بيىل – شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190 جىل!

شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقارعا بارىپ قايتقان قۇپيا ساپارىنان سوڭ تەزەك تورەنىڭ اۋىلىندا جاتىپ، قىتايداعى اعىلشىن ەلشىسىن كۇتكەن كورىنەدى. ەل اۋزىندا ءالى كۇنگە ايتىلىپ كەلە جاتقان بۇل اڭگىمە، بىراق، شوقان شىڭعىسۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىندە جازىلماعان، شوقان ءومىرىن زەرتتەۋشىلەر دە ونىڭ ىزىنە تۇسكەن ەمەس.

الايدا ەرتە ويانعان، تۋعان ەلىنەن جىراقتا وسكەنىمەن، قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى ءحالدى تەز تانىعان جاس شوقاننىڭ جانۇشىرىپ الىس-جاقىننان تىلەۋلەس دوس ىزدەگەنىن سەزىنۋگە ابدەن بولادى. ونىڭ ۇستىنە 19-عاسىردا  ونەركاسىبى دامي باستاعان، باي ءارى اسكەري قۋاتى مەن قارۋ كۇشى جەتىلە تۇسكەن ەۋروپالىق ەلدەر توڭىرەگىن جارىسا جاپپاي وتارلاۋعا ۇمتىلعان ەدى. وسىنداي كەزەڭدە ەۋروپالىقتاردىڭ ازيا، ورتا ازيا ايماعىنان كوزگە كورىنەرلىك تۇلعالاردى ىزدەپ، ولارمەن بايلانىس ورناتۋعا مۇددەلى بولعانىن دا وسى ارادا ەسكەرگەنىمىز ءجون.

شوقان – الدىمەن انا تىلىندە، سوسىن كونە تۇركى تىلىندە، ىزىنشە ارابشا، پارىسشا ءبىلىم العان العىر ازامات. اكەسى شىڭعىستىڭ جەتەلەۋىمەن ومبى قالاسىنداعى ءسىبىر كادەت كورپۋسىندا وقىدى. ءسىبىر كادەت كورپۋسى سول جىلدارى ورىس پاتشالىعىنا قاراعان ولكەلەردە وزىق ءارى ىرگەلى وقۋ ورىنى اتالعان ەكەن. اتالعان وقۋ ورنىنا بولاشاق ۇلى عالىم 1847 جىلى 12 جاسىندا كەلىپ ءتۇستى. «ورىستىڭ قالاسى بالانى تاڭقالدىرىپ، ول قارىنداشپەن قالا كورىنىستەرىنىڭ ءبىرىن سالدى» دەپ جازادى شوقان تۋرالى ەستەلىگىندە دوسى گ.ن. پوتانين.

شوقان كادەتتە پوتانينمەن، ءسىبىردى جەتىك بىلگەن، كەيىن اعارتۋشى-عالىم اتاعىمەن تانىلعان، سىبىردە تۇڭعىش باسپا اشىپ، «امۋر» گازەتىن شىعارعان ۆ.ي. ۆاگينمەن، قازاقستان مەن ءسىبىر حالىقتارىن زەرتتەۋشى، پۋبليتسيست ن.م. يادرينتسەۆپەن، اتاقتى عالىم-ستاتيست ن.ف. اننەسكيمەن قاتار وقىدى. اكە داۋلەتى، اتا-تەگىندەگى اقسۇيەكتىك بوزبالا شوقاندى ماساتتاندىرىپ، ونى ءومىردىڭ قىزىلدى-جاسىلدى ورتاسىنا جەتەلەپ، جەلىكتىرە تۇسسە كەرەك ەدى. بىراق شوقان كادەتتەگى دوستارىمەن بىرگە بەلينسكي مەن گەرتسەننىڭ يدەيالارىنا دەن قويدى. مونارحيالىق بيلىكتىڭ قۇردىمعا كەتىپ، قۇلاۋعا بەت العانىن ۇقتى. شوقاندى وتارلىق كۇيگە ءتۇسىپ، ءورىسى تارىلا باستاعان تۋعان حالقىنىڭ دا تاعدىرى تولعاندىردى. ويتكەنى ول وتارشىلداردىڭ قازاق دالاسىنا سىنالاپ ەنىپ قانا قويماي، ءامىرشىل اكىمدىك جۇيە ورناتا باستاعانىن ءوز وتباسىنىڭ جاعدايىنان دا انىق كورگەن ەدى.

«شىڭعىس سىرىمبەتتە قىستا عانا تۇرىپ، جازدى جايلاۋدا وتكىزگەن. جازعى دەمالىسقا كەلگەن كەزدەرىندە كەيدە شوقان مەن گ.ن. پوتانين دە شىعىسپەن بىرگە كوشىپ جۇرگەن. XIX عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىندا شىڭعىستىڭ جاز جايلاۋى سىرىمبەتتەن الىس، ەسىل وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىندا، قازىرگى اتباسار دالاسىندا بولعان. ءپوتانيننىڭ سۋرەتتەۋى بويىنشا شىڭىستىڭ بەلگىلى جايلاۋلارى – قۇلاايعىر، قالاماقكول، سالقىنكول جانە توقتى. كەيىننەن كوشىپ-قونۋ اۋماعى تارىلىپ، شىڭعىس جاز مەزگىلىن سىرىمبەتكە جاقىن، قازان اۋدانىنداعى ساۋمالكول (ايىرتاۋ), كۇيگەنكول، اقجار مەكەندەرىندە وتكىزگەن. XIX عاسىردىڭ اياعىنا قاراي ءۋاليحانوۆتاردىڭ وتباسى جايلاۋعا كوشۋدى دوعارىپ، سىرىمبەت توڭىرەگىندە ءومىر سۇرگەن» دەيدى الكەي مارعۇلان. ء(ا. مارعۇلان. «شوقان (مۇحاممەد-حانافيا) شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى»).

ءسىبىردىڭ شەپتىك كازاكتارىنىڭ اسكەري ۋچيليششەسىندە ورىسشا وقىپ ءبىلىم العان، ورىس عالىمدارىنا قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق تۇرمىسى جايىندا مول ماعلۇماتتار بەرگەن، ورىس گەودەزيستتەرىنىڭ قازاق جەرىندە جۇمىس جاساپ، قۇسمۇرىندا بەكىنىس سالۋعا جاردەمىن تيگىزگەن شىڭعىس سۇلتاننىڭ باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ تاراپىنان قىسىم كورىپ، جاز جايلاۋعا كوشە الماي قالۋى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ شوقاندى ويلاندىرمادى دەۋگە مۇلدە كەلمەيدى. ول اۋلەتتىڭ باسىنداعى احۋالمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ كۇيزەلىستى جاعدايىن دا انىق ءبىلدى. دەمەك، ەندىگى شوقانتانۋشىلار شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ساياسي كوزقاراستارىنا دا ءمان بەرىپ، ءۇڭىلۋى كەرەك-اق. ويتكەنى سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا ەسىم سويى ەلگە تاراپ، ەڭبەكتەرى جارىققا شىققان، قۇرمەتتەلگەن تۇلعالاردى جاپپاي ورىسشىل دەپ قابىلداۋ، وتارلاۋشىلارعا قۇلدىق ۇرا قىزمەت ەتكەن دەپ ءتۇسىنۋ وسى كۇنگى جاستار اراسىندا  ەتەك الىپ بارادى. بۇل قاتە تۇسىنىك. سوۆەتتىك ميستيفيكاتورلارعا قارسى شىعامىز دەپ بۇگىنگى نيگيليستەر ءبارىن مانسۇقتاۋعا كوشتى. مۇنىڭ اقىرى شوقانداي ۇلى تۇلعالاردىڭ بەينەسىن ەل جادىنان كوشىرىپ، تاريحتاعى ورنىن جوققا شىعارۋعا دەيىن تەرەڭدەپ كەتۋى مۇمكىن. سوندا ابايلار مەن شوقانداردىڭ ورىن كىم باسادى؟ بۇل سۇراققا ءدىني كوسەمدەردى ميستيفيكاتسيالاۋعا جانىن سالىپ جۇرگەندەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنەن جاۋاپ تابۋعا بولاتىن سياقتى.

