(1916 – 1963)    

ءبىز بالا كەزىمىزدەن قازاق راديوسىنىڭ اۋە تولقىنىنان تىڭداپ وسكەن انشىلەرىمىزدىڭ ونەرى مەن ءومىرى جايلى تىم از بىلەتىنىمىز ءمالىم.

مايداقوڭىر ماقپال ۇنىمەن تىڭداۋشىسىن اسەمدىك الەمىنە جەتەلەيتىن جامال وماروۆا، رابيعا ەسىمجانوۆا، ءلاززات سۇيىندىكوۆا، جاڭىل قارتاباەۆا اپالارىمىزدىڭ سازدى دا نازدى اندەرى قاي قازاقتىڭ دا قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزەتىنى ءسوزسىز.

ال درامالىق اكتەر، كينو سالاسىندا دا بىرنەشە ءرولدى ءساتتى ويناعان، ارقا اندەرىن تامىلجىتا شىرقاعاندا الدىنا جان سالمايتىن ءانشىمىز، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى – راحيا قويشىباەۆا جايلى ءبىز نە بىلەمىز؟

اڭگىمە جەلىسى وسى ءبىر جۇلدىزداي جارقىراپ، نەبارى 47 جىل ءومىر سۇرگەن، ونەر كوگىنە شىققان ءبىرتۋار دارىن يەسى جايلى بولماق.

ارنايى وقۋ ورنىن بىتىرمەسە دە بويعا بىتكەن قاسيەتتى الماستاي جارقىراتىپ كورسەتە بىلگەن، ونەر ءۇشىن جارالعان اسىل ادام راحيا قويشىباەۆا العاش ونەر جولىن 1933 جىلى قاراعاندىدا قۇرىلعان جۇمىسشى جاستار ترۋپپاسىندا باستاعان. سول جەردەگى اكتەرلار دايىندايتىن ءۇش  جىلدىق كۋرستى قوسىمشا وقي ءجۇرىپ، ول ۇلكەن رولدەردى سومداي ءبىلدى. بۇل ۇيىرمەنىڭ درامالىق قويىلىمدارىن شاحمەت قۇسايىنوۆ باسقاراتىن.

«تالتاڭبايدىڭ ءتارتىبى» پەساسىندا «اقسۇيرىك»، «مايداندا» وسەكشى ايەل مامىق، «كەك كەتتىدە» قارت انا، «تۇنگى سارىندا» جۇزتايلاق رولدەرىن ويناپ، كورەرمەن كوڭىلىنەن شىقتى.

ەندى قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا ساقتالعان قازاقستانىنڭ حالىق ءارتىسى مۇلىك سۇرتىباەۆتىڭ ەستەلىگىنە كوڭىل بولسەك:

مۇلىك: «قاراعاندى شاحتەرلەر قالاسى بولعاندىقتان تەاتر كەرەك بولدى. سوعان بايلانىستى جۇمىسشى جاستار تەاترى قۇرىلدى. تەاتر جانىنان قۇرىلعان ستۋديادا راحيامەن بىرگە وقىدىق.

ءبىزدىڭ اتاقتى ارتىستەرىمىز قاليبەك، سەركە، ەلۋباي اعالاردى سول ۋاقىتتا كورگەمىز جوق. سول كەزدە ءوز ىشىمىزدەگى دارىنداردان ۇيرەنۋگە تۋرا كەلدى. راحيا وقىپ جۇرگەننەن-اق ءوزىنىڭ دارىندىلىعىن تانىتتى. ءبىز ساحنادا وبرازعا  كىرۋدە  راحيادان كوپ ۇيرەندىك.

راحيا بەيىمبەتتىڭ «مايدان» پەساسىندا پۇلىشپەن سويلەسەتىن كەزىندە ەسىكتەن اتتاپ كىرگەننەن وبرازعا كىرىپ، جان-دۇنيەسىمەن وينايتىنىنا تاڭعالاتىن ەدىك»

1939 جىلى اقمولا قارتالى تەمىرجول قۇرىلىسى باستالدى. ءار وبلىستان قىزۋ ەڭبەككە ارالاسقان جاستاردىڭ ىشىندە راحيا قويشىباەۆا دا بار ەدى. سول ساپاردا اۋىر جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، ول كىسى بيىكتەن قۇلاپ، بەلىنە زاقىم كەلتىرەدى. سولاي بولا تۇرسا دا وجەت ادام بەلىن شارت بۋىپ، قىزۋ ەڭبەكتەن استە قول ۇزبەيدى. بىرەر جىلدان سوڭ بۇل قۇرىلىس تا ءبىتىپ، راحيا قويشىباەۆاعا «قر ەڭبەك سىڭىرگەن تەمىرجول قايراتكەرى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلەدى. ودان سوڭ راحيا الماتىداعى قازاق دراما تەاترىنا قايتا ورالادى.

راحيا  ساحنادا  انا ءرولىن كەرەمەت سومداي بىلەتىن. ول ويناعان ماقپال، كۇنىكەي، زەرە سياقتى رولدەر اسا مەيىرىمدىلىكتى، انا ماحابباتىن سەزىممەن جەتكىزۋدى قاجەت ەتەتىن كەيىپكەر بەينەسى ەدى.

راحيا قويشىباەۆانىڭ «اقان سەرى-اقتوقتى» تراگەدياسىندا اقتوقتىنىڭ شەشەسى دامەلىنى ويناۋى قايتالانباس كورىنىس.

ەر مىنەزدى ايەل كوز جاسىن كۇلكىمەن كومەدى، مۇڭىن اقپەيىلدىلىگىمەن بۇركەمەلەيدى.  راحيا جىلاپ تۇرىپ كۇلدىرەدى، كۇلىپ تۇرىپ جىلاتا بىلەتىن دارىن يەسى. ول ءوزىن ۇمىتىپ كەيىپكەر بەينەسىنە ەنەتىن. وقيعانى شىندىققا اينالدىرىپ، سول كەيىپكەرمەن قوسا كۇلسە كۇلىپ،  مۇڭايسا بىرگە مۇڭايا بىلەتىن.

ول كەزدە تەاترعا جاڭادان كەلگەن ونەرپازدار راحيادان كوپ ۇيرەنەتىن.

وسىنداي شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى – اقيىق اقىن يسا بايزاقوۆتىڭ قىزى، تەاتر اكتريساسى ماقپۋزا بايزاقوۆا ۇستازى جايلى ءوز كەزىندە بىلايشا ەسكە العان ەكەن:

«راحيا قويشىباەۆانىڭ كورنەكتى رولدەرىنىڭ ءبىرى – «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» پەساسىنداعى باياننىڭ اناسى كۇنىكەيدىڭ ءرولى بولاتىن. ول كىسىمەن ساحنا تورىندە العاش كەزدەسكەنىم ءالى ەسىمدە. تراگەديانىڭ سوڭعى كورىنىسىندە قوزى-كورپەشىنەن ايرىلىپ، بايان ساحناعا زارلاپ شىعادى. مەن بايان رولىندە ەدىم، ساحناعا دەنەمدى ارەڭ بيلەپ شىقتىم. بەيىت باسىنداعى قوس اناما جاقىنداي بەرگەنىمدە كوزىم كۇنىكەي – راحياعا ءتۇستى. سول-اق ەكەن، قاسىرەتتى انانىڭ جۇزىنەن سىر ۇعىپ دەنەم شىمىر ەتتى. جۇرەگىمنىڭ قىلى ءۇزىلىپ كەتكەندەي ءىشىم ەلجىرەپ كەتتى. نە بولعانىمدى بىلمەي راحيا اپايدىڭ قۇشاعىندا تۇرىپ قالدىم. ءوز انامنىڭ قۇشاعىندا تۇرىپ مۇڭىمدى شاققانداي بولدىم. دارىندى اكتەر مەنىڭ تۇڭعىش قادامىمدى قولداپ جىبەرگەندەي اسەردە بولدىم. سول كۇننەن باستاپ راحيا اپايمەن ساحنادا كەزدەسۋ اركەز باقىت بولدى. اپاي اسقان شابىتپەن بەرىلە وينايتىن. ءوزىنىڭ جان-جاعىنداعى جولداستارىن دا ىلىكتىرىپ اكەتەتىن.

بۇل ارادا  ستانيسلاۆسكيدىڭ «ۇلى ءارتىس ارقاشان شابىتتانا ويناسا، ورتاشا ءارتىس اندا-ساندا شابىتى كەلگەندە شابىتتانا ويناي الادى» دەگەنى ەسكە تۇسەدى.

ءبىر كۇنى راحيا اپاي مەنى ۇيىنە شاقىردى. بارعان بويى پەسانى قولىما بەردى دە وسىنى مۇقيات وقى. بۇل جايلى ازىرشە ەشكىمگە ايتپا!-دەدى.

شىن ونەر يەسى سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى كەلەدى. راحيا اپايدىڭ  تەاتر، كينو اكتريساسى، بەلگىلى ءانشى ەكەنى كوپكە ايان. ال جازۋشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەنىن كەيىن ءبىلدىم. ءوز دارىنىنىڭ ءورىسىن جان-جاقتى كەڭەيتىپ، تىنىمسىز ىزدەنە بىلگەن ونەرپاز ەدى.

راحيا قويشىباەۆا ومىردەن ەرتە ءوتتى. بىراق قالدىرعان ءىزى ايدان انىق. ونى زەرتتەگەن ءار ونەرپاز حالىقتىق مۇرانى مول تابادى. راحيا اپاي ونەر مەن ءومىردى بىردەي شىڭداعان ادام.

«تۇلپاردان ءىز قالادى» دەيدى حالىق، ونىڭ ونەرى وشپەس ورشىلدىگىمەن قۇندى. ول كىسىمەن ساحنادا بىرگە ويناعانىمدى مەن اركەز ماقتان تۇتامىن» دەپ ەدى اقىننىڭ قىزى.

راحيا قويشىباەۆانىڭ تەاتر ساحناسىندا ۇلكەن رولدەردى سومداي ءجۇرىپ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى بويىنشا جاسالعان پەساسىندا زەرە ءرولى جايلى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى بيكەن ريموۆا ءوز كەزىندە بىلاي دەگەن:

«راحيانىڭ ءبىزدى تولعاندىرعان كۇردەلى ەڭبەگى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىنداعى زەرە ءرولى. ءبىرىنشى كورىنىستە جاس شاكىرت اباي سەمەيدەن اۋىلعا كەلەدى. ساعىنىپ كۇتكەن اجەسى: «جامان نەمە، ماعان بۇرىن كەلمەي اكەڭە كەتتىڭ-اۋ، جامان نەمە؟!»  دەگەنى. راحيا جاس ابايعا قادالا قاراعانىنىڭ ءوزى نەمەرەسىنىڭ نەمەن كەلگەنىن، قالاي كەلگەنىن بارلاپ وتىرعانداي ەدى. راحيا ۇلكەن جۇرەكتى ەل اناسىنىڭ ءرولىن كەرەمەت سومدادى. سپەكتاكلدى كورىپ وتىرعان ورىس رەجيسسەرى زاۆادسكي «راحيا شىن مانىندە دارىن، ادام جانىن تەبىرەنتەتىن ناعىز درامالىق اكتەر» دەپ جوعارى باعا بەرگەن»

قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى راحيا قويشىباەۆا قازاقتىڭ مەملەكەتتىك جامبىل اتىنداعى فيلارمونياسىندا دا قىزمەت ەتىپ، جەر-جەردى ارالاپ ونەر كورسەتتى. قايماعى بۇزىلماعان حالىق اندەرىن ناشىنە كەلتىرە ورىنداپ، ءان قاناتىندا سامعادى.

قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا حالىقتىڭ «اقبايان»، «گۇلدەراي»، «اعاجان ءلاتيپا»، «قۇربىماي»، «كوكەماي»، «ماۋسىمجان»، «اۋعايشا»، «اققايىڭ»، «مايرا»، «احاۋ ارمان»، سىردىڭ «قاراتورعايى»، سادىق كارىمباەۆتىڭ «جەتىسۋ»، «تراكتورشى قارىنداس» جانە تاعى دا باسقا جيىرما  شاقتى ءانى ساقتالعان.

راحيا قويشىباەۆاعا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى بويىنشا جاسالعان پەساسىندا زەرە ءرولى ءۇشىن 1952 جىلى  قازسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلدى. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋىندا» باياننىڭ اناسى كۇنىكەيدىڭ، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى - اقتوقتى» تراگەدياسىندا  اقتوقتىنىڭ شەشەسى دامەلىنى، شاحمەت حۇسايىنوۆ «الدار كوسەسىندە» مەڭسۇلۋدى، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «شوقان ءۋاليحانوۆ» پەساسىندا  زەينەپ cياقتى كۇردەلى بەينەلەردى ساحناعا شىعاردى.

كلاسسيكالىق دراماتۋرگيادان ن.ۆ.گوگولدىڭ «رەۆيزورىندا» اننا اندرەەۆنانىڭ، ا.ن. وستروۆسكيدىڭ «شىندىق جاقسى، ال باقىت ودان دا ارتىق» جانە «تالانتتىلار مەن تابىنۋشىلارىندا» ماۆرا تاراسوۆنا مەن دولينا پانتەلەەۆنانىڭ، ج.ب. مولەردىڭ «سكاپەننىڭ ايلاسى» مەن «ساراڭىندا» زەربينەتتا مەن فروزينانىڭ، ت.ب. ساحنالىق تۇلعاسىن جاسادى. 1940 جىلدان كينوعا ءتۇستى، «رايحاندا» انا، «اباي انىندە» زەينەپ، «التىن مۇيىزدە» جامال، «ماحاببات داستانىندا» كۇنىكەي، «ءبىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەردە» ميليتسيونەر ايەل، «ەگەر ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە» شايشەكەر رولدەرىندە شەبەر وينادى.

عاسىرلار قويناۋىنا جەتەتىن وشپەس ءان مۇراسىن قالدىرىپ ۇلگى بولعان دارىن يەسى – قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىنىڭ يەگەرى راحيا قويشىباەۆا مايداقوڭىر ۇنىمەن ءوز زامانىنىڭ بۇلبۇلى اتانعان اياۋلى ءانشى. بۇگىن ءبىز كوزدەن كەتسە دە كوڭىلدەن كەتپەسىن دەگەن تىلەكپەن ەسكە الا وتىرىپ، راحيا اپامىزدىڭ ومىرىنەن از عانا ماعلۇمات بەردىك. ونەر حالىقتىكى. التىنداي توت باسپايتىن حالىق ونەرى جالعاسىن تاۋىپ وركەندەي بەرسە، راحيا اپامىزدىڭ ءىزىن باسقان ۇرپاقتارى كوبەيە بەرمەك.

التىن يمانباەۆا،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

Abai.kz