وزىمە جانە وزگەگە

«الاشيا» ءريسالاسى حاقىندا ايتار سىر

تاريحي تۋىندىلاردان تۇراتىن توپتامامدى 2004 جىلى «رۋح-ساراي» دەگەن جالپى اتپەن جاريالاي باستاعانداعى ۇستانىمىمدا مەن جاس وقىرمانعا ءسىڭىمدى، قۇنارلى رۋحاني ازىق ۇسىنۋدىڭ شارتىن دەرەك پەن كوركەمسوز كەستەسى ۇيلەسىمىنە قول جەتكىزۋ دەپ ۇيعارعانىمدى ايتقان ەدىم. سوسىن سومداماق رۋحي عيماراتىمنىڭ «كىرپىشتەرى» مەن «قۇجىرالارى» قانداي بولاتىنىن مەڭزەگەن بولاتىنمىن. مۇنىم تاريحي دەرەكتەردى كوركەم تىلمەن اڭگىمەلەۋ دەگەنگە  ساياتىن. ال قانداي دەرەكتەردىڭ قۇنارلى، ساناعا ازىق بولارلىق  رۋحاني ءنار بەرۋى ىقتيمال؟ مەن بۇل ورايداعى ىزدەنىستەرىمنىڭ باستى نىساناسى ەتىپ، قازاقتىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحىنىڭ شەشۋشى ۇزىكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە، جيىرماسىنشى عاسىردى تاڭداپ العانمىن-دى. ويتكەنى قازاق ۇلتى عۇمىرىنداعى كۇللى تاعدىرلى بەتبۇرىستاردىڭ ءبارى سول جۇزجىلدىقتا جاسالعان-تىن. بارشا تاعىلىمدى دەرەكتەر سوناۋ ۋاقىت كەسىندىسىندە جاتىر دەپ بىلگەنمىن-ءدى.

اتاپ ايتسام، ولاردىڭ نەگىزگىلەرىن مەن بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن مىنانداي كەزەڭدەرگە بولگەنمىن: 1) حالقىمىزعا ەلدىگىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ سونى باعىتىن نۇسقاعان مىڭ توعىز ءجۇز بەسىنشى جىل; 2) ستالين «قارا رەسەي» دەپ ءدال تاڭبالاعان وتار جۇرتتاردىڭ ءبىرى ءام بىرەگەيى قازاق بۇلقىنىس كۇشىن كورسەتكەن ون التىنشى جىل;  3) «حالىقتار تۇرمەسىنىڭ» باس قوجايىنى مەن كۇزەتشىسى تاقتان قۇلاعان ون جەتىنشى جىل; 4) قازاق حالقىن جاڭا يمپەريا قۇرامىندا جەر-سۋىنىڭ نەگىزگى اۋماعىمەن اۋەلى ون جەتىنشى جىلى الاشتىق، ارتىنشا جيىرماسىنشى جىلى سوۆەتتىك اۆتونوميا دەپ اتالاتىن قۇرىلىمدارعا جيناۋ ارەكەتتەرى، سوسىن قازاقتىڭ جەر-سۋى مەن حالقىن ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىرۋگە تۇڭعىش رەت تاريحي مۇمكىندىك جاساعان جيىرما ءتورتىنشى جىل; 5) بەرگى زاماندا جەر-جاھاندى تىتىرەتكەن «زۇلىمدىق يمپەرياسىنىڭ» كوبەسىن سوگىپ، يمپەريا تۇنشىقتىرعان بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ەڭسە كوتەرۋىنە، ءسويتىپ ولاردىڭ بارشاسىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىنە قازاقتىڭ نامىسىن جىرتۋىمەن جول سالعان سەكسەن التىنشى جىل...

مۇنىڭ ءبارىن حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ەلەۋلى كەزەڭدەر دەسەك تە، مەنىڭ قايتا قۇرۋ ساياساتى داۋىرلەگەننەن بەرى ءار كەزدە جاريالاعان جانە جاريالاماق جۇمىستارىمدا قامتىلاتىن ۋاقىتتىق كەڭىستىكتەر بۇلاردان دا اۋقىمدى-تىن. بۇلار نەگىزگىلەرى. ولارمەن ساباقتاس سان بەلەس، تاعىلىمدى، ماڭىزدى كەزەڭدەر بار. سولاردىڭ بارشاسى مەنىڭ توپتامامدا ءارتۇرلى جولمەن قاراستىرىلادى دەپ شەشكەنمىن. وسى كەزەڭ-بەلەستەردەگى كۇردەلى وقيعالارعا بويلاعان ىزدەنىستەرىمنىڭ ناتيجەسى جونىندە زامانا سۇرانىسىنا ساي وي قورىتۋعا ءتيىس-تۇعىنمىن.

