتە جانە جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ رەكتورى، ورتالىق پارتيا كوميتەتى قادىر ىسىنە جاۋاپتى ءمينسترى قىزمەتىن اتقارعان چەن سي مەن جوعارىدا اتى اتالعان ليسي سياقتى اۋىر سالماقتاعى ساياسي تۇلعالار تۇر دەيدى ساراپشىلار.

2022 جىلى قىتايدا اكىمشىلىك قۇرىلىمداردى ىقشامداۋ، وڭتايلاندىرۋ باستالعاندا ۇلتتىق ىستەر كوميتەتى، ءدىن ىستەر مەكەمەسى قاتارلى ءبىراز مينسترلىك دارەجەلى ورىندار بىرىكتىرىلىپ ءبىرتۇتاس مايدان مينسترلىگى قۇرىلعاندا وسى مينسترلىكتىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسقا جاۋاپتى ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالادى.

بيىل ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا ساياسي بيرونىڭ جينالىسىندا ەكى ساياسي بيرونىڭ مۇشەسىن ءارى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە قاراستى ەكى ماڭىزدى ورگاننىڭ—كادرلار ىسىنە جاۋاپ بەرەتىن مينيسترلىك پەن ءتۇپ قاينارى جاپونعا قارسى سوعىس كەزىنەن باستاۋ الاتىن سانى از ۇلتتار، ءدىن، بۇقارالىق ۇيىمدار مەن پارتيا-توپتار، شەتەلدەگى قىتاي دياسپروسى جانە قوعامدىق ۇيىمدار ماسەلەسىمەن ارنايى اينالىساتىن ءبىرتۇتاس مايدان مينسترلىگىنىڭ باسشىلارى ءوزارا پورتپەل اۋىستىردى. الپىستان جاڭا اسقان تسينحۋا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى، سوڭعى ون نەشە جىلدا ساياسات ساقىناسىندا جارقىراپ شىققان جۇلدىز لي گانتسزيە، جەتپىسكە تاياپ قالعان بار جاستىق عۇمىرىن زاڭ عىلىمىن زەرتتەۋگە ارناعان، ءبىلىمى مەن بىلىگىنە بيلىكتىن ۇشار باسى ساناساتىن وقىمىستى شي تايفەنگە ورنىن بەردى. بۇل اۋىس-ءتۇيىس قىتاي حالقى عانا ەمەس،  قىتاي ساياساتىن باقىلاپ-زەرتتەپ وتىرعان حالىقارالىق ساراپشىلاردا كۇتپەگەن توسىن جاڭالىق بولدى.

بۇل ارادا ءبىزدى قىزىقتىرگانى كومپارتيانىڭ كادر تاڭداۋ، تاعايىنداۋ جۇيەسىندە شەشۋشى تۇلعا بولىپ وتىرعان شي تايفەن مىرزانىڭ ۇستانعان يدەيالى، شەنەۋىكتىك عۇمىرىنداعى باسىپ وتكەن باسپالداقتارى بولىپ وتىر. 20-ءشى سەزدە تولىقتاي زەينەتكە شىعىپ ارتىنان جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولعان پرەمەر مينسترمەن قاتار ءبىر ۋنيۆەردە ءبىلىم العان شي مىرزا بار زەيىن-زەردەسىن عىلىمعا ارناپ قىتاي مەن الەم زاڭىنىڭ تاريحىن، قۇرىلىمىن زەرتتەپ ءجۇرىپ ءوز ابىروي-بەدەلىن قالىپتاستىرادى. ورتالىق جوعارى پارتيا مەكتەبىندە ۇستاز بولادى. ساياسي تانىمى مەن  باعىتى: قىتاي قوعامى ءۇشىن قىتايلىق ەرەكشەلىككە يە ءسوتسياليزمنىن ابزالدىعى مەن قىتاي كومپارتياسىنىڭ قاتاڭ باسشىلىعى كەرەك ەكەندىگىن تەوريالىق جانە پراكتيكالىق تۇرعىدان دالەلدەپ شىعۋ بولىپتى.  سوندىقتان دا بولار ءبىر كەزدە قىتاي قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىن باسقارىپ، مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسىن باعىتتاپ وتىراتىن ساناۋلى عۇلامالاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتى اتالادى. ءبىراز جىل تەڭىز جاعالاۋىنداعى دامىعان ولكەلەردە بيلىكتىڭ ءدامىن تاتقان وقىمىستى كەيىن نيڭتسيا دۇڭگەن اۆتونوميالىق وبىلىسىنا باس سەكرەتارى بولعاندا راديكالدىق يسلام ءدىنى باعىتىمەن كۇرەسىپ، يسلام ءدىنىن قىتايلاستىرۋ تۇرعىسىندا جاسالعان جۇمىستارىن ورتالىق جوعارى باعالاعان. ودان كەيىن ىشكى مونعول اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن قولعا العاندا موڭعول زيالىلارى كوتەرگەن وقۋلىق داۋى مەن انا ءتىلى ماسەلەسىن ورشىتپەي شەشە بىلگەن.

