قازاقستاننىڭ تابيعاتى الۋان ءتۇرلى جانە ادەمى. بۋراباي, كولساي مەن قايىڭدى، باياناۋىل مەن قارقارالى ءوڭىرىنىڭ كەلىستى كەلبەتى، شارىن شاتقالى، ىلە الاتاۋىنىڭ سۇلۋلىعى – كوز تويدىراتىن كورىنىس قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەلدىڭ ەكولوگيالىق قازىناسى. ال قازىر بۇكىل الەمدەگى سياقتى قازاقستاندا دا ەكوتۋريزم وزەكتى. سەبەبى تۋريستەردىڭ شامادان تىس كەلۋى جانە تابيعاتتا دەم الاتىن ادامنىڭ مادەنيەتىنىڭ تومەندىگى تابيعي ورتاعا ارتىق جۇكتەمە تۇسىرەدى.

ەكولوگيالىق تۋريزم – تۋريستىك يندۋستريانىڭ جىلدام دامىپ كەلە جاتقان سالاسى، وعان الەمدىك ءتۋريزمنىڭ 25%-ى تيەسىلى. دۇنيەجۇزىلىك تۋريستىك ۇيىمنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، ەكوتۋريستەر سانى جىل سايىن 20%-عا ارتىپ كەلەدى. ەكوتۋريزمنىڭ باستى ەرەكشەلىگى تابيعي اۋماقتارعا بارعان كەزدە بيوالۋانتۇرلىلىك پەن ەكوجۇيەلەردى ساقتاۋعا نەگىزدەلەدى. ەكوتۋريزم تابيعاتتى قورعاۋمەن اينالىساتىندارعا پايدالى جاعداي جاساۋعا دا مۇمكىندىك بەرەدى.

قازاقستاندا ەكوتۋريزمدى دامىتۋ الەۋەتى

2019 جىلى فينليانديا ەكولوگيالىق تۇراقتىلىق دەڭگەيى، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ الۋانتۇرلىلىگى مەن بىرەگەيلىگى جانە مەملەكەتتىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋعا باعىتتالعان كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا جابايى تابيعات بويىنشا ساياحاتتاۋعا ۇزدىك ەل رەتىندە تانىلدى. ۇزدىك ەلدەردىڭ ءتىزىمىن انىقتاۋ ءۇشىن ۇلتتىق پاركتەردىڭ سانى، بيوالۋانتۇرلىلىك، قىزىل كىتاپقا ەنگەن وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋپى جانە باسقا دا ولشەمدەر ەسكەرىلدى.

قازاقستان بۇل رەيتينگتە 87-ورىندى يەلەندى. دەسە دە, اۋماعى, فلورا مەن فاۋنانىڭ الۋان ءتۇرى، تابيعات ەسكەرتكىشتەرى مەن يۋنەسكو مۇراسى قاتارىنداعى نىسانداردى ەسەپكە الساق، ەلىمىزدە ەكولوگيالىق ءتۋريزمدى دامىتۋعا جەتكىلىكتى العىشارت بار.

قازاقستاندا قازىرگى ۋاقىتتا 14 ۇلتتىق پارك بار. تابيعات اياسىندا دەمالۋدى قالايتىندار سانى دا جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. الايدا تۋريزم قارقىندى دامىعان سايىن قازىناعا قاۋىپ ءتونىپ تۇر. ءبىز بۇل ماسەلەنى ەكوبەلسەندى سۆەتلانا سپاتار جانە ەكولوگيا سالاسىنىڭ ساراپشىسى بازاربەك قامىسباەۆپەن بىرگە تالقىلاپ، الەم ەلدەرىنىڭ وڭ تاجىريبەسىن سارالاپ، قازاقستاننىڭ جاعدايىنا قولايلى شەشىمدەردى ءبىرگە ىزدەدىك.

ەكولوگيا سالاسىنىڭ ساراپشىسى سۆەتلانا سپاتاردىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە تۋريزم دامىعانىمەن، ونى باسقارۋ مەن رەتتەۋ جاعى ارتتا قالىپ وتىر.

«بۇگىندە تۋريزم تابيعاتتى تاماشالاۋ ەمەس، ونى تۇتىنۋ قۇرالىنا اينالىپ بارادى. ينفراقۇرىلىم جوق، ايىپپۇل جۇيەسى جۇمىس ىستەمەيدى، ال مادەنيەت دەڭگەيى وتە تومەن. كەلۋشىلەرءدىڭ سانى شامادان تىس كوپ بولۋى ەكوجۇيەنى بۇزىپ جاتىر»، — دەيدى ساراپشى.

وسى سالانىڭ ساراپشىسى بازاربەك قامىسباەۆ بۇل پىكىردى قولداي وتىرىپ، ناقتى مىسالدار كەلتىرەدى:

«بۋرابايدا جارتاستارعا سۋرەت سالۋ، جۇمباقتاسقا كاتامارانمەن جاقىنداۋ، ۇلتتىق پاركتەردە قوقىس تاستاۋ سياقتى كەلەڭسىزدىكتىڭ ءبارى باقىلاۋدىڭ جوقتىعىنان بولىپ وتىر. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەسكەرتۋىنە ەشكىم قۇلاق اسپايدى. تۋريزم جوبالارى قىسقا مەرزىمدى تابىسقا باعىتتالعان، ەكولوگيالىق جاۋاپكەرشىلىك ەسكەرىلمەيدى».

ساراپشىلار اقپاراتتىڭ ازدىعى, ۇلتتىق پاركتەر اكىمشىلىگىنىڭ السىزدىگى, جوسپاردىڭ بولماۋى مەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى شەشىم قابىلداۋعا تارتپاۋتۇراقتى ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر دەپ ەسەپتەيدى.

ەكى ساراپشىنىڭ ءسوزىن تۇيىندەسەك، قازاقستاندا مىناداي ناقتى قادامداردى قولعا الۋ قاجەت:

1) ەكولوگيالىق زاڭنامانى كۇشەيتۋ, قوقىس تاستاعاندارعا ايىپپۇل كولەمىن ارتتىرۋ. ايىپپۇل كولەمىن كوبەيتۋ ارقىلى قوقىس تاستاماۋعا ءۇيرەتۋ مىندەتتى تۇردە ناتيجە بەرەرى ءسوزسىز.

2) جەرگىلىكتى حالىقتى شەشىم قابىلداۋ پروتسەسىنە قاتىستىرۋ. بۇل حالىقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى.

3) اقپاراتتاندىرۋ ناۋقانى ارقىلى تۋريستەردىڭ ەكومادەنيەتىن ارتتىرۋ.

4) ۇزاق مەرزىمدى، تۇراقتى تۋريزم ستراتەگياسىن جاساۋ جانە ىسكە اسىرۋ.

الەم ەلدەرىندە ءتۋريزمنىڭ ەكولوگياعا زيانىن ازايتۋعا باعىتتالعان تابىستى تاجىريبە ءتۇرى جەتكىلىكتى. ولاردى قازاقستان جاعدايىنا بەيىمدەپ قولدانۋعا ابدەن بولادى. ول قانداي تاجىريبە جانە ونى ەلىمىزدە قالاي ىسكە اسىرۋعا بولادى? بىرنەشە ەلدىڭ تاجىريبەسىن قاراستىرىپ كورەيىك.

كەنيا جانە ەۋروپا: ءبىر رەتتىك پلاستيككە تىيىم

2020 جىلى كەنيا قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردا ءبىر رەتتىك پلاستيكتى پايدالانۋعا زاڭمەن تىيىم سالدى. ال ەۋرووداق 2021 جىلدان باستاپ ءبىر مارتە پايدالانىلاتىن تۇتىكشە، شانىشقى، تاباق، پىشاق سياقتى بۇيىمدارعا تىيىم سالدى. پلاستيك زاتتار ەكولوگيانى لاستاپ، مۇحيتتارعا وراسان زور زيان تيگىزىپ جاتىر. جىل سايىن الەمدە وزەن-سۋلارعا 8 ميلليون توننا پلاستيك تۇسەدى. تەڭىزءدى مەكەندەيتىن جانۋارلار ابايسىزدا ونى جەپ قويىپ، قىرىلىپ جاتىر. سونداي-اق، پلاستيك ميكروبولشەكتەرىنىڭ مۇحيت ارقىلى ادام اعزاسىنا دا تۇسەتىنى انىقتالدى.