سودان تۋعان حالقىمىزدىڭ ساياسي ويانۋ جولىنداعى العاشقى قادامدارى مەن تاۋەلسىزدىككە جەتكەنگە دەيىنگى شەجىرەسىنەن جەكەلەگەن سۋرەتتەر كوركەمدىك زەرتتەۋىمە الىندى. ءسويتىپ-ءسويتىپ، عاسىرعا ۇلاسقان ۇزاق جولدىڭ تاريحي تاعىلىمدى تۇستارىنان سومدالىپ، عيماراتتىڭ سۇيەگىن قۇراپ-تۇتاستىراتىن تۋىندىلار تىزبەگى نوبايلاندى. سول تىزبەك جاس ازاماتتارعا رۋحاني ءنار بەرەرلىك تانىمدى شىعارمالار شوعىرىن قۇرايتىن بولادى دەپ ءبىلدىم. مەن بۇل رۋحي-عيماراتىم الدەنەشە سەريامەن ورىلەدى دەپ جوبالاعان ەدىم. ونى ۇلتتىق رۋحتى ۇلىقتايتىن رۋحاني ءۇي سىندى بەينەدە كورگەنمىن. رۋحاني  ءۇيدىڭ ىرگەتاسى، ەڭسە كوتەرەر نەگىزى – تۋعان توپىراق بولماق. سول سەبەپتى دە  «رۋح-ساراي» الەمىنىڭ ىرگەتاسى ىسپەتتى العاشقى تۋىندىلار شوعىرىن بىرىكتىرەتىن جەلى ءجاي عانا «توپىراق» دەپ اتالدى. بۇل سەريادان قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى تۇڭعىش رەت وزىق وركەنيەتتىك ساياسي وي دەڭگەيىندە پايىمداي باستاعان كەز – حح عاسىردىڭ باسىنداعى قوعامدىق-ساياسي تىنىس-تىرشىلىك كورىنىستەرىن بەينەلەيتىن ەتيۋدتەر ورىن الادى دەپ جوسپارلادىم. ال ىرگەتاس ۇستىنە قابىرعا ورىلەتىنى بەلگىلى، مەن ونى قۇرايتىن تۋىندىلاردى «كەرەگە» دەپ اتالاتىن سەرياعا توپتاستىرماق ەدىم. وعان ۋاقىت جاعىنان حح عاسىردىڭ العاشقى ۇشتەن بىرىندە ورىن العان بەتبۇرىستى وزگەرىستەر جايىنداعى ەتيۋدتەر كىرەدى. ولار جەكەلەگەن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ عۇمىرى مەن قىزمەتىن ارقاۋ ەتۋ ارقىلى بەينەلەنەدى.  كەرەگەگە ۋىق بەكىتىلەدى، ۋىق شاڭىراقتى كوتەرىپ تۇرادى. توپتامادا بۇل قىزمەتتى «ۋىق» سەرياسى اتقارادى. وسى سەريامەن توتاليتاريزم كەزەڭىنەن قازىرگى تاۋەلسىزدىك باسپالداقتارىنا دەيىنگى ارالىقتى جالعاستىراتىن شەجىرە تۇزىلەدى. ال عيماراتتىڭ شاتىرى، شاڭىراعى – تاۋەلسىزدىك بەلەسىندەگى رۋحاني كۇمبەز ءتارىزدى سەريا – «ءتاج» دەگەن اتاۋمەن بەدەرلەنەدى. وعان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ىزدەنىستەردى، تاۋەلسىز ەل ازاماتتارىنىڭ كوزقاراسىن، ۇستانىمىن كورسەتەتىن، ونىڭ قالىپتاسۋىنا ارقاۋ بولاتىن ەتيۋدتەر كىرەدى. بۇل الدىڭعى ءۇش توپتامانىڭ قورىتىندىسى ىسپەتتى بولۋى كەرەك. ءوستىپ، تاۋەلسىزدىك ازاماتى كوزقاراسىنىڭ تۇعىرىن قالاۋعا سەپتەسۋى ءتيىس «رۋح-ساراي»، ءتورت سەرياعا جۇيەلەنگەن، تۇتاستاي ءبىر عاسىردى قامتيتىن ەتيۋدتەر دەستەسى، – رۋحي-عيمارات رەتىندە بوي تۇزەيدى دەپ شەشكەن ەدىم.

تۇسىنەم، ەتيۋد دەگەن جانرلىق انىقتامام سونشالىقتى ءدال بولماۋى ىقتيمال. شىنتۋايتىندا العاشقى «توپىراق» سەرياسىمەن جارىق كورگەن ەتيۋدتەرىم بارلىق بەلگىلەرى بويىنشا كادىمگى رومان، ولارعا تەك  دەرەكتى دەگەن انىقتاما قوسۋ سۇرانىپ تۇرعان ءتارىزدى. تۋراسىن ايتقاندا، ادەبيەتتانۋشىنىڭ توپتاماداعى  ءار تۋىندىنى بەلگىلى ءبىر جانرعا جاتقىزۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمايمىن. ماسەلە مەنىڭ ۇلكەن ۋاقىتتىق كەسىندى ىشىندەگى بەتبۇرىستى بەلەستەردى، ەلەۋلى وقيعالاردى مەيلىنشە شىنايى بەينەلەگىم كەلگەنىندە جاتىر عوي دەپ ويلايمىن. ال سولاي جاساۋ جولىندا مەنىڭ قولعا العان كوركەمدىك قۇرالىم سان ءتۇرلى بولدى. سوندىقتان دا وسىناۋ رۋحدەستەگە كىرەتىن تۋىندىلاردى ادەتتەگى ادەبي جانرلار بويىنشا توپتاستىرۋدى قوش كورمەدىم. ماعان بۇل رەتتە، ءوزىمنىڭ جاس كەزىمدەگى ەلتي قاراعان، ورنى ەرەكشە ۇستازدارىمنىڭ ءبىرى، ماڭگى ولمەس ۇلى بالزاكتىڭ ءوزىنىڭ ەپوپەياسىن نوبايلاۋدا قولدانعان ءتاسىلى كوڭىلىمە قوندى. ول  سۋرەتكەرلىگىنىڭ شىڭى رەتىندە تانىلعان ۇلكەن جانە شاعىن روماندارىن دا، سىني كوزگە جۋرناليستىك جۇمىس ىسپەتتى اسەر قالدىراتىن ۇلكەندى-كىشىلى بارشا تاماشا شىعارمالارىن دا جانرعا جىكتەمەي، ورتاق اتاۋمەن ەتيۋدتەر دەپ اتاعان بولاتىن. بۇل جەردە ەرتەدە ءسوز ونەرى زەرگەرلەرىنىڭ ادەبي دە، عىلىمي دا، فيلوسوفيالىق تا وچەركتەردى ءبىر سوزبەن ەتيۋد دەپ تاڭبالاي بەرگەنىن دە ەستە ۇستاعان ءجون. وسى اتاۋ ماعان دا ۇنايدى. سوندىقتان «رۋح-سارايدىڭ» كوركەمدىك تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن،  تۋىندىلاردى جانرعا ءبولىپ-جارماي-اق، – وزىنشە جەكە ەتيۋدتەر رەتىندە بەرۋدى ورىندى كوردىم. جارىققا شىققان تۋىندىلاردا ەشقانداي جانر اتاۋىن كورسەتپەۋىم سودان. «رۋح-سارايمەن» تانىسقاندا، جاس وقىرمان روماندار مەن اڭگىمەلەرگە، زەرتتەۋلەر مەن كوسەمسوز ۇلگىلەرىنە، عىلىمي مونوگرافيالار مەن انىقتامالىقتار سيپاتتى شىعارمالارعا كەزىگەدى. بىراق، مەنىڭ ءوز يلانىمىمشا،  ولاردىڭ ءمانى تۇرىندە ەمەس، ءبارىن بىرىكتىرەتىن وزەگىندە، مازمۇنىندا. ولاردىڭ ارقايسىسى –  تاريحتىڭ ءبىر كىشكەنە پۇشپاعى، تاريحي مينياتيۋرا، حالقىمىز باستان كەشكەن بەلگىلى ءبىر كەزەڭنەن ەلەس بەرەتىن وزىنشە ءبىر كوركەم پولوتنو. سوندىقتان دا ولاردىڭ قايسىسىنىڭ قاي جانرعا جاتاتىنى مەن ءۇشىن سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس.

