انا ءتىلىڭ  –  ارىڭ بۇل،

ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە،

وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل،            

ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە!

قادىر مىرزا ءالى

ءتىلى ورتاق، تاريحى تەرەڭ، ءتۇبى ءبىر ەگەمەن ەل – تاۋەلسىز مەملەكەت. باسقاشا ايتساق، ول دا ءبىر ۇلكەن ءوز الدىنا دەربەس، كورشى-قولاڭىمەن تاتۋ، اعايىنىمەن باۋىرلاستىعى ۇزىلمەيتىن ۇلكەن ءبىر وتباسى. جالپى وتباسىن ادام ءوزى تاڭداي المايتىنى سياقتى مەملەكەتتى دە ءبىر ۇلكەن وتباسى دەپ ساناساق، وندا ونىڭ ءار مۇشەسى ءبىر-ءبىرىن سىيلاپ، قادىرلەۋى ءتيىس. سول قۇرمەتتىڭ قاينار كوزى – انا تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستاۋ الادى. بۇگىنگى تاقىرىپتا ءبىز انا ءتىلىنىڭ ءمانىن قوزعاپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماڭىزىن تالقىلاپ، قانداي ماسەلە بار ەكەندىگىن اشىپ كورسەتۋگە تىرىسامىز.

يۋنەسكو-نىڭ ساراپتاماسى بويىنشا، بۇگىندە الەمدە 7000-نان استام ءتىل بار، بىراق XXI عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي بۇل سان 3000-نان دا از بولۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاعىپ وتىر. ءتىلدىڭ جويىلۋى – بۇل جاي عانا قارىم-قاتىناس قۇرالىنىڭ جوعالۋى ەمەس، بۇل حالىقتىڭ بىرەگەيلىگى مەن تاريحىنىڭ جوعالىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوقتىراتىن، ەلدى ەلدىگىنەن ايىرىپ، بۇتىندەي مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن دۇنيە.

يۋنەسكو-نىڭ (2021) دۇنيەجۇزىلىك تىلدەر ەسەبىنە سايكەس، تىلدەردىڭ ناقتى سانى  وزگەرۋى مۇمكىن. بۇعان بىرنەشە سەبەپ بار:

1. كەيبىر تىلدەر ءالى اشىلماعان نەمەسە تىركەلمەگەن.
2. بۇرىن ديالەكت سانالعان تىلدەر شىن مانىندە جەكە ءتىل بولۋى مۇمكىن (مىسالى، تايۆانداعى بايىرعى حالىقتار تىلدەرى).
3. تىلدەر مەن حالىقتار ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى: كوشى-قون، اپاتتار، اسسيميلياتسيا سەكىلدى فاكتورلار اسەر ەتەدى.

ءتىلدىڭ ءولۋى مۇمكىن بە؟

ءيا. ەگەر دە بىردە-ءبىر ادام بەلگىلى ءبىر ءتىلدى انا ءتىلى رەتىندە قولدانباسا، ول ءتىل «ءولى» تىلگە اينالادى. سولاردىڭ ءبىرى – لاتىن ءتىلى. ول وقىتىلادى، بىراق ەشكىم ول تىلدە بالا كەزىنەن سويلەمەيدى. تايۆاندا باساي جانە كەتانگالان سياقتى بايىرعى تىلدەر جويىلىپ كەتكەن.تايۆان ءتىلى مەن حاككا دا جويىلۋ قاۋپىندە تۇر.

يۋنەسكو ءتىلدىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋىپىنە قاراي التى دەڭگەيگە بولەدى:

1. قاۋىپسىز – ءتىل بارلىق جاستا، بارلىق ورتادا قولدانىلادى.
2. وسال – نەگىزىنەن تەك ءۇي جاعدايىندا قولدانىلادى.
3. قاۋىپتى – بالالار ءوز ۇيىندە انا تىلىندە سويلەسپەيدى.
4. اسا قاتتى قاۋىپ تونگەن – تەك ەگدە تارتقان كىسىلەر قولدانادى، ال اتا-انالار مۇلدەم قولدانبايدى.
5. قاتەرلى – قولدانىلۋ اياسى وتە تار.
6. جويىلعان – ەشكىم سويلەمەيدى.

جۋرناليست دجەيمس گريففيتس «قىتايشا سويلەڭىز» كىتابىندا جازعانداي، گۋاندۋن ديالەكتىسى (كانتون) كەڭ تارالعانىمەن، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ماندارين تىلىنە باسىمدىق بەرۋى ونى دا جويىلۋ شەگىنە اكەلىپ وتىر.

تانىمال بريتاندىق لينگۆيست دەۆيد كريستالدىڭ ايتۋىنشا، تىلدەردى ساقتاۋ ءۇشىن 5 نەگىزگى سەبەپ بار:

1. ادامزات وركەنيەتىنىڭ تۇراقتىلىعى ءتىلدىڭ ارالۋاندىعىنا بايلانىستى.

تىلدەر ءبىر-بىرىمەن بايلانىسىپ، ەكوجۇيە تۇزەدى. بيولوگيالىق ارتۇرلىلىك تابيعاتقا قالاي اسەر ەتسە، تىلدىك ارتۇرلىلىك تە مادەني تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەدى.

2. ءتىل – بۇل ۇلتتىڭ بولمىسى.

ءار حالىقتىڭ ۇلتتىق كودىن جەتكىزۋشى بىردەن-ءبىر قۇرال – قىزىل ءتىل.ول  جوعالسا، ەتنيكالىق بىرەگەيلىك پەن ۇرپاقتار اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلەدى.

3. ءتىل – تاريح.

ءاربىر ءتىل حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىمەن استاسىپ، وزىنە ءتان ۇلتتىق كودىن، ەرەكشەلىگىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ، تاريح قويناۋىنان سىر شەرتەدى.ءتىلى  جوعالعان قوعام ءوز تاريحىنان دا اجىرايدى.

4. ءتىل – ءبىلىم مەن دانالىقتىڭ ساقتاۋشىسى.

ءار ءتىل – ادامزاتتىڭ الەم تۋرالى ەرەكشە تۇسىنىگىنىڭ كورىنىسى. ءتىل جوعالسا، ىزىنشە ءبىلىم دە كەتەدى.

ال تىلدىك احۋالدىڭ قازاق جەرىندەگى ءحالى قالاي ؟

جالپى العاندا كوپەتنوستى ەل بولۋىمىز، ءارى زاڭىمىز سەبەپتى ءبىز بيلينگۆيست حالىقپىز. ياعني، ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى – قازاقتىڭ مەملەكەتتىك تىلىمەن قاتار جۇرەدى. كونستيتۋتسيامىزدىڭ 7-بابىنىڭ 2 تارماعىندا  كورسەتىلگەندەي، «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى». دەپۋتاتتارىمىز دا ەكى تىلگە بىردەي جاعداي جاسالۋىن سىنعا الىپ جاتقانى راس. ەكەۋىن دە الىپ جۇرۋگە بولادى، بىراق، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورنىنا قولدانۋ دۇرىس ەمەس،- دەيدى ولار. مۇنىڭ بارلىعىن تۇبەگەيلى شەشۋگە قاۋقارلى ازاماتتار – زاڭ شىعارۋشى ورگان عانا.

بىرىنشىدەن، ءبىز ءتىلىمىزدى جاي ساقتاپ قالۋعا تىرىسىپ قانا قويماي، ونى اعىلشىن، قىتاي ءتىلى ءتارىزدى الپاۋىت، برەند تىلدەرمەن تەڭەستىرۋدى ماقسات تۇتۋعا ءتيىسپىز.

ول ءۇشىن تىلگە سۇرانىستى ارتتىراتىن جاعداي جاسالۋى ءلازىم. ونى ۇيرەتۋدە زورلىققا دا جول بەرمەي، مەيلىنشە جاڭادان قوسىلاتىن قولدانۋشىلار ءۇشىن تارتىمدى ەتە تۇسكەنىمىز ابزال. بۇل تۋرالى اسحات ايماعامبەتوۆ «Abaylive» ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتقانىن بىلتىردان بىلەمىز. دەپۋتاتتىڭ ويىنشا، بۇگىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنەمىن دەيتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە كوپتەپ جاعداي جاساۋدى، ولارعا قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ بارىسىنىڭ دەڭگەيى جوعارى بولۋى – ماڭىزدى. وسى تۋراسىندا ەكس-مينيستر ايماعامبەتوۆ مىرزانىڭ وتە ورىندى پىكىرىن ەسكەرگەن ءجون.