قازاقستاندا مۇنى قالاي ىسكە اسىرۋعا بولادى? ۇلتتىق پاركتەر مەن دەمالىس ايماقتارىنا كىرەبەرىستە ءبىر رەتتىك پلاستيك زاتتاردى الىپ كىرۋگە تىيىم سالاتىن ەرەجە قابىلداۋ. ەكودۇكەندەر ۇيىمداستىرىپ، وندا قايتا پايدالانىلاتىن ىدىستاردى جالعا بەرۋ نەمەسە ساتۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ. بۇل پلاستيكتى ازايتۋعا، سول ارقىلى تابيعاتقا تۇسەتىن جۇكتەمەنى كەمىتۋگە كومەكتەسەدى.

سونىمەن بىرگە، تۋريستەرگە ارنالعان اقپاراتتاندىرۋ ناۋقانى ماڭىزدى. مۇنداي شارانى «پلاستيكسىز ساياحاتتا!»، «تابيعاتتى وزىڭمەن بىرگە الىپ كەتپە!» دەگەن ۇراندارمەن ۇيىمداستىرۋعا بولادى.

گرۋزيا: ۇلتتىق پاركتەرگە كىرۋ ءۇشىن ونلاين برونداۋ جانە ادام سانىنا شەكتەۋ

ۇلتتىق پاركتەرگە ونلاين برونداۋ مەن كەلۋشىلەر ءليميتىن ەنگىزۋ كەلۋشىلەر سانىن شەكتەپ، الدىن الا تىركەلگەندەرگە عانا كىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى, الماتىدا «ىلە الاتاۋى» مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركىنە 2019 جىلى 300 901 ادام كەلگەن، ودان بەرىدە كوبەيىپ جاتقانى ءسوزسىز. بۇل كورسەتكىش ءالءى دە ارتا تۇسەدى.مۇنى قازىردەن رەتتەمەسەك، تابيعي قورىقتاردىڭ احۋالى اۋىرلاي بەرمەك.

بۇعان قوسا 2030 جىلعا دەيىن پارك اۋماعىنداعى قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردى سۇرىپتاۋدى 85%-عا دەيىن ارتتىرۋ كەرەك.

بۋراباي، شارىن، ىلە الاتاۋى سياقتى سۇرانىس جوعارى پاركتەردە ەلەكتروندى برونداۋ جۇيەسىن ەنگىزۋگە بولادى. تاڭعى توپ، كۇندىزگى توپ، كەشكى توپ دەپ ۋاقىتتى ءبولۋ دە ءبىراز جۇكتەمەنى ازايتادى.

نورۆەگيا: ايىپپۇل جۇيەسى جانە اقپاراتتىق تاقتالار

نورۆەگيادا ەكولوگيا ەرەجەءسىن بۇزعاندارعا ايىپپۇل جوعارى. بارلىق ساياحاتشىعا تابيعاتتى قورعاۋ ەرەجەسى تۇسىندىرىلەدى. مۇنى ءبىزدىڭ ەلدە دە قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرۋ قيىن ەمەس. ول ءۇشىن ۇلتتىق پاركتەردە ەكوبەكەتتەر ۇيىمداستىرىپ،اقپاراتتىق تاقتالار ورناتۋ كەرەك. بىرنەشە تىلدە جازىلعان مۇنداي تاقتايشالار كوزگە تارتىمدى ءارى كورنەكى بولۋمەن قاتار، تىلگە جەڭىل ءارى تۇسىنىكتى بولۋى ماڭىزدى.

قوقىس تاستاعان، زاڭسىز وت جاققان نەمەسە تىيىم سالىنعان جەرگە كىرگەن ازاماتتارعا ايىپپۇل جۇيەسىن ناقتى ىسكە قوسۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارۋا. قءازىر زاڭ تالابى بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە ونى قولدانۋ جاعى كەمشىن. ايىپپۇل تولەگەن ازاماتتاردىڭ وقيعاسىن ايتىپ وتىرۋ دا قوعامعا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وي سالادى.

سونىمەن قاتار، ەكوگيدتەر مەن ۆولونتەرلەردىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ قاجەت.قازاقستاندا كوپتەگەن ەكولوگيالىق اكتسيا وتەدى بىراق ونىڭ ەكولوگياعا تيگىزءىپ جاتقان پايداسى كوپشىلىككە بەيمالىم. مۇنداي اكتسيالاردى ەكولوگتارمەن اقىلداسا وتىرىپ, ەكولوگيالىق ەرەجەگە ساي وتكىزۋ كەرەك.