ايتسە دە ءداستۇرلى جانر اتاۋلارىنان قاشقاقتاۋىم وقىرمانعا ۇناماۋى مۇمكىن. ءسوز ونەرىنىڭ قاي سالادا جاسالاتىنىن كورسەتۋ – تالاپ ەتىلەتىن قاراپايىم شارتتاردىڭ  ءبىرى  ىسپەتتى ەمەس پە... دەگەنمەن مەنىڭ ۇعىمىم مىنانداي... جانر – ءتۇر عانا. ءتۇر – مازمۇندى اشۋ ءتاسىلى عانا. مازمۇن – كورسەتىلۋى ءتيىس ويعا العان تۇتاستىقتى ايقىنداۋشى ءجايت، تۇتاستىڭ بولىكتەرىنىڭ جيىنتىعى. ال تۇتاستىڭ بولىكتەرى سان تۇرمەن اشىلۋى عاجاپ ەمەس. ويلاپ قاراسام،  قولعا العان تۇتاس الەمدى بەينەلەۋ ءۇشىن مەن نەشە-الۋان جانردى پايدالانىلۋدا ەكەنمىن. ەندەشە، ولاردى جىكتەپ قاجەتى قانشا؟ ءبارىن ءبىر ورتاق اتپەن اتاي بەرسەم دە بولماي ما؟ كوركەمدىك ءتۇر ادەبيەتتىڭ وزىندىك انىقتاۋىشى سەكىلدى بولعانمەن، كوركەم تۇتاستىقتىڭ جۇگىن كوتەرە المايدى. مەن جاساماق كوركەم تۇتاستىقتى تانۋ ءۇشىن ءبىر تۇرگە، ياعني ءبىر جانرعا  يەك ارتۋ جەتكىلىكسىز، مەندە ولار ارالاس قولدانىلادى. سوندىقتان دا مەن بايىرعى تۇرلىك اتاۋدى قارۋ ەتتىم. ماعان سول قولايلى كورىندى...

سەبەبى – ماسەلە تەك تۇردە ەمەس قوي. ونەردى بيىك ونەر دارەجەسىنە كوتەرۋدەگى  ىزدەنىستە شەك بولماسا كەرەك. تەك ونەرىڭدى سول بيىك ونەرگە جەتكىزۋدەگى ماقسات نە، مىنە، بۇل ويلاندىراتىن ماسەلە... ءوزىم قولعا العان جوبامنىڭ تۇرعىسىنان ايتسام، مەنىڭ كوزدەگەنىم – بارلىق جاعىنان مۇلتىكسىز تۋىندى جاساۋ ەمەس، مەن وقىرمانىمدى تاريحپەن تاربيەلەۋگە اتسالىسۋدى كۇيتتەگەن قاراپايىم عانا مۇرات ۇستانۋدامىن... بىراق مۇلتىكسىزدىككە جەتۋدى ارماندامايمىن دەسەم،  شىندىققا جاناسپاس ەدى. الايدا بۇل – ارمان عانا،  شىعارماشىنى ماڭگى ۇمتىلىسقا جەتەلەيتىن بيىك مەجە... راس، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىنا «ونەر – ونەر ءۇشىن» ۇرانىن نەگىز ەتكەن، مىنسىزدىكتى كوكسەيتىن شەبەرلەر بار، سولارمەن قاتار، ونەردى ونەر ءۇشىن جاسايمىز دەپ، ەل مۇددەسىن كوزگە ىلمەيتىندەر دە بار. تەك مەن سولاردىڭ ءبارىن، ون جەردەن حالىقارالىق جۇلدەگە، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانسا دا، جالپىادامزاتتىق دەگەن الدامشى ۇراننىڭ جەتەگىندە كەتىپ، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق-تەكتىك سيپاتىن جوعالتقاندارى ءۇشىن جوعارى باعالاي المايمىن. ماعان عاسىرلار بويى تاريحي قۇقتارى شەكتەلىپ، كەمسىتىلىپ كەلگەن، كۇللى تۇرمىس سالتى وزگەرگەن، قازىر دە شىنايى ۇلتتىق مۇددەسى ءتيىستى دارەجەدە قورعالماي كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ اتىن عانا قالدىرىپ، زاتىن  «جالپىادامزاتتىق» كەيىپكە ءتۇسىرۋدى كوزدەگەن باعىت ۇنامايدى. مەن قازاق ءوزىنىڭ تازا ۇلتتىق سيپاتىن جالپاق الەمگە تەرەڭ تانىتۋ ارقىلى جالپىادامزاتتىق دەڭگەيدى يگەرەدى، سولاي ەتۋگە ءتيىس دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا  ءوزىمنىڭ رۋحي-عيماراتىمدى تۇرعىزۋدا وسىناۋ «ونەر – ونەر ءۇشىن» دەلىنەتىن اسپاني-كوركەم ەرەجەگە ەمەس، «ونەر – ءومىر ءۇشىن» دەگەن جاسامپازدىق قاعيداسىنا سۇيەنگەندى ماقۇل كورەم. مەنىڭ قولعا العان جوبام بۇگىنگى تاڭ سۇرانىسىنا قىزمەت ەتەتىن، وقىرمانىن باياندى بولاشاققا جاڭا سەزىممەن اپارماق ەرەكشە جادىگەرلىك بولىپ شىعۋعا ءتيىس. سولاي. «رۋح-ساراي» وقۋشىسىن تاريح ارقىلى تاربيەلەۋدى مۇرات ەتەدى...