سي ءتسينپىن العاش بيلىككە كەلگەندە جونحۋا ۇلتتارىنىڭ قايتادان گۇلدەنۋى باعدارلاماسى جاسالىپ، «قىتاي ارمانى» ورتاعا قويىلدى. ونىڭ ناقتى كورىنىسى «ەكى عاسىر» جوباسىندا ايقىندالدى. ناقتىراق ايتساق، ول—قىتاي كومپارتياسى دۇنيەگە كەلگەنىنە ءجۇز جىل تولعاندا (1921–2021), ودان كەيىن قحر-سى قۇرىلعانىنا عاسىر تولعاندا (1949–2049) قىتاي ەلى ءتىلى، ءدىنى، تەريتورياسى ءبىر تۇتاستانعان،  زاڭ سالتانات قۇرعان، حالقى باياشاتتى ءومىر سۇرەتىن قۇدىرەتتى ەلگە اينالۋى كەرەك دەگەن ستراتەگيالىق ماقساتتى ورتاعا قويعان. قازىر سول ماقساتقا جاقىنداپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارى قىتاي الەم نازارىنا «ادامزات تاعدىرىنىڭ ورتاق  قاۋىمداستىعى» دەگەن كونتسەپتسيانى ۇسىنعاندا سونىمەن ساباقتاستىرا «جوڭحۋا ۇلتتارى ورتاق  تاعدىرىنىڭ قاۋىمداستىعى» دەگەن باعدارلامانى اينالىسقا ەنگىزىپ مەملەكەتتىڭ ءبىرتۇتاستانۋ ۇدەرىسىندە ۇلتتار دىڭ ءوز بەت-بەينەسىن ساقتاي وتىرىپ ءوز ەركىمەن جەتەكشى ۇلت اينالاسىنا توپتاسىپ، بىرىگۋى زاڭدى قۇبىلىس دەپ تۇسىندىرىلەدى. بۇل ارادا كەيىن تولىقتىرىلعان زاڭدار مەن كونستيتۋتسيا اراسىنداعى قايشىلىقتار مەن سايكەسسىزدىكتەر تۋىلىپ جاتسا ونى شەشۋ جولدارى دا ايتىلعان. وسى باعدارلامالار مەن تولىقتىرىلعان زاڭ تارماقتارىنىڭ ءبارىنىڭ باسىندا چەن سياوتسزان مىرزانىڭ توتە باسشىسى جانە ارىپتەسى شي تايفەن مىرزانىڭ تۇرعانى انىق.

قازىرگە دەيىن شىڭجاڭعا ورتالىق جىبەرگەن ءتورت باس حاتشى مەرزىمى تولماي كەلگەن جاعىنا قاتتى. ەندى سۋدىڭ سىرىن بىلەتىن، يدەولوگيالىق جۇمىسپەن اينالىسقان،  كورۋپتسيامەن كۇرەسكەن كىسى كەلدى. سۋ دەمەكشى قازىر يانتسزى وزەنىن تۋننەل ارقىلى حۋانحە وزەنىنە قوسۋ ينجەرياسى اياقتاۋعا جاقىن. بۇل عاسىر جوباسى مارەسىنە جەتسە، باتىس سولتۇستىكتەگى سەگىز ولكەدە 400 ميلليون ادام تۇتىناتىن سۋ قورى جينالادى دا سايدام، تۇرپان ويپاتتارى ءجازيرالى مەكەنگە اينالادى سونىمەن شىڭجاڭ بۇكىل قىتايدىڭ استىق قامباسى بولىپ شىعا كەلەدى. بۇل دا جاڭا باسشىعا جۇكتەلگەن باستى ميسسيانىڭ ءبىرى دەپ ويلايمىز.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz