ءماجىلىس دەپۋتاتى بەكبولات تىلەۋحاننىڭ پرەمەر-مينيستر ك. ماسىموۆكە ساۋالى

«مەن سىزدەرگە ءبىر فاكتىنى ايتايىن: قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازاقتىڭ ءتىلىن، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي-اق ۇلكەن لاۋازىمدارعا قول جەتكىزۋگە بولادى; ساياسي ىقپال جۇرگىزۋگە بولادى; ۇلكەن ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا، ماتەريالدىق بايلىقتارعا قول جەتكىزۋگە بولاتىنىن ءومىر كورسەتىپ وتىر. ءومىر شىندىعى سونداي...

ال ەندى مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك بىلگەنمەن، ءسىز، رەسمي ءتىل ورىس تىلىندە ناشار بولساڭىز، شورقاق بولساڭىز، جۇمىستان شىعاسىز. ماعان استانا پروكۋراتۋراسىندا جۇمىس ىستەگەن جۇباتقانوۆ دەگەن ازاماتتان حات ءتۇستى. سول مەملەكەتتىك تىلگە جەتىك بولعانىمەن، ورىس تىلىنە شورقاق بولعاندىعىنىڭ  كەسىرىنەن جۇمىستان كەتكەندىگىن ايتىپ ، زار يلەپ حات جولدادى. ياعني، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءسىز وتە  جاقسى بىلسەڭىز دە، رەسمي تىلگە شولاق بولساڭىز، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ۇلكەن لاۋازىمعا قول جەتكىزۋ قيىن ەكەندىگىن كورىپ وتىرمىز. بۇل مەنىڭ پىكىرىم ەمەس، بۇل فاكت.

ءماجىلىس دەپۋتاتى بەكبولات تىلەۋحاننىڭ پرەمەر-مينيستر ك. ماسىموۆكە ساۋالى

«مەن سىزدەرگە ءبىر فاكتىنى ايتايىن: قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازاقتىڭ ءتىلىن، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي-اق ۇلكەن لاۋازىمدارعا قول جەتكىزۋگە بولادى; ساياسي ىقپال جۇرگىزۋگە بولادى; ۇلكەن ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا، ماتەريالدىق بايلىقتارعا قول جەتكىزۋگە بولاتىنىن ءومىر كورسەتىپ وتىر. ءومىر شىندىعى سونداي...

ال ەندى مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك بىلگەنمەن، ءسىز، رەسمي ءتىل ورىس تىلىندە ناشار بولساڭىز، شورقاق بولساڭىز، جۇمىستان شىعاسىز. ماعان استانا پروكۋراتۋراسىندا جۇمىس ىستەگەن جۇباتقانوۆ دەگەن ازاماتتان حات ءتۇستى. سول مەملەكەتتىك تىلگە جەتىك بولعانىمەن، ورىس تىلىنە شورقاق بولعاندىعىنىڭ  كەسىرىنەن جۇمىستان كەتكەندىگىن ايتىپ ، زار يلەپ حات جولدادى. ياعني، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءسىز وتە  جاقسى بىلسەڭىز دە، رەسمي تىلگە شولاق بولساڭىز، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ۇلكەن لاۋازىمعا قول جەتكىزۋ قيىن ەكەندىگىن كورىپ وتىرمىز. بۇل مەنىڭ پىكىرىم ەمەس، بۇل فاكت.

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دە قاجەتتىلىگىنە بۇقارا ءالى سەنبەي كەلەدى، ۋادە كوپ، ناقتى جىلجۋ جوق. مەنىڭ ايتايىن دەگەن ماسەلەم، قازاق ءتىلدىڭ ماسەلەسى ۇلتتىڭ تىكەلەي قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى دۇنيە. ءار ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ ءتىلى ول سەنىڭ ارىڭ، نامىسىڭ. نامىسىمىزدىڭ اياقاستى بولىپ جاتقانىنا ءوزىمىز دە كۋا بولىپ وتىرمىز. الىستان مىسالى كەلتىرمەي-اق قويايىن، جەكە ءوز باسىمدى الايىن، ءمۇيىزى قاراعايداي دەپۋتات بولىپ وتىرعاننىڭ وزىندە مەنىڭ تىلەۋحان دەيتىن تاپ-تاماشا فاميليام بار ەدى. ول ورىسشا ت مەن ل-دىڭ اراسىندا ءارىپ بولمايدى عوي، بىراق وسى مەنىڭ پارلامەنت قابىرعاسىنا كەلگەندە  «ي» دەيتىن ءارىپ ەكى ورتاعا كىرىپ كەتتى. سودان قازىر «تيلەۋحان» بولىپ قالدىم. تىلەۋحان قالپىندا بارايىن دەسەم، اقشاسىز قالاتىن ءتۇرىم بار. ادىلەت باسقارماسىنىڭ قۇجاتتاندىرۋ بولىمدەرى ۇلتى قازاق ازاماتتارعا تۋ تۋرالى كۋالىك پەن پاسپورت بەرگەندە قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتارى ساقتالماي جازىلعانى ءوز الدىنا تالاي رەت ايتىلعان اڭگىمە ەكەنى بەلگىلى.  ال ەندى، ابدىحالىقتار اۋلەتى دەيتىن اۋلەت بار وسى استانادا. ءبىر ۇيدە ءتورت بالا بار. ءتورت بالانىڭ پاسپورتى ءتورت ءتۇرلى. بىرەۋىندە - ابدىحالىقوۆ، ەكىنشىسىندە -ابدىۋاليك، ۇشىنشىسىندە -ابدۋحاليكوۆ، ءتورتىنشىسى جانە باسقا.

باياعىدا سوۆەتتىڭ كەزىندە تىلەكقابىل دەيتىن ازاماتتىڭ اتاسى تىلەكقابىل دەپ قويعان عوي، سونى پاسپورتقا تەلەكابەل دەپ جازىپ بەرگەن، ءوزىنىڭ تىلىنە ىڭعايلاپ. سول تەلەكابەلدىڭ ماسەلەسى ءالى شەشىلمەي جاتىر. ەگەردە قازاق ءتىلىنىڭ فونوتيكالىق زاڭدىلىعىنا سايكەستەندىرىپ، ۆلاديمير دەگەن اتتى ، ء«ۋالدىمىر، بلىدەمىر، ۋالدەمار» دەپ جازىپ بەرسەڭىز، ول ەسىم يەسى اشۋلانادى. اشۋلانعاننىڭ بەر جاعىندا سىزگە قاۋىپ ءتوڭدىرىپ جىبەرۋى ابدەن ىقتيمال.  ونىسى وتە ورىندى. ال وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ قازەكەڭ اتى-ءجونىنىڭ قاتە جازىلعانىنا ءتوزۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العانىمىز سونشا، ءتىپتى وعان ءمان بەرمەيتىن كۇيگە جەتتىك.   ەندى وسىعان ناقتى كەلەتىن ۋاقىت بولا ما؟

ال ەندى قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگى دەيتىن ماسەلەگە كەلسەك.  باسقا ۇلتتاردى ايتپاعاندا قازاق ۇلتىنىڭ اتا-انالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى بالالارىن ورىس مەكتەبىنە بەرىپ جاتىر. بۇل ولاردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنبەيتىندىگىن كورسەتەدى. وسىنداي كوزقاراستاردى بولدىرماۋ ءۇشىن بىرىڭعاي ۇلتتىق تەستىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كورسەتكىشتەرىن، ولاردىڭ ناتيجەلى جۇمىستارىن ناسيحاتتاۋ كەرەك. كەلەشەك مەكتەپكە بايلانىستى.  مەكتەپكە بايلانىستى ايتار بولساق، قادىرلى ارىپتەستەر، وسى استانا قالاسىندا ، سول جاعالاۋدا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى جوق. مىسالى، 40% قازاق بالاسى ورىس سىنىپتارىندا وقيدى. بۇعان بىرنەشە سەبەپ بار.