الايدا «رۋح-ساراي» جوبالانعان تۇرپاتتا تولىق جارىق كورمەدى. «توپىراق»  سەرياسىنىڭ بەس ەتيۋدى،  «كەرەگە» سەرياسىنىڭ ەكى ەتيۋدى ءتورت كىتاپ بولىپ شىعىپ، العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارىنداعى قازاق ساياسي ويى جانە ونى دامىتۋشى تۇلعالار، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جايىندا سىر شەرتىلدى.  توپتامانىڭ 5-ءشى تومىندا «ءتاج» سەرياسىمەن ءار جانردى قامتيتىن ەتيۋدتەر شىققان. «قوستاعان» – قازىرگى تاڭداعى بولمىسىمىزدىڭ بىرەر پۇشپاعىنىڭ ايناسى بولۋعا ءتيىس كوركەم حيكاياتتار، «ءبىز – قازاق ەجەلدەن...»  – تاقىرىپ استىنا «ءوزىڭدى ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن» دەيتىن انىقتاما قوسا بەرىلگەن عىلىمي زەرتتەۋ، ال «كورىك» – ءار جىلعى پۋبليتسيستيكا، ۇزىن-ىرعاسى جارتى عاسىرعا جۋىق مەرزىمدى قامتيتىن، كوزقاراس، بەلسەندى ومىرلىك پوزيتسيا ماسەلەلەرىن قوزعايتىن  پۋبليتسيستيكالىق حرونيكا.  بۇگىنگى تاۋەلسىز ەل ازاماتىنا بەلگىلى دارەجەدە قوعامدىق سانا، تاريحي سانا، قاجەتتى ۇستانىم حاقىندا وي سالۋعا ءتيىس ەتيۋد.

وكىنىشكە قاراي، تاپ وسى 2012 جىلى جارىق كورگەن 5-ءشى تومنان سوڭ «رۋح-سارايدىڭ» كەزەكتى كىتاپتارى شىعارىلماي قالدى. ناقتى سەبەبىن، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن باستىرۋدىڭ نەگە كۇرت تىيىلعانىن باسپاگەرىم ماعان اشىپ ايتقان جوق، ءوزىمنىڭ بۇلدىرلاۋ تۇسپالىمدى ەسەپكە الماعاندا، وسى ءجايتتىڭ شىندىعى ماعان كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەيمالىم. مەن، ايتەۋىر، بۇل كۇتپەگەن كەدەرگىگە الاڭداماۋىم كەرەك دەپ ءتۇيدىم دە، ۇلكەن جوباما ءبىرشاما تۇزەتۋ ەنگىزدىم. توپتامامدا جارىق كورگەن تۋىندىلار تىزبەگىنىڭ ءبىر بولىگىن  جالعاستىرىپ،   بۇگىندە الاش قوزعالىسى رەتىندە كەڭ تانىمال قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىنا ارنايى توقتالۋىمدى، ياعني كوركەمدەلگەن الاش داستانىن تولىقتىرىپ جازۋىمدى قاجەتسىندىم. وسىلاي ون داپتەردەن تۇراتىن «الاشيا» ءريسالاسى دۇنيەگە كەلىپ، 2018 جىلى جەكە باسپادان ءۇش توم بولىپ جارىققا شىقتى...

سونىمەن، «رۋح-سارايمەن» باستالعان وسىناۋ دەرەكتى-كوركەم، تاريحي-تانىمدى تۋىندىما قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تۋىن، دامۋ بارىسىن جانە قول جەتكىزگەن ناتيجەسىن ارقاۋ ەتتىم.  كەڭ كولەمدى داستان، ەپوپەيا تۇرپاتتى «الاشيا» اتتى شىعارمامدا  ەلىمىزدىڭ ەلدىگى جويىلعان، يمپەريا وتارى احۋالىنداعى جاي-كۇيىن، حالىقتى جەر-سۋدان، ۇلتتىق رۋحاني سانادان ايىرۋ ساياساتى داۋىرلەگەن كەزەڭدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك تىنىس-تىرشىلىگىن، حح جۇزجىلدىق باستالا تۋعان جالپىرەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس تولقىنىندا وزگە ۇلتتارمەن قاتار باستان كەشكەن ويانۋ ۇدەرىسىن جاڭعىرتۋعا تىرىستىم. ءسويتىپ، الاش قوزعالىسىنىڭ بوداندىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۇرك-مۇسىلمان حالىقتارى قوزعالىسىمەن بىرگە ورىستەۋى بارىسىندا، ءحىح عاسىردا جوعالتقان مەملەكەتتىلىگىنىڭ 1917 جىلى قايتا جاڭعىرۋىن كورسەتۋدى، ونى جاس وقىرمانعا تانىمدى بولارلىقتاي ەتىپ سۋرەتتەۋدى ماقسۇت ەتتىم. دامۋى 1905 جىلدان 1917 جىلعا دەيىنگى مەرزىمدى – وتارلىق كەزەڭنىڭ اقىرعى مۇشەلىن قامتيتىن، يمپەرياداعى جالپىرەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن، جالپىمۇسىلمان قوزعالىسىمەن استاسقان الاش قوزعالىسى سىندى وسى ەرەن دە ەرەك قۇبىلىستى  نە سەبەپتەن بۇگىنگى دەربەستىگىمىزدىڭ، مەملەكەتتىك تəۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ىرگەتاسىنا بالايتىنىمدى جاس وقىرمانىما بەينەلەپ تۇسىندىرگىم كەلدى.

