حالقىمىزدىڭ رۋحاني كەمەڭگەرى، كوركەم جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزىن سالۋشى اباي – ءوز ەلىنىڭ ادەبي مۇراسىنان باستاۋ الىپ، الەمدىك مادەني ورتامەن ۇندەستىك تابۋىنىڭ ارقاسىندا قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا ءداۋىردىڭ كەمەل بيىگىنە، الەم ادەبيەتىنىڭ دارا تۇلعاسىنا اينالدى. ونىڭ وسى دەڭگەيگە كوتەرىلۋى – تۋعان ورتاسى مەن ۇلتىنىڭ رۋحاني بايلىعىن بويىنا ءسىڭىرىپ، حالىق پوەزياسىنىڭ تامىرى تەرەڭ تۋىندىلارىن تۇتاس تانىپ ءبىلۋدىڭ ناتيجەسى. بولاشاق اقىننىڭ تانىم مەن ءبىلىمىءنىڭ جانە پايىم-پاراساتىنىڭ قالىپتاسۋىندا اتا-تەگىنىڭ، ۇشقان ۇيادا العان ءتالىم-تاربيەسىنىڭ ءمانى ەرەكشە.

ءوز حالقىنىڭ ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسى، جورالعى-كادەسىن بويىنا سىڭىرۋىنە ەڭ العاش جول اشقان اناسى – ۇلجان مەن اجەسى زەرە دەسەدى.

ابايدىڭ ۇلى اناسى زەرە اسا اقىلدى، اڭگىمەشىل، بالاعا مەيىرىمدى، اعايىنعا قامقور، ەلگە سىيلى جان ەكەن. ال اكەسى قۇنانباي «قارادان حان بولعان» ءوز زامانىنىڭ ازۋلى بيلەۋشىسى، ءدىني ۇعىم-تۇسىنىكتەردىڭ قورعاۋشىسى، ءىرى مىنەزدى ادام بولىپتى. دەگەنمەن، ول ءوز داۋىرىندە اقىلدى دا كورەگەن، باتىل دا باتىر ادامداردىڭ ءبىرى ەدى. ەل اۋزىنداعى اڭىزدا بۇل كىسىنىڭ دىندارلىعى مەن ەل بيلەۋ جونىندەگى مىقتىلىعى، الىستى بولجاعىش اقىلدىلىعى جانە مىنەزىنىڭ سۋىقتىعى، سونىمەن بىرگە مىرزالىعى جايلى دا كوپ ايتىلادى. «قۇنانباي قىر ەلىنە ايگىلى ادام. قاراپايىم قازاقتىڭ بالاسى، جاراتىلىسىنان اقىل دارىعان، زەرەك، قارا سوزگە شەشەن، ويلى, حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن، قىر ەلىنىڭ ادەت-عۇرپى جانە شاريعات جولىنا جۇيرىك» دەپ جازادى ا.يانۋشكەۆيچ.

سءوز زەرگەرى م.اۋەزوۆتءىڭ پىكىرىنشە ول «اقىل مەن سوزگە، كەلەلى كەڭەسكە كوپ ەلدى توقتاتىپ، بيلىك بايلاۋعا كەلگەندە ءوزى تۇرعىلاس ەل باسشىلارىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولعان… قۇنانبايدىڭ كىم بولعانىن بىلمەسەك، ابايدىڭ كىم بولعانىن ءبىلۋ قيىن». الايدا زامان ايتۋلى سۋرەتكەردى دە وسى سوزدەن تايدىرعان. «اباي جولى» رومانىندا امالسىز قۇنانبايدىڭ بەينەسىنە كەڭەس ءداۋىرىنىڭ يدەولوگيالىق جۇگىن ارقالاتقانى ءمالىم.

ال شىندىعىندا اباي اكەسىنە زور قۇرمەتپەن قاراعان. ونى بالاسى ءابدىراحمان ولگەندە جازعان مىنا ولەڭىنەن بايقاۋعا بولادى:

مىنە، ءبىز بۇدان ابايدىڭ شىققان ورتاسى ونىڭ اقىن، ازامات رەتىندە كەمەلدەنۋىنە بەلگىلى دارەجەدە اسەر ەتكەن دەپ تۇسىنەمىز. ويتكەنى ەڭ اسىل يگى قاسيەتتەر ادام بويىنا اكەنىڭ قانى، انانىڭ سۇتىمەن دارىسا كەرەك-ءتى.

كەزىندە اباي پوەزياسىنىڭ ورىس ادەبيەتىمەن بايلانىسى كەڭىرەك اشىلعانىمەن ۇلتتىق ادەبيەتتەن ءنار العان ارناسى، حالىق پوەزياسىمەن بايلانىسى ءوز دارەجەسىندە ايتىلمادى. وسى ورايدا ونى ەۋروپا ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنەن ءبولىپ الۋدىڭ ءجونى كەلە قويماس. دەگەنمەن اقىننىڭ ادەبي كوزقاراسىنىڭ ءسوز اسىلىن ءپىر تۇتقان حالىقتىڭ ۇلتتىق ەستەتيكالىق ۇعىمىنان باستاۋ الاتىنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بۇل تۇرعىدا اباي وزىنەن بۇرىنعى حالىق پوەزياسىنىڭ وكىلدەرىنەن نەنى ۇلگى ەتتى، ولاردى كوركەمدىك جاعىنان قالاي تۇرلەندىرىپ دامىتتى، ال كەيىنگىلەرگە قانداي جول كورسەتىپ، باعىت-باعدار بەردى دەگەن ماسەلەنى انىقتاعانىمىز ءجون.

راس، كەشەگى كەزەڭدە ابايدى وزىنە دەيىنگى قازاق پوەزياسىن جوققا شىعارۋشى دەپ ءتۇسىنىپ، ونىڭ بۇقار، دۋلات، شورتانباي تۋرالى ويلارىن بىرجاقتى باعالاپ كەلدىك. ءتىپتى «ء…بىرى جاماۋ، ءبىرى قۇراۋ» دەگەن جولداردى «ء…بارى جاماۋ، ءبارى قۇراۋ» دەپ تە وقىدىق. اباي ولاردى سىناعاندا ءسوز قولدانۋداعى ارتىق كەتىپ، كەم سوعىپ جاتقان تۇستارىن عانا تىلگە تيەك ەتتى. ونىڭ قازاقتىڭ شەشەندىك ونەرىنەن جانە بۇقار، دۋلات، شورتانباي سەكىلدى اقىندار ونەگەسىنەن تىس قالۋى مۇمكىن ەمەس، قايتا اباي ولاردىڭ ءبارىن جاقسى ءبىلدى، ولەڭدەرىن جانىنا ازىق ەتتى.

ەندى شىعىس ادەبيەتىنىڭ اسەرى جايىندا ايتساق، كەزىندە ونى شىعىس كلاسسيكاسىنان ءبولىپ الۋ نيەتى بولعانى دا انىق. ونىڭ شىعىس ادەبيەتىن كوپ وقىعانىن، اسىرەسە، اراب-پارسى تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەنىن جانە سول تىلدە جازىلعان ءدىني كىتاپتارمەن جاقىن تانىس بولعانىن حاكىم شىعارمالارىنان ايقىن اڭعارامىز.

كەلەسى ءبىر ماسەلە – ابايدىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي كوزقاراسىن ءتۇسىنۋىمىز جونىندە. وتكەن داۋىردە ونى كەڭەس يدەولوگياسىنا جاقىنداتۋعا، اقىن كوزقاراسىنىڭ قايشىلىقتى تۇستارىن جۇمسارتىپ ايتۋعا بەيىم بولىپ، ونى «پانيسلاميزم»، «پانتيۋركيزم» يدەياسىنا قارسى كۇرەسۋشى ەتىپ كەلدىك. اباي ءدىن دوگماسىنا بوي ۇرمادى، مۇسىلمان حالىقتىڭ ىنتىماعىنا بەيىل بولدى. ونىڭ دىنگە، قۇدايعا سەنۋى – سوقىر سەنىم ەمەس، شىندىقتى ءھام قۇداي جولىن ويمەن تانۋ، شاريعات قاعيدالارىنان ادالدىق پەن يماندىلىق ىزدەۋگە قۇرىلعان.

«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس،

راس ءسوز ەشۋاقىتتا جالعان بولماس.

كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى،

اللانى تانىتۋعا ءسوزى ايرىلماس…»

تاعدىرى كۇردەلى اقىننىڭ ءومىر سۇرگەن زامانىنىڭ قايشىلىقتارىن، «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوسىپ، مىڭمەن جالعىز الىسقان ادام» ەكەنىن سەزىنىپ، جان سىرىنا ۇڭىلە وتىرىپ:

«ء…تۇزۋ كەل، قيسىق-قىڭىر قىرىن كەلمەي،

سىرىن تانىپ ءىس بىتپەس ءىشىن كورمەي…» دەپ ءوزى ايتقانداي، شاعىن ماقالادا ۇلت ماقتانىشىنا اينالعان ابايدىڭ شىعارماشىلىعى ءنار العان سالالاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تامىرلاستىعى، سارىنداس بىرلىگى جايلى ازىراق ءسوز ەتتىك. ءبىز ابايدى ءار سالادا زەرتتەپ، عىلىمي تۇجىرىم جاساۋدى ادەبيەتشىلەردىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ، وقىرمان رەتىندە قال-قادەرىمىزشە اقىن تۋرالى تۇيگەن وي-پىكىرىمىزدى ءبولىسۋدى ماقسات تۇتتىق.

بالتاباي امزەەۆ

Abai.kz