عىلىمي سانا – ادامزاتتىڭ ۇزدىكسىز ەۆوليۋتسيالىق دامۋىنىڭ ناتيجەسى. ادامزات عىلىمنىڭ ارقاسىندا مىڭداعان جىلدىق دامۋىن وتە قارقىندى ەتە باستادى. عىلىم دامۋىمەن بىرگە، بۇرىن ونداعان‑جۇزدەگەن جىلدار اتقارىلاتىن جوبالار، ەندى، ۋاقىت جاعىنان مەيلىنشە قىسقاردى: جول سالۋ، كوپىر سالۋ، الىپ عيماراتتار تۇرعىزۋ، مىڭ شاقىرىمدا قۇبىرلار تارتۋ، ايشىلىق الىس جەرگە بارۋ جانە ت.ت. – ايلار مەن جىلدار ەمەس، ساناۋلى ساعاتتان باستاپ بىرنەشە ايدا ىسكە اساتىن بولدى.

عىلىم – تەحنولوگيا مۇمكىندىكتەرىن ۇزدىكسىز ارتتىرۋ ارقىلى، ءومىر ءسۇرۋ اياسى – جەر شارىنىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن، عارىشتى دا زەردەلەي الدى، سوعان ساي، ەكولوگيالىق سانانى، جالپىادامزاتتىق مورالدىك سانانى، ساياسي ەرەجەلەردى قالىپتاتىرۋدا.

عىلىمنىڭ قوعامدىق سانا فورماتى رەتىندە، وزىنە دەيىنگى ميفولوگيادان،  ميفتەرمەن ۇشتاسا وتىرىپ، دوگماعا نەگىزدەلگەن  ءدىني سانادان ۇلكەن ايىرماشىلىعى بار:

* بىرىنشىدەن، عىلىمي سانا – اشىق سانا فورماتى بولىپ تابىلادى. ياعني، عىلىم ءۇشىن مىنا شەكسىز ماكرو جانە ميكرو الەم ۇزدىكسىز قوزعالىستا بولادى. سوندىقتان، ونى تانىپ ءبىلۋى ءۇشىن دە ادام ساناسى «قوزعالىستاعى الەمدى» سانادا «بولشەكتەپ» (اناليز), سوسىن ول بولشەكتەردى «قايتا قۇراستىرا» (سينتەز) الۋى كەرەك;

* ەكىنشىدەن، عىلىم ءوزى زەرتتەگەن وبەكتىنىڭ جاعدايىن ۇنەمى ونىڭ بولاشاقتاعى وزگەرۋى مۇمكىندىگىمەن بايلانىستا قارايدى. سوعان ساي، بۇگىنگىنى عانا ەمەس، بولاشاقتى دا بولجايدى;

* ۇشىنشىدەن، عىلىم، ءوزى قولداناتىن عىلىمي ادىستەردى دە، ءوزىنىڭ قوعامداعى جاعدايىن دا، وزىنە دەگەن قاجەتتىلىك پەن سۇرانىستى دا «عىلىمي جولمەن» تەكسەرىپ، اقيقاتىن كورسەتىپ، قاتەلىگىن تۇزەپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى. ياعني، عىلىم اشاتىن «وبەكتيۆتى اقيقات» سول عىلىمنىڭ وزىنە دە بايلانىستى قاراستىرىلىپ وتىرۋى ءتيىس. ونى زەرتتەيتىن «عىلىم فيلوسوفياسى» دا ءحىح-حح عاسىرلاردا ارنايى ءپان رەتىندە قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن.

ارينە، وسى «ءۇش ەرەكشەلىكتەن» وزگە دە عىلىمنىڭ استارلى ماسەلەلەرى كوپ. سوندىقتان، عىلىم ولاردىڭ ءبارىن جيناقتاپ، «عىلىم فيلوسوفياسى» اياسىنا بىرىكتىرەدى، سول ارقىلى عىلىم «وزىنە ءوزى تۋرا، وبەكتيۆتى اقيقاتقا ساي جولىن» وزىنە جانە قوعامعا كورسەتىپ، جول سىلتەپ وتىرادى.

سونىڭ ءبىرى، بۇگىنگى ايتىلماقشى «قازاقستانداعى عىلىمنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى فاكتورلار» ماسەلەسى دە جاتادى. بۇل ‑ ەلىمىزدىڭ عىلىمي الەۋەتىن شەكتەپ وتىرعان كۇردەلى، ءوزارا بايلانىستى ماسەلەلەر جيىنتىعىن انىقتاۋ، سوعان ساي، عىلىمدى ودان ءارى دامىتۋ شارالارىن تۋدىرۋ، عىلىمي سانانى وزەكتەندىرۋ جانە ت.ت. ءبىز وسى ماسەلە تۋرالى الدىڭعى ماقالادا شولۋ تۇرىندە ايتا كەتتتىك. الايدا، وسى تاقىرىپقا ارنايى توقتالۋ – عىلىم دامۋى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكەنىن ەسكەرىپ، ونىڭ  كەيبىر ماسەلەلەرىنە قايتا ورالدىق.

كەدەرگىلەردى «وبەكتيۆتى» جانە «سۋبەكتيۆتى» دەپ بولەمىز. 

(مۇنداعى ەسكەرەتىن نارسە: «وبەكتيۆتى» ‑  ەركىمىزدەن تىس پايدا بولعان كەدەرگىلەر بولسا، «سۋبەكتيۆتى» ‑ ءوزىمىزدىڭ ارەكەتىمىزدىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان كەدەرگىلەر):

1. وبەكتيۆتى كەدەرگىلەر

ا) قارجىلاندىرۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى.

قازاقستاندا عىلىمعا بولىنەتىن قارجى وتە تومەن دەڭگەيدە قالىپ وتىر:

ول جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ء(جىو-ءنىڭ) 0,13%-ى عانا قۇرايدى ەكەن. ال، 2024 جىلى قازاقستاننىڭ ءجىو مولشەرى 286 ملرد $ بولدى.  ال، الەمدىك ورتاشا كورسەتكىش — 2,2%; دامىعان ەلدەردە  بۇل كورسەتكىش ‑ 3%-دان اسادى). ەندەشە، 3%  بەن 0,13% اراسىنداعى الشاقتىق وتە زور ەكەنىن كورۋگە بولادى.

ونىڭ ۇستىنە، بىزدەگى مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن عىلىمي-زەرتتەۋ جوبالارى تۇراقتى قارجىلاندىرۋعا يە ەمەس، بۇل ۇزاق مەرزىمدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. تەك قانا سوڭعى جىلدارى «زەرتتەۋ مەرزىمى» ۇزارتىلىپ، قازىرگى جوبالار ءۇش جىلدىق مەرزىممەن اتقارىلۋدا. ول وسىمەن اياقتالادى.

1. قازاقستانداعى عىلىمدى قارجىلاندىرۋدىڭ جالپى كورىنىسى

قازاقستاندا عىلىمعا بولىنەتىن قارجى كولەمى سوڭعى جىلدارى بەلگىلى ءبىر ءوسىم كورسەتكەنىمەن، ءجىو-گە شاققانداعى ۇلەسى وتە تومەن دەڭگەيدە قالىپ وتىر. بۇل كورسەتكىش قازاقستان عىلىمىنىڭ دامۋ قارقىنى مەن ساپاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى.

ناقتى دەرەكتەر (رەسمي ستاتيستيكا نەگىزىندە):

جىل عىلىمعا بولىنگەن قارجى (ملرد تەڭگە)  ءجىو-دەگى ۇلەسى (%)

2010            ~21 ملرد                                            0.18%

2015            ~37 ملرد                                            0.16%

2020            ~55 ملرد                                            0.12%

2022            ~75 ملرد                                            0.13%

2023            ~130 ملرد                                                   0.ء22%(بىرشاما ءوسىم)

(ەسكەرتۋ: 2023 جىلى عىلىمعا بولىنگەن قارجى كولەمى ءوستى، الايدا بۇل ءوسىمنىڭ باسىم بولىگى ينفلياتسيالىق وزگەرىستەرمەن بايلانىستى ناتيجەلىك تيىمدىلىگىنە كەرى اسەر ەتتى).

2. دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرۋ:

(دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ مالىمەتى بويىنشا، الەمدىك ورتاشا كورسەتكىش – 2.2%. قازاقستان ودان 10 ەسەگە جۋىق تومەن).

3. قارجىنىڭ قۇرىلىمى مەن سيپاتى:

قازاقستاندا عىلىمعا بولىنەتىن قارجىنىڭ قۇرىلىمى دا تيىمدىلىگىن شەكتەيدى:

* گرانتتىق قارجىلاندىرۋ – قىسقا مەرزىمدى (3 جىل) جوبالارعا بولىنەدى.

* نەگىزگى (بازالىق) قارجىلاندىرۋ – از كولەمدە بەرىلەدى، ول عىلىمي مەكەمەنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن عانا قامتاماسىز ەتەدى.

* جەكە سەكتوردىڭ قاتىسۋى – وتە تومەن. عزتكج-عا سالىناتىن جەكە ينۆەستيتسيالار دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا از.

4. قارجى ديناميكاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى

* ءوسىم بار، بىراق باياۋ جانە ۇزىلىسپەن – 2023 جىلى عىلىمعا بولىنەتىن قارجى كۇرت وسكەنمەن، بۇل تۇراقتى ءۇردىس ەمەس، كوبىنە ساياسي كونيۋنكتۋرا مەن سىرتقى قىسىمعا بايلانىستى.

* ينفلياتسيالىق اسەر – بولىنگەن قارجى كولەمى تەڭگەمەن وسكەنىمەن، ناقتى ساتىپ الۋ قابىلەتى جاعىنان ول شەكتەۋلى.

* عالىمدارعا بولىنەتىن جەكە گرانتتار از – جاس زەرتتەۋشىلەرگە ارنالعان باعدارلامالار ەندى عانا جولعا قويىلىپ جاتىر.

* ءجىو-دەگى ۇلەسى وتە تومەن جانە حالىقارالىق ستاندارتتاردان 5–10 ەسە ارتتا;

* قارجىنىڭ تيىمدىلىگى مەن قۇرىلىمى — عىلىمدى ستراتەگيالىق تۇرعىدا دامىتۋعا سايكەس كەلمەيدى.

مىناداي ۇسىنىستار ايتامىز:

1. ءجىو-ءنىڭ كەمىندە 1%-ىن عىلىمعا ءبولۋ – بۇل قازاقستاندى حالىقارالىق دەڭگەيگە جەتكىزۋ ءۇشىن قاجەتتى ەڭ تومەنگى شەك.
2. يننوۆاتسيالىق ستارتاپتاردى قولداۋ ءۇشىن جاس عالىمدارعا باعىتتالعان ارنايى قورلار قۇرۋ;.
3. جەكە سەكتوردى ىنتالاندىرۋ – سالىقتىق جەڭىلدىكتەر ارقىلى كاسىپكەرلەردى عىلىمعا تارتۋ جانە جەكە تۇلعالاردىڭ عىلىمي جوبالارىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا قولداۋ ءبىلدىرۋ، ۇەۇ‑دىڭ عىلىمي جوبالارىنا دا نازار اۋدارىپ، وعان دا قارجى ءبولۋ جاعىن قااستىرۋ ;
4. عزتكج ناتيجەلەرىن ەكونوميكاعا (وندىرىسكە، كاسىپكەرلىككە) ەندىرۋدىڭ جوباسىن بەكىتۋ، ناقتى مەحانيزمىن جاساۋ، جۇزەگە اسىرۋ.

ءا) عىلىم مەن ءوندىرىس اراسىنداعى الشاقتىق:

ا) عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ ەكونوميكاعا ەندىرۋ تەتىگى ءالسىز. يننوۆاتسيا مەن تەحنولوگيانى كوممەرتسيالاندىرۋ جولعا قويىلماعان.  وندىرىس ورىندارى كوبىنە دايىن شەتەلدىك تەحنولوگيانى ساتىپ الۋدى ءجون كورەدى. بۇلاردىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار: ەڭ الدىمەن، وتاندىق يندۋستريالىق كەشەندەر جەكەشەلەندىرۋ بارىسىندا شەت ەلدىك ينۆەستورلار مەن كومپانيالاردىڭ قولىنا ءوتتى. ولار ۇزاق جىلدارعا كونتراكتىلەرگە يە بولىپ، وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا قاجەتتىلىك تانىتپادى. ەكىنشىدەن، ەلىمىز شيكىزات ساتۋشى ەلگە اينالدى. كاسىپكەرلىك پەن حالىق تۇتىنۋشى تاۋارلار ءوندىرىسى دامىماي قالدى.  سوعان ساي، دايىن ونىمدەر شەت ەلدەردەن تاسىلدى. ياعني، قازاقستان ءوزىنىڭ «وندىرىستىك قاۋىپسىزدىگىن تولىق قامتاماسىز ەتۋشى ەل» دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن جوق. بۇل عىلىم مەن عىلىمي جاڭالىقتارعا سۇرانىستى ازايتادى.

قازىر ەلىمىز ۇلكەن ءوندىرىس ورىندارىن اشۋعا بەت بۇرۋدا: ول – جىلۋ جانە اتوم ەلەكتروستانتسيالارىن سالۋ، ەنەرگەتيكا سالاسىن تولىق اۆتوماتتاندىرۋ، جول قۇرىلىسى، قويمالار مەن قايتا وڭدەۋ سالاسىن دامىتۋ، جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋ، اگرووندىرىستى جولعا قويۋ، گيدرومەليوراتيۆتى سالانى جاڭعىرتۋ، ءىت سالاسىن دامىتۋ... مۇنىڭ ءبارى بولاشاقتا ەلىمىزدە عىلىمدى مەڭگەرگەن جاستارعا دەگەن سۇرانىستى ەسەلەپ ارتتىرادى.

ەندەشە، قازىرگى تاڭدا ەلىمىزگە «عىلىم قۇندىلىعىن» قالىپتاستىراتىن پاتريوتتىق‑يدەولوگيالىق ءىس‑شارالاردى كۇشەيتۋ كەرەك. ول ناقتى جوسپار نەگىزىندە، ماقساتتى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس.

(مىسالى، قازىرگى كەزدەگى دامىپ بارا جاتقان «ءدىن قۇندىلىعى» سياقتى...).

ءا) عىلىم كادرلارىنىڭ قارتايۋى: ورتاشا جاسى 50-دەن اسقان عالىمداردىڭ ۇلەسى جوعارى. سەبەبى، جالاقىسى تومەن  بولعاندىقتان، جاستار عىلىمعا قىزىقپايدى نەمەسە تەز كەتىپ قالادى، سەبەبى، عىلىمدا تۇراقتى تابىس پەن الەۋمەتتىك قولداۋ جوق. عالىمداردىڭ جۇمىستارى ناسيحاتتالمايدى.

ب) عىلىمنىڭ جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتسىزدىگى. قازاقستان عالىمدارىنىڭ الەمدىك دارەجە مەن بەدەلگە يە جۋرنالداردا جاريالانۋ كورسەتكىشى تومەن. بۇل ماسەلەدە، «قازاقستاندا عىلىم دامۋىنىڭ ۇلتتىق ستاندارتى» قايتا قارالۋى ءتيىس دەيمىز.

مىسالى، ەلىمىزدە گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىندا مىناداي پارادوكس ورىن الىپ وتىر:، فيلوسوفتاردىڭ (باسقا عىلىمدار دا وسى جاعداي) ماگيستراتۋرا مەن دوكتارانتۋراعا تۇسۋىنە «اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋى» كوپ كەدەرگى كەلتىرۋدە.

ماسەلەن، ادەتتە، فيلوسوفيادا قابىلەتتى، ونى انا تىلىندە وقىپ،  مەڭگەرگەن جاستاردا شەت ءتىلىن جەتكىلىكتى يگەرۋگە ۋاقىتى بولا بەرمەۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى ول دوكتورانتۋراعا تۇسە المايدى: فيلوسوفيا (قازاق ءتىلدى)‑ 10 بالل السا دا، شەت ءتىلى – 0 بالل. ال، دوكتورانتۋراعا قالايدا دوكتورانت قابىلداۋ قاجەت. ءسويتىپ، دوكتورانتۋراعا شەت ءتىلىن وقىعاندار، نەمەسە، قولى بوستا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرىپ العان سۋرەتشى‑ديزاينەر، ەكونوميست، قۇرىلىسشى، جانە ت.ت. سالادان كەلىپ، فيلوسوفيادان ء(تىلى ماڭىزدى ەمەس) ‑3‑4 بالل، شەت ءتىلى – 9‑10 بالل باعامەن وقۋعا تۇسۋدە.

ءسويتىپ، جاقىن بولاشاقتا، قازاقستاندىق (ۇلتتىق) فيلوسوفيانى الەمگە وسى ماماندار، ياعني، بازالىق ءبىلىم دەڭگەيى جوق، فيلوسوفيادان نە ماقالا جازىپ جارىتپاعان «ماماندار» تانىستىراتىن بولادى. اۋديتوريالاردا مىڭ‑مىڭ ستۋدەنتتەرگە دە وسى «ماماندار» فيلوسوفيانى وقىتاتىن بولادى...

سول سەبەپتى، «شەت ءتىلىن ءبىلۋدى» بارلىق عىلىمدار ءۇشىن «باستى كورسەتكىش» دەپ ساناۋ ءۇردىسىن – قازاق ءتىلدى عىلىم مەن قازاق ءتىلدى دارا عالىمي تۇلعا پايداسىنا شەشۋ كەرەك دەپ سانايمىز.

(ەسكەرتۋ: كەز كەلگەن دارىن يەسى، قاجەت بولعاندا كەز كەلگەن شەت ءتىلىن ۇيرەنىپ الۋعا قابىلەتتى. ال، فيلوسوفيا، نە ماتەماتيكا جانە ت.ت. – ادامعا تابيعات پەن جاراتۋشى بەرگەن قابىلەت ەمەس پە؟). ناتيجەسىندە، عزتكج ناتيجەلەرىنىڭ ساپاسى مەن سانى حالىقارالىق دەڭگەيگە جەتپە جاتادى.

2. سۋبەكتيۆتى كەدەرگىلەر

ا) عىلىمدى باسقارۋداعى بيۋروكراتيا عىلىمي جوبالاردى قارجىلاندىرۋدا، ەسەپ تاپسىرۋدا شامادان تىس بيۋروكراتيالىق راسىمدەر جاساپ العان. سەبەبى، بيۋروكرات – عىلىمدى ەمەس، زاڭدى قورعايتىن قىزمەتكەر. ارينە، زاڭ كەرەك! بىراق، ەگەر ول كوررۋپتسيامەن، نە تامىر‑تانىستىقپەن جالعاسار بولسا – عىلىمعا باستى قاتەر وسى! سوندىقتان، عالىمداردىڭ ۋاقىتى مەن ەنەرگياسى عىلىمي جۇمىسقا ەمەس، ەسەپ-قيساپقا جانە بيبليوگرافيزاتسيالاۋعا  كەتىپ جاتادى. نەگىزىنەن، ونداي ەسەپ‑قيساپتى ءدال وسى بيۋروكراتيانىڭ ءوزى جاساۋى كەرەك ەمەس پە؟!.

ءا) موتيۆاتسيا مەن مورالدىق احۋالدىڭ تومەندىگى 

عالىمدار ءوز ەڭبەگىنىڭ قوعامدا باعالانبايتىنىن سەزىنەدى. عىلىممەن اينالىسۋ – الەۋمەتتىك مارتەبەسى تومەن، «پەرسپەكتيۆاسىز» سالا رەتىندە قابىلدانادى. ويتكەنى، اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆتىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار: «بىزدە شەتتەن بىرەۋدىڭ «مۇرنىن بۇزىپ» كەلگەنگە ءۇي بەرەدى، ماشينا بەرەدى. ال، ماتەماتيكادان حالىقارالىق وليمپيادادا ءبىرىنشى ورىن الىپ كەلگەنگە ۆەلوسيپەد تە جوق» دەگەن ەدى ول... سودان بولار،  عىلىمي ورتادا «يمميتاتسيالىق عىلىم» ءتۇرى كەڭ تارالۋى ورىن الۋدا. ياعني، كوپتەگەن «عىلىمي» ماقالالار شىنايى ەمەس، رەيتينگ پەن كورسەتكىش ءۇشىن جازىلادى. كەيبىر جوبالار پلاگيات. ماعىناسىز تاقىرىپتار دا ءجيى كەزدەسەدى. سوندىقتان، اكادەميالىق ورتادان ۇسىنىلاتىن «تاقىرىپتاردىڭ» وزەكتىلىگى ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق دامۋىنا ساي قاراستىرىلىپ، قارجىلاندىرۋدا ونىڭ كۇتىلەتىن ناتيجەسى باسىم ەسكەرىلەتىن بولسا – عىلىمعا دا، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا دا وراسان قولداۋ بولار ەدى دەيمىز.

مىنە، بۇگىنگى تاقىرىپتىڭ كەيبىر وزەكتى ماسەلەلەرى وسى. ودان شىعار قورىتىندى ءسوز – ول، ەندى، مينيسترلەردىڭ بىلىگىندەگى جانە قۇزىرىنداعى سۇراق بولسا كەرەك...

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف‑پۋبليتسيست.

بەرىك اتاش، ءال‑فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ ۇستازى.

Abai.kz