بىرىنشىدەن، قازاق بالاباقشاسىندا نەمەسە قازاق توبىندا ورىن بولماعاندىقتان بالالارىن امالسىزدان ورىس توبىنا بەرىپ وتىر. ارالاس بالاباقشادا، مىسالى، بارلىعى 10 توپ بولسا، ونىڭ 2-ءى نەمەسە  1-ءى عانا قازاق توبى بولادى. ايتا بەرسەك ءسوز كوپ. قازىرگى ۋاقىتتا ءۇنسىز اشىلىپ جاتقان ورىس مەكتەپتەرىن كورۋگە بولادى. قىسقارتىپ ايتايىن، استانادا ءبىر قازاق مەكتەبى اشىلسا، ەكى ورىس مەكتەبى اشىلادى. الماتىدا دا سولاي. مىسالى، № 54 قازاق مەكتەبى اشىلعاندا سول اۋداننان № 31, № 5 ەكى ورىس مەكتەبى، № 56 قازاق مەكتەپ اشىلىپ ەدى، جارىسا № 35, № 60 ەكى ورىس مەكتەبى اشىلدى. قازاق مەكتەبىندە 1400 بالا وقىپ، ەكى ورىس مەكتەبىندە 400-دەن جانە 600-دان بالا وقيدى. سوندا قازاق جانە ورىس مەكتەپتەرى مۇعالىمدەرىنىڭ جۇكتەمەلەرى جەر مەن كوكتەي. ال، الاتىن ايلىعى بىردەي. ارالاس بالاباقشالاردا، مەكتەپتەردە قازاق توبىندا، سىنىبىندا بالا كوپ. سوندىقتان قازاقتار بالالارىن ورىس توبىنا، سىنىبىنا بەرەدى. ويتكەنى سىنىپتا ادام كوبەيگەن سايىن وقۋ ساپاسى تومەندەيدى دەيتىنى تۇسىنىكتى.  مەكتەپتەردە اعىلشىن ءتىلى، ورىس ءتىلى 2, 3 توپقا ءبولىنىپ وقىتىلادى، ال، قازاق ءتىلى ساباعىندا وقۋشىلار سىنىپتا 30-35 وقۋشى بولسا دا توپقا ءبولىنىپ وقىتىلمايدى.

ەندى ۇلتتىڭ جاعدايىن ايتا-ايتا شارشاعامىز. ەڭبەك ەرى اياگۇل ميرازوۆا «ايقىن» گازەتىندە بىلاي دەپ جازعان: ء«تول وقۋلىقتارىمىزدىڭ ساپاسى تومەن. ويتكەنى جاڭا بۋىن وقۋلىقتارىندا كەمشىلىك قانشا ايتىلسا دا  جويىلماي كەلەدى. وقۋلىقتاعى ماتىندەر وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە، تۇسىنىگىنە  بايلانىستى دۇرىس بەرىلمەيدى. ماسەلەن شەتەل وقۋلىقتارىنان الاتىن بولساق، «ويناتىپ وتىرىپ، ويلانتاتىن» قۇدىرەتى بار. بىزدە كەرىسىنشە». راس قوي، راس.

دەۆيد كريستال دەگەن فيلوسوفتىڭ سوزىمەن اياقتايىن: ء«تىل جويىلاردا قوستىلدىلىك پايدا بولادى. ەكى ءتىلدى ەرتكەن ەكى مادەنيەت ءوزارا شايقاسقا تۇسەدى. اقىرىندا جەڭىمپاز مادەنيەتتىڭ تىلىندە سويلەۋشىلەر كوبەيەدى. ال الگى جەڭىلىس تاپقان شاعىن مادەنيەتتىڭ تىلىندە سويلەۋدەن باسقا ەمەس، ءوزىنىڭ جاس ۇرپاعى ۇيالا باستايدى. انا تىلىندە سويلەۋگە قىسىلاتىن سول ۇرپاق تا «جەڭىمپاز مادەنيەتتىڭ» اياعىنا جىعىلادى. اعا-ۇرپاق اتا-انا قانشا اۋرەلەنسە دە، ءوز بالالارىنا انا ءتىلىن ۇيرەتۋگە شامالارى جەتپەيدى. ەڭ وكىنىشتىسى دە وسىندا».

7 قازان 2009 جىل