«الاشيانى» نەلىكتەن ءريسالا دەگەن ايدار-جانرمەن ەرەكشەلەگەنىمدى ايتا كەتەيىن. ريسəلə تۇڭعىش رەت ورتا عاسىردا اراب تىلىندە، ءوز زامانىنداعى قولدانىلۋ رەتىنە ساي – جولداۋ دەگەن ماعىنامەن ومىرگە كەلگەن دە، بىرتىندەپ اراب، پارسى، تۇرك قاراسوزىنىڭ وزىندىك جانرىنىڭ اتالىمىنا اينالعان بولاتىن. وسى اتاۋدىڭ تۇپكى ماعىناسى ۇناعاندىقتان، ءوزىمنىڭ ويىما العان ماقساتىما قىزمەت ەتەدى دەگەن سەنىممەن، مەن ونى جانر رەتىندە  جاڭعىرتۋعا نيەتتەندىم دە، توپتاماما ريسəلə دەگەن ايدار تاقتىم. ال ءريسəلəنى قۇرايتىن تۋىندىلاردى ەشقانداي əدەبي جانرعا جىكتەمەي، əر شىعارمانى ءبىر داپتەر، وزىنشە ءبىر ەتيۋد، ءريسəلəنىڭ ءبىر بولىگى دەپ ساناعاندى ءجون كوردىم. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا قازىرگى جاھانداندىرۋ ۇدەرىسى داۋىرىندە ۇمىتتىرىلا باستاعان ۋاقىت تۇڭعيىعىنان بۇگىنگى زامانداسقا ارنايى جولدانعان جولداۋ، بولاشاق ومىرگە قاجەت ەسكەرتپە ىسپەتتى قىزمەت كورسەتەدى دەپ سانادىم.

حح عاسىردىڭ باسىندا ۇشقىنداعان جالپىرەسەيلىك رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن، يمپەريادا تۇتانعان جالپىمۇسىلماندىق قوزعالىسپەن استاسا دامىعان الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تۋىن جəنە ونىڭ الاشوردا شاڭىراق كوتەرگەنگە دەيىنگى ورىستەۋىن، تيىسىنشە، قازاق قوعامدىق-ساياسي ويىنىڭ دامۋىن كورسەتەتىن جەكە-جەكە بولىمدەرگە جىكتەلگەن تاريحي-تانىمدى ون داپتەردەن تۇراتىن «الاشيا» ءريسəلəسى قالىڭ وقىرماندى ەڭ اۋەلى 1360 بەتكە سوزىلعان كولەمىمەن شوشىتا ما دەپ ويلايمىن. قالىڭ وقىرمان تۇگىل، ساناۋلى ءام سانالى ادەبيەت سىنشىلارى دا تاپ سوندىقتان بۇل تۋىندىعا بەتتەمەي مە دەپ قورقامىن. قازىرگى زامان ءۇشىن بايىرعى زاماننىڭ ءزىلماۋىر فوليانتىنداي كورىنەتىن مۇنداي قالىڭ كىتاپتى وقيمىن دەپ ۋاقىت وتكىزگەننەن گورى، ونىڭ ازاماتتارىمىزدى تاريحپەن تاربيەلەۋ تۇرعىسىنان بۇگىنگى كۇن ءۇشىن وتە ماڭىزدىلىعىنا، وتكەن جولىمىز بەن  سول جولداعى جان-تانىمەن حالىققا قىزمەت ەتكەن تۇلعالارىمىزدى ءىس-ارەكەت ۇستىندە تانىپ-بىلۋگە جاردەمدەسەتىن تانىمدىلىق سيپاتىنا ۇڭىلگەننەن گورى، بۇلارعا ەش ءمان بەرمەستەن، «ادەبيەتىمىزدە ەلەڭ ەتەرلىكتەي شىعارما ءالى كۇنگى جازىلمادى» دەي سالۋ الدەقايدا وڭاي، ءارى مۇنداي تۇجىرىم، كوپشىلىك وقىرمان بەيتانىس بولعاندىقتان، ەشكىمنىڭ تاراپىنان داۋ دا، كۇدىك تە تۋعىزبايدى. جوق دەگەنگە سوت تا جوق.