سونىمەن قاتار، قازاق ءتىلىن مەكتەپتەگى بالانىڭ ساناسىنا قۇيىپ جىبەرەتىن مۇعالىم جان-جاقتى بولعانى ءجون. وسى تۇرعىدا ۇستازدىق جولعا ەندى-ەندى قادام باسقالى جاتقان جاس ماماندار مەن ستۋدەنتتەرگە دە تاپتىرماس دۇنيە – يۋتۋب ارناسىندا ميلليونداعان وقىرماندارى بار شەتەلدىك وقىتۋشىلاردىڭ وقىتۋ تەحنيكاسىن، ونىڭ ەرەكشە ءادىس-تاسىلدەرىن مەڭگەرۋ وتە وزەكتى دەپ سانايمىن. ياعني، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىنىڭ كەڭەيۋى ءۇشىن كەرەگى – مەنەدجمەنت جانە ماركەتينگ.

مىسال رەتىندە الەمگە تەك ءتىلىن ەمەس، تەحنولوگياسىن، مادەنيەتىن، ادامنىڭ بۇكىل ءومىرىن ۇلگى ەتىپ وتىرعان امەريكانى الىپ قارايىق. بىرىنشىدەن، ول جاققا قونىس اۋدارعىسى كەلەتىن يمميگرانتتار اعىلشىن ءتىلىنىڭ دەڭگەيىن تەكسەرۋ ماقساتىندا تەستىلەۋدەن ءوتۋ مىندەتتەلگەن. سونداي-اق، 30 شتاتىندا رەسمي دەپ تانىلىپ، جالپى قۇراما شتاتتاردىڭ 80 % تۇرعىنى اعىلشىنشا سويلەيدى. بۇعان قوسا، جاقىندا عانا قوسىلعان وزگەرىستەرگە قاراعاندا دەنساۋلىق ساقتاۋ، جۇرگىزۋشى كۋالىگىن الۋ سىندى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە بۇل تالاپ جۇمىس ىستەيدى. «كوش جۇرە تۇزەلەدىنى»كوپ ايتاتىن حالىقپىز عوي.ەندەشە، سول كوشتىڭ باسىندا كەلە جاتقان دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ۇتىمدى شەشىمدەرىن سارالاپ، قاجەتتى وزىق ويلارىن ءتۇرتىپ الۋ – ەل يگىلىگى ءۇشىن اينىماس مىندەت، ورىندالۋى كەرەك ماقسات.

كەلەسى ماسەلە – سولتۇستىكتى قازاقىلاندىرۋ. كەشەگى جۇمابەك تاشەنوۆ ءتارىزدى تاۋ تۇلعالارىڭ تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، قاناتتىعا قاقتىرمايساقتاپ قالعان تەرىسكەي ءتوسىن گۇلدەندىرۋ. مەنىڭ ايتپاعىم، قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى ۇلان-عايىر دالاعا وڭتۇستىك قازاقتارىن جوسپارلى تۇردە كوشىرۋ تۋراسىندا. ءبىر كەزدەرى استانامىزدىڭ دا اقمولاعا كوشىرىلۋى ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ ءبىرى بولعان، ءدال سول سياقتى بۇل دا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن ماسەلە: سولتۇستىككە كوشى-قون جۇمىسى.

پرەزيدەنتىمىز كوشى-قونعا قاتىستى جاۋاپكەرشىلىگى مەن ادامگەرشىلىگى قاتار جۇكتەلەتىن بۇل مىندەتتى لايىقتى تۇلعالارعا جۇكتەپ، ونى ءوزى قاداعالاۋى ابزال دەپ سانايمىز. جىل سايىن تۇرعىن ۇيلەردى بەلگىلى ءبىر مولشەردە سالىپ، ونى تەك قانا وسىندا قونىس اۋدارۋشى قازاقتار الا الاتىن قۇقىعى بولعانى دۇرىس. اسىرەسە، كاسىپكەرلەردىڭ كوشىپ كەلۋىنە جاعداي جاساۋ جانە ءاربىر قونىس تەبۋگە نيەت بىلدىرۋشىلەرگە شىنايى مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتىلۋى ماڭىزدى. بۇلاي دەپ وتىرعانىم، بۇعان دەيىن سولتۇستىككە وڭتۇستىكتەن كەلۋشىلەرگە ءبىراز كومەك بەرىلەتىنى تۋرالى باق وكىلدەرى جارىسا جازعان ەدى. جۋىردا جۇمىس بابىمەن اقمولانىڭ ورتالىعى – كوكشەتاۋ قالاسىنا كەلگەن ەدىم.بىراق، وكىنىشتىسى، الگى اشىق دەرەككوزدەردەگىدەي ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان ماعان ەشبىر جاردەماقى تولەنبەدى. ال باسپانا ماسەلەسىندە، ءتىپتى دە، باستارىن اۋىرتقان جوق. مۇنىڭ بارلىعى كەيبىر جەرگىلىكتى مەم.ورگانداردىڭ انا ءتىلىن سۇيەتىن، ءوز ەلىندە كىندىك قانى تامىپ، ءوز حالقىنا قىزمەت ەتكىسى كەلگەن كوزى اشىق جاس بۋىنعا دەگەن نەمقۇرايدىلىقتىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەيمىن.