ازەربايجان: تاريحي نىسانداردى قورعاۋ

بۇل ەلدە تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە قول تيگىزۋگە بولمايدى، ولاردىڭ اۋماعىقورشالعان, بەينەباقىلاۋ ورناتىلعان. قازاقستاندا دا تاڭبالى تاس، بەعازى-ءداندىباي، ەسىك قورعانى سەكىلدى ارحەولوگيالىق جانە تاريحي ورىنداردى قورشاپ، اشىقتان-اشىق كىرۋدى شەكتەۋگە بولادى.

QR كودتار ارقىلى ۆيرتۋال ەكسكۋرسيالار مەن گيدسىز ساياحات مۇمكىندىگىن جاساۋتابيعي اۋماققا كىرۋشىلەر سانىن عانا ەمەس، جۇكتەمەنى دە ازايتادى.

مادەني نىسانداردى قورلايتىندارعا قاتاڭ جازا بەلگىلەۋ دە ناتيجە بەرەدى. ماسەلەن، جارتاستارعا جازۋ جازعانداردى قاتاڭ جاۋاپقا تارتىپ، ول جونىندە اقپارات قۇرالدارى ارقىلى تاراتۋ باسقالارعا وي سالارى ءسوزسىز.

تۋريستەرگە ساپار الدىندا ەكولوگيالىق مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرىن ءتۇسىندىرۋ — ماڭىزدى تاجىريبە. تۋريستىك قىزمەت كورسەتەتىن فيرمالارعا مىندەتتى تۇردە ەكوبريفينگ وتكىزۋ تالابىن قويۋ ناتيجەسىن بەرەدى.

قازاقستان جاعدايىندا ۇلتتىق پاركتەردە «ەكوتاربيە ساعاتتارىن» ەنگىزۋمۇمكىندىگى بار. ماسەلەن، 5–10 مينۋتتىق نۇسقاۋلىق تۇرىندەگى ۆيدەو جاساۋعا بولادى نەمەسە گيدتەر قىسقاشا تانىستىرا الادى.

الەۋمەتتىك جەلىلەردە ينفليۋەنسەرلەرمەن بىرگە ەكوبىلىم كامپانياسىن جۇرگىزۋ– قولعا الۋعا بولاتىن جانە شىعىنى از شارا.

ءتۇيىن:

ەكوتۋريزم – جاۋاپكەرشىلىكپەن ساياحاتتاۋعا، تابيعي رەسۋرستاردى ساقتاۋعا جانە جەرگىلىكتى ەكونوميكانى دامىتۋعا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى اسپەكتى. ەكوتۋريزم ادىستەرىن قولدانۋ ارقىلى تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن تاماشالاۋمەن قاتار، قورشاعان ورتانى قورعايمىز. ەكولوگيالىق تۋريزم مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىن قالىپتاستىرۋدىڭ اجىراماس بولىگى. تۋريزم – جاي عانا ساياحاتتاۋ ەمەس، مادەنيەت، ەكونوميكا جانە ەكولوگيا اراسىنداعى نازىك تەپە-تەڭدىككە اينالدى. قازاقستان ءتۋريزمدى دامىتۋ جولىندا ۇلكەن قادامدار جاساپ كەلەدى. بۇل دامۋدىڭ تابيعي ورتاعا تيگىزەتىن اسەرىن ەلەمەۋ ۇلكەن قاتەلىك. ەكولوگياعا دەگەن كوزقاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قاجەت. تۋريزم تابيعاتتى تۇتىنۋدىڭ ەمەس، ونى ساقتاپ، قۇرمەتتەۋدىڭ قۇرالى بولۋعا ءتيىس. تۋريستىك باعىتتاردىڭ كەڭەيۋى تابيعاتقا زيان تيگىزبەي، كەرىسىنشە، ونى قورعاۋعا ۇلەس قوسۋى قاجەت. الەمدىك تاجىريبەنى قازاقستانعا كوشىرۋ ءۇشىن زاڭ، ينفراقۇرىلىم جانە اقپارات تۇرعىسىنان وزگەرىستەر قاجەت. بۇل شەشىمدەر ەكولوگيانى قورعايدى, تۋريزم ساپاسىن ارتتىرادى، بولاشاق ۇرپاققا تابيعاتتى تازا كۇيىندە ساقتاپ جەتكىزەدى.

بۇل ماتەريال شەشىم جۋرناليستيكاسى جانرىندا Solutions Journalism Lab II جوباسى اياسىندا دايىندالعان جانە اۆتوردىڭ جەكە كوزقاراسىن بىلدىرەدى. 

جانسايا مەنيلباەۆا

Abai.kz