شوقاننىڭ اجەسى ايعانىم ء(ۋالي حاننىڭ كىشى جارى) زامانانىڭ الپەتىن ەرتە تانىپ، ورىس بيلىگىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا بولىپتى. زەرەك اناننىڭ ورىس وقۋىنا جەتى جاسىندا بەرىپ، بالاسى شىڭعىستى ءتىل ۇستارتۋعا بەيىمدەگەنىنىڭ استارىندا ەرتەڭىن ويلاعان ادامنىڭ قاراكەتى جاتىر. شىڭعىستى ورىستىڭ گەوگرافيالىق، انتروپولوگيالىق قوعامى جاقسى بىلگەن. شىڭعىسپەن ولار اقىلداسىپ وتىرعان. ال شىڭعىستىڭ شوقاننان وزگە ۇلدارى دا ورىستىڭ ويلى ازاماتتارمەن دوستىق راۋىشتە قاۋىشىپ وتىرعان.

«كوكشەتاۋدان شىعىپ، ءۋاليحانوۆتاردىڭ اۋىلىن ىزدەپ كەلە جاتىپ مەن قازىرگى كوزى ءتىرى اعايىندى تورتەۋىنىڭ بىرىمەن وتە اشىق بايلانىستا بولۋىم كەرەك بولسا، ول، اريە، ماقى بولار ەدى» دەپ جازادى پوتانين. ماقى – شوقاننىڭ ءىنىسى. ول پەتەربوردا 11 جىل تۇرعان. كاسىبي قىلقالام شەبەرى. شوقاننىڭ تاعى ءبىرى ءىنىسى ماحمۇت تا شوقاننىڭ ىقپالىمەن ورىس جانە باتىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن وقىپ ەر جەتەدى. ول دا ورىستىڭ الدىڭعى قاتارلى ۇلدارمەن ارالاسقان. ماحمۇتتىڭ دوستارى ينجەنەرلەر، عالىمدار، ادەبيەتشىلەر، زەرتتەۋشىلەر بولعان. فەودور دوستوەۆسكيدىڭ سەمەيدەن جازعان حاتىن شوقانعا جولداعان دا – ماحمۇت. ەندەشە ماحمۇت پەن دوستوەۆسكيدىڭ اراسىنداعى تانىستىق-بىلىستىك تە شوقانتانۋشىلارعا تاقىرىپ بولادى دەپ بىلەمىز. شوقاننىڭ جانە ءبىر ءىنىسى ساقىپكەرەي (قوزىكە) – ءانشى، كومپوزيتور. قوزىكەنىڭ اعاسى شوقانعا ارناپ شىعارعان «كوكەنىڭ اماناتى» ءانىن كەزىندە كوكشە جۇرتى ايتىپ جۇرگەن. قوزىكە اقان سەرىمەن سىرلاس، دوس بولىپتى.

مۇحاممەد-حانافيا (شوقان) بالا كەزىنەن ساياحاتتاۋدى جانى سۇيگەن ەكەن. كوكشەنىڭ مۇلگىگەن ورماندى القاپتارى مەن كوگىلدىر تاۋلارى بالا قيالىن ۇشتاپ، الىس ارماندارعا جەتەلەگەنگە ۇقسايدى. ەندەشە بۇگىنگى جاس ۇرپاق تا شوقان الەمىنە اسقان قۇشتارلىقپەن ساياحاتتاۋعا ءتيىس.

سايىن بولەك

Abai.kz