قالاي بولعاندا دا، ءبىز ءبارىبىر «الاشيا» ءتۇپتىڭ تۇبىندە وقىرمانعا وقۋلىق سەكىلدى تانىلادى دەگەن ءۇمىتىمىزدى ۇزبەيمىز – ويتكەنى ونىڭ بۇگىنگى جاس ۇرپاققا اتا-باباسى عۇمىرىنان قۇندى مالىمەت بەرىپ، ءوزىن ءوزى تانۋىنا جاردەمدەسەتىن تانىتقىش انىقتامالىق ءراۋىشتى قۇندى تۋىندى ەكەنىن بىلەمىز.

ءريسالانىڭ العاشقى داپتەرىندە  1905 جىلى ماۋسىمدىق قوياندى جəرمەڭكەسىندە پاتشا ۇكىمەتى باسشىسىنىڭ اتىنا  پەتيتسيا ازىرلەۋ كەزىندەگى وقيعالارمەن، وقىعان جاستارمەن، تانىمال تۇلعالارمەن، قازاق دالاسىنا وتارلىق ءدəۋىردىڭ قالاي ورنىققانىنىڭ تىكەلەي كۋəگەرى، بەرتىندە ايماقتا قارسىلىق قوزعالىسىنا قاتىسقانى ءۇشىن ايدالعان، ءبارىبىر كاتورگادان قاشىپ كەلگەن ەركىندىك قارتپەن، ونىڭ اسكەرمەن شايقاستا وپات بولعان كوتەرىلىسشى سەرىگىنىڭ بالاسى جاس وتەمىسپەن، يمپەريا ورتالىعى جاعىنان كەلگەن شەتىن كوزقاراستى جاسايمەن  تانىسامىز. بۇل ءىس جۇزىندە ءبىز بۇگىندە الاش قوزعالىسى دەپ اتاپ جۇرگەن قۇبىلىستىڭ – ۇلت ازاتتىعىن كوكسەگەن جاڭا تۇرپاتتى كۇرەستىڭ باستاپقى ءىرى بەلەسى بولاتىن.  ەكىنشى  داپتەردە ولاردىڭ سول داۋىردەگى تۇرك زيالىلارىمەن بىرگە نيجني نوۆگورودتاعى مۇسىلماندار سەزىنە قاتىسۋى سۋرەتتەلگەن. ال ءۇشىنشى داپتەردە ولاردى قارقارالى وڭىرىندەگى باسقارۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن اڭساعان وزگەرىستەرگە، ءنىلدى كەنىشىندەگى جۇمىسشىلار تولقۋىنا، ورالداعى تۇڭعىش قازاق ساياسي پارتياسى جينالىسىنا قاتىسۋشىلار قاتارىنان كورەمىز. سونىمەن، بۇل ءۇش داپتەردە قازاق دالاسىنىڭ جاڭا ساياسي كۇرەس جولىنا ءتۇسۋى، جالپى تۇركى الەمىمەن مۇراتتاستىعىن ايقىنداپ، كۇرەس جولدارىن بەلگىلەۋى، ەلدىكتى جاڭعىرتۋداعى   بولاشاق ساياسي قۇرىلىم جوبالارىن ءتۇزۋى ءسوز بولادى.

بۇلاردان كەيىنگى ءتورت داپتەر قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ پارلامەنت جۇمىسىنا قاتىسۋىنا ارنالعان. حالىق وكىلدەرىنىڭ يمپەرياداعى زاڭ شىعارۋشى مەكەمەگە ارتقان ءۇمىتى،  ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋما مىنبەرىنەن قازاق ماسەلەسىنىڭ كوتەرىلۋى، ۇلت ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ەكىنشى دۋمادا قارالۋى، ءۇشىنشى دۋمادا قازاق قايراتكەرلەرى جۇرگىزگەن پارلامەنتتىك كۇرەستىڭ توقىراۋى تۋرالى اڭگىمەلەنەدى.