تىلگە تيەك ەتەرلىك تاعى ءبىر ماسەلە – سەلت ەتكىزەر «سەپاراتيزمنىڭ»سەرپىنى. جاڭا ايتقانىمىزداي، سولتۇستىگىمىزدەگى حال-احۋال وزگە وڭىرلەرگە قاراعاندا مۇلدە باسقا. مۇنى تەك تەرىسكەيگە كەمى ءبىر كەلىپ كورگەن جان عانا تۇسىنەدى. قازاقتىڭ باسىم كوپشىلىگى وزگە ءتىلدى جاقسى مەڭگەرگەن، وعان ەش ءشۇبا كەلتىرمەيمىز.

بىراق، ماسەلە باسقادا. تاقىرىبىمىزدىڭ باس جاعىندا قوزعاعان –  ءتىلدىڭ جويىلىپ كەتۋ ماسەلەسىنەن قاۋىپتەنەمىز. سەبەبى، مۇنداعى باۋىرلارىمىز ءوز انا تىلىنەن اجىراپ بارا جاتقانداي كورىنەدى.

بيلينگۆيستىك بەلەڭ العان ورتادان كەلىپ سەپاريستەر دە شىعىپ جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – «بىرەگەي» ەمەس-اۋ، بىرجاقتى پىكىرگە نەگىزدەلگەن، كەرەعار كوزقاراس قالىپتاستىرۋشى دەگەنىمىز دۇرىس شىعار، ول – اسلان تۋلەگەنوۆ. ءيا، كەشە عانا قايتا قاماۋعا الىنعان «Nord Kazakh» لاقاپ اتىمەن بەلگىلى بۇل جىگىتتىڭ YouTube پاراقشاسى ميلليونداعان مىڭداعان جيناپ، ءجۇز مىڭداعان لايك جينايدى. وكىنىشتىسى، ول ءوز سوزىندە، بارلىق بەينەروليگىندە ايتاتىنى ءبىر: قازاق ەلىندە «ورىس تىلىنە قىسىم كورسەتىلىپ جاتىر» ەكەن-مىس. ونىڭ ءاربىر بەينەجازباسىن مۇقيات قاراپ، زەردەلەسەڭىز، انىق پروۆوكاتور دەپ ساناۋعا بولادى. ءبىر عانا مىسال: ونىڭ «و نەليۋدياح» اتتى بەينەجازباسىندا – «كتو تاكوي نەليۋد؟ نەليۋد – ەتو توت كوتورىي زاداۆاەمىي نا ۆوپروس  نا رۋسسكوم يازىكە ي پرەكراسنو پونيمايا رۋسسكي يازىك پرينتسيپيالنو نە جەلاەت وتۆەتيت ۆام نا رۋسسكوم», - دەيدى. بۇدان بولەك، انا ءتىلى تۋرالى، قازاقتىڭ تاريحى تۋرالى پىكىرىن ايتا باستاعان جۋرناليستەرگە – ءتورتىنشى بيلىك وكىلدەرىنە ءتىل تيگىزۋى، ءتىپتى، اقىلعا سىيمايدى. تۋلەگەنوۆتىڭ نەبارى 2 جىل ىشىندە YouTube پلاتفورماسىندا جالپى 31 ميلليون قارالىم جيناۋىنىڭ ارتىندا ۇلكەن تاپسىرىس بەرۋشى وتىر دەۋگە بولادى. قاراپايىم قولدانۋشى قانشا قالاسا دا مۇنشا جازىلمان جيناي المايدى، جيناسا دا 174-باپپەن ءتيىستى ورىنعا جونەلتىلەدى. بلوگەردىڭ بەينەروليكتەرى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماڭىزىن ءتۇسىرىپ، وزگە ەلدىڭ تاساسىندا قالدىرۋعا اشىق تۇردە باعىتتالعان. ءىستىڭ ءمان-جايىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ءوز قولىنا الماسا، كەش بولۋى مۇمكىن دەپ سانايمىز. بلوگەردىڭ تاپ تەرىسكەي توسىندە ءجۇرىپ بۇنداي اڭگىمە قوزعاۋى، «انا ءتىلىم – ەتنيكالىق ەمەس، ورىس ءتىلى»، - دەپ قويىپ، قازاقتىڭ بەتكە ۇستار يمامدارىن، حالىق قالاۋلىلارىن، جۋرناليستەردى جەردەن الىپ جەرگە سالىپ، اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعۋى –  قاۋىپتى. ەگەر ول پوزيتسياسىن وبەكتيۆتى دەپ تاپسا، نەگە ينستاگرام پاراقشاسىندا سونداي بەلسەندىلىك تانىتپايدى؟ نەگە تەك جالعىز تۇسىرەدى؟ بالكىم، Instagram پلاتفورماسى «بانعا» جىبەرەتىن شىعار. الدە حالىقتىڭ ىقپالىمەن كەشەگى قاراعاندىلىق بويجەتكەن سياقتى ءبىر مەزەتتە 174 باپپەن ۇستالامىن دەپ قورقا ما؟ بۇل ماسەلەنى دە مايشاممەن قاراپ، ءتيىستى شارالار قولدانعان ءجون دەيمىز.

ءبىز قازاق حالقى ەشقاشان ەشكىمدى كەمسىتىپ، كەم كورگەن ەمەسپىز. الايدا، ۇلتتىق كودىمىزدان ايىرىلار جايىمىز جوق. ال انا ءتىلىمىز – سول  ۇلتتىق كودتىڭ التىن دىڭگەگى. بۇگىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ءبىراز جۇمىستار دا جاسالۋدا. سونىمەن بىرگە، الەمدىك تىلدەر دە قاتار دامۋدا. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ماسەلەن،  استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا 6 ايلىق ءتىل كۋرستارى تەگىن وتكىزىلەدى. وندا كارىس، جاپون، قىتاي، فرانتسۋز تىلدەرىمەن قاتار، قازاق تىلىنە ارنالعان سىنىپتار بار. جاس تا، جاسامىس تا قاتىسا الاتىن مۇنداي كۋرستار لەگىن تەك ارتتىرا بەرى، قامتىلۋ ايماعىن كەڭەيتسە، بۇل دا ءبىر ءونىمدى ءىس بولار ەدى. بۇل شەشىم كوپتەگەن تۇركى دالاسىنىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋگە قىزىعاتىن وزگە ەتنوستار مەن ءوز ءتىلىن جەتىلدىرۋگە كومەكتەسەتىن تاپتىرماس قۇرال. تۇيىندەي كەلە، 7 مىڭ ءتىلدىڭ ىشىنەن قازاق ءتىلى ۇزدىك 7 ءتىلدىڭ ىشىنە سۋىرىلىپ شىقسا، مىنە سوندا عانا ءبىز وزگەلەرگە ۇلگى بولا الامىز. سوندا عانا مادەنيەتىمىزدى، بايىرعى عۇرپىمىزدى، تازالىعىمىزدى وزىمىزدە ساقتاپ قانا قويماي الەمدىك دەڭگەيدە تانىتاتىن بولامىز. كاپيتاليستىك قوعامدا ءتىلىمىزدى مويىنداتۋ ءۇشىن تەحنيكانى دا جەتىك مەڭگەرىپ، قاراپايىم جابدىقتاردان باستاپ، نانوتەحنولوگيالارعا دەيىن ءوز ءوندىرىسىمىزدىڭ بولۋى دا ماڭىزدى. ەكونوميكاسى، ينفراقۇرىلىمى دامىعان ەل عانا باسقاسىمەن تەرەزەسى تەڭ. ەڭ باستىسى، كوتەرىلگەن ماسەلەمىز، گازەتپەن بىرگە ارحيۆكە، سايتتاعى كەزەكتى ماقالامەن بىرگە مۇراعاتقا كەتىپ قالىپ، ەستۋسىز، كورۋسىز قالماسا يگى. ال ەگەر بيلىككە جەتىپ، قاجەتتى شارالار قابىلداسا، ولاردىڭ ەڭبەگىن حالىق بەرە جاتار. ءتىلىمىز ماڭگى جاساسىن!

بەيبارىس شالاباەۆ، جۋرناليست

Abai.kz