سەگىزىنشى، توعىزىنشى،  ونىنشى داپتەرلەردەگى ەتيۋدتارعا ەل مۇددەسىن كوزدەگەن زيالىلاردىڭ ون التىنشى جىل كوتەرىلىسىنە وراي يمپەريانىڭ بيىك ورىندارىنداعى، ءتورتىنشى دۋما قابىرعاسىنداعى كۇرەستەرى، پاتشانىڭ تاقتان تۇسۋىنە بايلانىستى تۋعان جاڭا ساياسي مۇمكىندىكتەردى  پايدالانۋ ماقساتىنداعى ءىس-ارەكەتتەر، جالپىقازاق قۇرىلتايلارى، ۇلتتىق قوزعالىستىڭ كۆينتەسسەنتسياسى سەكىلدەنگەن جۇلدىزدى ءسات – بايىرعى قازاق ورداسىنىڭ زاماناۋي وركەنيەتكە ساي جاڭعىرۋى  ىسپەتتى الاش ورداسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى ارقاۋ بولعان.

«الاشيا» ريسالاسىندە رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارىنا اينالعان تۇرك حالىقتارىنىڭ ورىس مۇددەسىنە   قىزمەت ەتىپ جۇرگەن وزىق وكىلدەرى ءوز ەل-جۇرتتارىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ويلاپ، مۇسىلمان قوزعالىسىن دامىتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقانى كورسەتىلەدى. اسىرەسە  يمپەريانىڭ ورىس ەمەس حالىقتارىن باسقارۋ ىسىنە، مەملەكەتتىك دۋماعا وتار حالىقتاردان وكىلدەر سايلاۋدىڭ زاڭنامادا قاراستىرىلۋىنا بەلسەنە اتسالىسقان گەنەرال عۇبايدوللا جاڭگىرحانۇلى شىڭعىسحان، تۇرك حالىقتارىن اعارتۋ سالاسىنداعى جۇمىستارعا ايرىقشا اسەر ەتكەن ايگىلى ءجاديدشى ىسمايىل گاسپرينسكي، الاش قوزعالىسىنىڭ ءار كەزەڭىندە تانىلعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، باقىتجان قاراتاەۆ، سەرالى لاپين، جاقىپ اقباەۆ، ءاليماردان توپچيباشەۆ، ءابدىراشيت يبراگيموۆ، شاھماردان قوسشىعۇلوۆ، سالىمگەرەي ءجانتورين، قۇتلۇمۇحامەد تەۆكەلەۆ، شاھايدار سىرتلانوۆ، تيموفەي سەدەلنيكوۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆ، يلياس بوراگانسكي، مۇستافا شوقاەۆ،  جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، عاياز يسحاكوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، زاكي ۆاليدوۆ، احمەد تساليكوۆ، كولباي توعىسوۆتار  ناقتى ءىس-ارەكەت ۇستىندە بەينەلەنگەن. سونداي-اق وقىرمان ءريسالا ماتىنىنەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءىى نيكولاي پاتشا، پرەمەر-مينيستر پەتر ستولىپين، ءتورتىنشى دۋما توراعاسى ميحايل رودزيانكو، مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى، «ەڭبەكشىلدەر» فراكتسياسىنىڭ توراعاسى الەكساندر كەرەنسكي سەكىلدى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىن دە، رەسەي رەسپۋبليكاسىن توڭكەرىس جاساپ قۇلاتقان، جەر-جەردە سوۆەتتەر بيلىگىن ورنىقتىرۋعا كىرىسكەن بولشەۆيزم كوسەمدەرى ۆلاديمير لەنين، يوسيف ستالين بەينەلەرىن دە  كەزدەستىرەدى. جالپى «الاشيا» ۇلتتىق قوزعالىس بارىسىندا كورىنگەن كوپتەگەن تاريحي تۇلعالار حاقىندا وقىرمانعا ۇمىتىلماس ماعلۇماتتار بەرەدى.

قورىتا ايتقاندا، «الاشيا» ءريسəلəسى العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى كەزىندەگى پەتيتسيا ناۋقانىنان سەرپىمدى تۇردە باستالعان قازاقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى جاڭا تۇرپاتتى قوزعالىسىن بەينەلەيتىن ءدəۋىرناما بولىپ سومدالدى جانە سولاي تانىلادى دەگەن ءۇمىتىمىزدى ۇزبەيمىز. ەلىمىزدىڭ زاماناۋي وركەنيەت پاليتراسىنا وزىندىك ورنەگىمەن قوسىلۋىنا اپارار جولدىڭ العاشقى باسپالداعىن بەينەلەگەن تاريحي داستان قازىرگى تاڭداعى ءبىزدىڭ قىز-جىگىتتەرىمىزدىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن ارتتىرىپ، وتانشىل، مەملەكەتشىل ازامات رەتىندە قالىپتاسۋلارىنا دا سەپتەسەرىنە ءشۇباسىز سەنەمىز.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz