بەيسەنبى, 9 قازان 2025
ادەبيەت 231 0 پىكىر 9 قازان, 2025 ساعات 13:40

كۇيشى ومارحاننىڭ، قويشى ومارحان اتانۋى

سۋرەت: اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

باسى: «تۇلعالى دومبىراشى – داۋلەسكەر كۇيشى»

كۇيشى ومارحان كەرىمقۇلدىڭ قازاقستانعا ورالۋى

ومارحان كۇيشىنىڭ اتاعى ەلگە وسىدان كەيىن كەڭىنەن تارالا باستايدى، بىراق قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ جەر رەفورماسى، مويىنسەرىك (كوممۋنالاستىرۋ), زور سەكىرىپ ىلگەرىلەتەۋ، وڭشىل مەن سولشىلدارعا، ۇلتشىلدارعا قارسى كۇرەس ارت-ارتىنان بەلەڭ الىپ، حالىقتىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ، ۇلتتىق ونەرگە دەگەن قۇرمەت ازايىپ، ونى دارىپتەپ جۇرگەندەرگە بۇيىدەي تيەدى. 1916 جىلعى الباندار كوتەرىلىسىندە بوسىپ بارعان جانە 1931-1933 جىلدارداعا قولدان جاسالعان اشارشىلىق ناۋبەتىندە جان ساۋعالاپ بارعان قازاقتاردى اتامەكەنىنە قايتارۋ كەڭەس وداعى بيلىگى تاراپىنان قولعا الىنا باستايدى. ەكى ەل باشىلارى كەلىسىمگە كەلگەن سوڭ، قىتاي ەلى اتامەكەنىنە قايتامىن دەگەن قازاقتارعا مۇمكىندىك بەرەدى. قىتاي ساياساتىنىڭ سان قۇبىلىپ، اڭگىر تاياعىن يىرە باستاعانىن كورگەن ساعىرباي اۋلەتدى دە قازاقستانعا كوشكەن ەلمەن بىرگە كەتۋ قامىنا كىرىسەدى.

كەرىمقۇل اكەسى ساعىرباي قايتىس بولعاننان كەيىن، اناسى باپان (بالجان) 1880 جىلدارى لاباسى-قاقپاق وڭىرىنەن بالالارى كەرىمقۇل، بۇرىمقۇل، قوشقارباي، جۇماباي، قاسىمقۇلدى ەرتىپ تەكەستىڭ شوڭقۇشايداعى توركىنىنە بارىپ مەكەندەيدى. بەس بالاسى ناعاشىلارى بەكمىرزا بايدىڭ قامقورىندا بولىپ، امان-ەسەن ەرجەتەدى.

كەرىمقۇلدىڭ بۇرىنعى العان ايەلىنىڭ اتى سەكەر ەكەن. ول جارى قايتىس بولعان سوڭ، شاماسى اق پەن قىزىل قىرقىسقان توڭكەرىس جىلدارىنداعى ۇركىنشىلىكتە شەلەك وڭىرىندە جاساعان بايقازاق دەگەن الباننىڭ شاجا رۋىنان شىققان اتاقتى بايى قىتايعا قاراستى شوڭقۇشتاي جەرىنە كوشىپ كەلەدى. كەرىمقۇلدىڭ ەكىنشى ايەلى ءراپيا وسى بايقازاقتىڭ تۋعان قارىنداسى ەكەن. ومارحاننىڭ اكەسى اۋباكىر مەن شەشەسى اۋال 1900 جىلدارى تەكەس وڭىرىندە دۇنەگە كەلگەن كىسىلەر. كەرىمقۇل 1949 جىلدارى قايتىس بولادى.

قىتايدىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتى 1950 جىلدارى كەڭەس وداعىنان كەلگەندەرگە قۇجات تاراتقاندا، ءراپيا مەن سامورىك اجەلەرى قىزىلكۇرەدەگى سوۆەت كونسۋلىنان «سوۆەت گراجدانى» دەگەن پاسپورت الىپ الادى. سامورىك قۇرماننىڭ  ەلەمەس اتاسىنان تاراعان بۇقارباي دەگەن اتاقتى بايدىڭ قىزى ەكەن. بۇلار دا 1916 جىلعى ۇركىنشىلىك كەزىندە قىتايعا بارعان كورىنەدى. سامورىك كەرىمقۇلدىڭ ءىنىسى جۇماباي دەگەن اتانىڭ ايەلى بولىپتى. سونىمەن نە كەرەك، ساعىربايدىڭ بەس بالاسىنىن تاراعان اۋلەت وسى ءراپيا مەن سامورەكتىڭ العان قۇجاتتارىنا تىركەلىپ، 1962 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا سۇمبە شەكاراسى ارقىلى قازاقستانعا كوشىپ وتەدى. كەرىمقۇل ۇرپاقتارى كەگەن اۋدانىنىڭ جالاڭاش (جالاعاش) اۋىلىنا كەلىپ قونىس تەبەدى. ال قوشقارباي، جۇمابايدىڭ ۇرپاقتارى شىمكەنت وبلىسىنىڭ لەڭگىر اۋدانىنا كوشىپ بارادى. ال، ومەكەڭ كەيىن قاراعاندىنىڭ شەت اۋدانىنا جىبەرىلگەن ءنۇسىپ، اۋباكىر اكەلەرىن، جۇماباي مەن قوشقاربايدىڭ بالالارىن شىمكەنتتەن كوشىرىپ اكەلىپ، جالاڭاشقا قونىستاندىرادى.

كۇيشى ومارحاننىڭ قارا دومبىرامەن قوشتاسۋى...

قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن ومەكەڭە قىتاي جەرىندەگىدەي سەرىلىك قۇرۋ بۇيىرمايدى. دەگەنمەن، اۋىل ءۇي اراسىندا ارا-تۇرا دومبىرا شەرتىپ جۇرگەنى بولماسا، كەيدە ول دا جوق بولادى. سول كەزدە الماتىدا حالىق اراسىنان تالانتتاردى ىزدەۋ، اسىرەسە وردەن كەلگەن اعايىنداردىڭ اراسىندا ءالى ەلگە تانىلىپ ۇلگىرمەگەندەردى جارىققا شىعارۋ ءۇشىن عىلىم اكادەمياسى جانىنان ارنايى ەكسپەديتسيا قۇرىلادى. ولار «ەل ءىشى – ونەر كەن ءىشى» دەپ، جەتىسۋدىڭ جەر-جەردەن ءانشى-كۇيشى، ونەر ساڭلىقتارىن ىرىكتەپ الماتىعا الدىرادى. ولاردىڭ اراسىندا شىنجاڭدا تانىلعان كۇيشى ومارحان كەرىمقۇل مەن  ءانشى دانەش راقىشوۆ تا بار ەدى.  بۇل بايقاۋدا ومارحان كەرىمقۇل، دانەش راقىشوۆ جانە جەكە داۋىستا ءان سالۋدان ءبىر قىز «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» بولىپ وزىپ شىعادى. دانەشتى تالدىقورعاننىڭ، ومارحاندى قاراعاندىنىڭ ونەر ورتالىعىنا بارىپ وقۋعا جولداما بەرەدى.

ومەكەڭ بۇرىننان جاقسى تانىس دانەش راقىشپەن قازاق مادەنيەتى مەن عىلىمىنىڭ ورتالىعى، كورىكتى قالا الماتىدا كەزدەسىپ، ەمىن-جارقىن اڭگىمەلەسىپ، بولاشاق ارمان-ماقساتتارىمەن سىر بولىسەدى. ويتكەنى، قوس ونەر ساڭلاعى كەزىندە شىنجاڭ قازاق راديوسىنىڭ اۋە تولقىنىندا بىرەۋىنىڭ اسەم ءانى شىرقالىپ، بىرەۋىنىڭ كۇمبىرلەگەن كۇيى شەرتىلىپ جۇرتتىڭ مەرەيىن تالاي مارتە اسىرعان بولاتىن.

ومەكەڭنىڭ كونكۋرستان ءوتىپ، ارمانى ورىندالىپ، كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلعانىنا قۋانىپ اۋىلىنا بارادى. وكىنىشكە وراي، ومارحان دومبىرانى قۇشاقتاپ، ءارتىس بولىپ كەتسە، بۇل اۋلەتتىڭ كۇنى نە بولادى دەپ ويلاعان ءراپيا اجەسى ونەر ايدىنىنا كەمەسىن سالعالى وتىرعان نەمەرەسىنە:

«ءاي، ومارحان! مەن «اسارىمدى اساعان، جاسارىمدى جاساعان» اداممىن عوي. مەنى قويشى، مىنا ايەلىڭ مەن شيەتتەي بالالارىڭدى قايتەسىڭ. اناۋ شىمكەنتتەن، قاراعاندىدان كوشىرىپ اكەلگەن تۋىستارىڭنىڭ جاعدايىن كىم ويلايدى؟ كەتسەڭ مەنى كومىپ كەت! سەنىڭ ءارتىس اتانىپ، جىن-شايتانعا ءۇيىر بولعانىڭ ماعان كەرەك ەمەس» دەپ كەسىپ ايتادى. ءوزىن نارەستە كەزىنەن باۋىرىنا باسىپ، ايالاپ وسىرگەن اجەسىنىڭ سوزىنگەن اسا الماعان ومەكەڭ قولىنداعى ۇكىلى دومبىراسىن جەرگە ءبىر-اق ۇرىپ سىندىرادى دا: «اپا، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى دۇرىس، مەنىكى اقماقتىق بولعان ەكەن. ەندى قولىما دومبىرا ۇستاپ، كۇي تارتسام مەنى بالام دەپ ساناماڭىز!» دەپ، انت سۋ ىشەدى. وسىدان باستاپ ومارحان ونەر ەمەس، ەندى قاراپايىم ەلمەن بىرگە ءومىر ءسۇرۋدىڭ، كۇن كورۋدىڭ جولىن تاڭدايدى.

كۇيشى ومارحان، قويشى ومارحان اتاندى

بۇل 1964 جىلى بولاتىن. حرۋششەۆتىڭ كەبەك ۇنعا قاراتىپ قويعان، قولدان كەلگەن «اشارشىلىعى»، ىستەيتىن جۇمىستىڭ جوقتىعىنان وردەن كەلگەندەر تۇرماق جەرگىلىكتى حالقتىڭ ءومىرى ناشارلاپ، كۇن كورىسى قيىنداپ كەتەدى. قاراپايىم حالىق جەتىسپەۋشىلىكتىڭ، جوقشىلىقتىڭ تاۋقىمەتىن تارتا باستايدا. ءوسىبىر قيىن، سىن ساتتە جالاڭاشقا ءىس ساپارمەن كەلگەن بالقاش اۋدانىنىڭ «قۇيعان» كەڭشارى ديرەكتورىنىڭ شارۋاشىلىق جونىندەگى ورىنباسارى شاياحمەت دەگەن ازاماتپەن ومارحان كەزدەسىپ، ونىمەن تانىسىپ قالادى. اڭگىمە بارىسىندا شاياحمەت مىرزا، ءوزى باسقارىپ وتىرعان سوۆحوزعا ادام كۇشى جەتىسپەي جاتقانىن ايتىپ، مال باعاتىن ادامدار بولسا، كوشىرىپ اكەتەتىنىن ايتادى.

ءومىر سۇرۋگە جايلى جەر ىزدەپ، جان-جاققا شاشىراپ كەتكەن ساعىرباي اۋلەتتەرىن ءبىر جەرگە جيناۋ ماقساتىندا جۇرگەندە، بۇل ومارحانعا تاماشا وراي بولادى. ول: «ەگەر ءسىز سوزىڭىزدە تۇرىپ، سوۆحوز بىزگە دۇرىس جاعداي جاسايتىن بولسا، مەن شارۋاشىلىققا مال باعۋعا ون وتباسىن كوشىرىپ اپارۋعا دايىنمىن» دەپ، ەكەۋى ۋاعدالاسادى. كەيىن شاياحمەت مىرزا ومارحانعا بەرگەن ۋادەسىندە تۇرىپ، كولىك جىبەرىپ، ون وتباسىن 1965 جىلدىڭ 20 ماۋسىمدا، «قۇيعان» سوۆحوزىنا كوشىرىپ اكەلەدى. سول كۇننەن باستاپ ومارحان ءبىر وتار قويدى الدىنا سالىپ، قويشى بولىپ شىعا كەلەدى.

بالقاش كولىن جاعالاپ، قامىسى مەن توعايىن ارالاپ ءجۇرىپ قوي باعادى. ول جاق جالاڭاش سەكىلدى تاۋلى، اۋاسى قوڭىر سالقىن ەمەس. ۇشى-قيىرىنا كوز جەتپەيتىن بۇيرات-بۇيرات ۇلان قۇمدى، ساي-سالاسى سۋلى، قامىس-قوپاستى، نۋلى بولىپ كەلەتىن، توراڭعى مەن جيدە-تال، سەكسەۋىلدى توعايىنان ادام اداساتىنداي، تەك اڭ-قۇس، مال-جانۋارعا باي ولكە بولاتىن. اسقار تاۋلى، ءمولدىر بۇلاقتى، قوڭىر سالقىن جەردە تۋىپ وسكەن ومارحان ول ومىرگە ونشا كوندىگىپ كەتپەسە دە، بىراق «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەگەن، قاعيدانى مىقتاپ ۇستانىپ، ەڭبەك ەتە بەرەدى. اراسىندا قۇمى مەن جەلىنە كوندىگە الماي، كۇڭكىلدەگەن تۋىستارىنا،  – شارۋاشىلىق بارلىق جاعدايىڭدى جاساپ بەرىپ جاتىر، ەڭ باستىسى قارىندارىڭ توق، كيىمىڭدەرىڭ ءبۇتىن. بۇرىنعىداي جەتىسپەۋشىلىك دەگەن قازىر جوق قوي، كىمگە رەنجيسىڭدەر؟! – دەپ اقىلىن ايتىپ، ولاردى جونگە سالىپ وتىرادى. سول تاباندىلىقتىڭ ارقاسىندا ءبارى جاقسى ءومىر كەشەدى.

ومارحان بىرنەشە جىل قوي باققاننان كەيىن، «قۇيعان» سوۆحوزى №2 فەرمانىڭ اعا شوپانى بولىپ، وزات مالشى رەتىندە اۋداندىق، وبلىستىق جيىن-تويلارعا بارىپ تالاي رەت ماراپاتتالادى.

قازاقستانداعى د.ا.قوناەۆتان كەيىنگى سىيلى باسشىنىڭ ءبىرى بولعان، ەل قۇرمەتتەگەن اسانباي اسقاروۆ 1973 جىلى جەلتوقسان ايىندا وزات شوپان ومەكەڭنىڭ ۇيىندە قوناق بولادى. ءۇي يەسىنىڭ پەيلىنە، جايىلعان داستارحانعا كوڭىلى تولىپ، ومارحان مەن دامەنگە ريزا بولىپ، باتاسىن بەرەدى. قازاق سالتى بويىنشا ءجون سۇراسىپ، قانداي قىنشىلىقتارى بارىن بىلگىسى كەلەدى. بىراق، ومەكەڭ ەش نارسە قاجەت ەمەس ەكەنىن، شارۋاشىلىق بارلىق جاعدايىن جاساپ، جاردەم بەرىپ تۇراتىنىن جەتكىزەدى. ءۇش جىل قاتارىنان «سوتسياليستىك جارىستىڭ جەڭىمپازى» بولعانىن ايتادى. مەملەكەت، ەل مۇددەسى تۋرالى جاعىمدى جاقسى سوزدەرمەن اسەكەڭنىڭ كوڭىلىن قوش قىپ، ۇيىنەن اتتاندىرادى.

ومەكەڭنىڭ ورىستە قويدىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ، شارشاعاندا قۇم ۇستىنە جامباستاپ جاتىپ الىپ تىڭدايتىن جالعىز ەرمەگى قازاق راديوسى بولاتىن. ول راديو قابىلداعىشتىڭ قۇلاعىن اشىپ، جاڭالىق تىڭتايتىن. جاڭالىقتان سوڭ  دومبىرا تارتىلىپ، كۇي شەرتىلسە، كوڭىل-كۇيى بۇزىلىپ كەتكەندىكتەن وشىرە قوياتىن. ال اۋەزدى، تىنىستى، جاعىمدى ءان شىرقالسا كوڭىلى كوتەرىلىپ، جەڭىلدەي تۇسەدى.

ءبىر كۇنى راديوسىنىڭ قۇلاعىن بۇراي قالىپ ەدى، ءوزىنىڭ ەسكى تانىسى دانەشتىڭ داۋسى اق نوسەردەي قۇيىلىپ كەپ بەرسىن! «دانەش، سەنىڭ جۇلدىزىڭ تۋىپ، بيىكتەپ جارقىراپ كەلە جاتىر ەكەنسىڭ-اۋ!» دەپ، ونىڭ تىلەۋىن تىلەيدى ىشتەي. ارتىنان «اتتەڭ-اي، ارقا توسىنە قاراعاندىعا بارعاندا مەن دە راديودان وسىلاي كۇي توگەر مە ەدىم!» – دەپ، توبىلعى ساپتى قامشىسىنىڭ سابىنا جارماسادى. «اتتەڭ، دۇنيە!» دەپ ىڭىلداپ ايتىپ ەدى، ءبىر كۇيدىڭ سارىنى كوكەيىندە كۇمبىرلەپ شەرتىلگەندەي بولادى. كوڭىلى بوساپ، كوزى جاسقا تولىپ، ءبىر وكسىك كومەيىنە تىعىلدى دا قالدى. ارى قاراي ىڭىلداۋعا شاماسى جەتپەيدى... ونەر جولىن قۋا الماي ارماندا كەتكەن جىگىتتىك شاعىنداعى وسى وكىنىشى، كوپ جىلدان كەيىن «اتتەڭ-اي» دەگەن كۇي بولىپ دومبىرادا شەرتىلەدى.

ومارحان كۇيشىنىڭ قارا دومبىمەن قايتا قاۋىشۋى

«تاۋ بالاسى تاۋ سەكىلدى جىلايدى» دەمەكشى، اسقار تاۋلى، ءمولدىر بۇلاقتى، قوڭىر سالقىن جەردە تۋىپ-وسكەن ومەكەڭ زەينەت جاسىنا تولىپ، زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن، ءوزىنىڭ ەلىنە، كونەكوز تانىس-بىلىستەرىنىڭ جانىندا بولىپ، سوڭعى ءومىرىن الاڭسىز وتكىزگۋدى ويلايدى. سونىمەن ول تۋعان جەرى تەكەستىڭ شوڭقۇشتايىنان كەلگەن ناعاشىلارى، تۋعان جيەندەرى، جەگجات-جۇراتى، قۇربى-قۇرداستارى جانە اكپەسى مايراحان مەن جەزدەسى باۋبەك قونىستانعان شەلەك اۋدانىنىڭ (قازىرگى ەڭبەكشى قازاق اۋدانى) «سوگەتى» قوي سوۆحوزىنا كوشىپ كەلەدى. قۇلىن-تايداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن قۇرداسى، دومبىراشى ورازاقىن مولداباەۆپەن جيىرما جىلدان كەيىن وسى اۋىلدا قايتا كەزدەسەدى. وتەن-كەتكەندى ەسكە الىپ، ءماز-مەيرام، مارە-سارە، ارقا-جارقا بولىپ قالادى. وسىلاي كەتكەنى كەلىپ، جوعالعانى تابىلىپ، كوڭىلدەرى ورىنىعىپ ەمىن-جارقىن ءومىر وتكىزىپ جاتقان كۇندەردىڭ بىرىندە ومەكەڭنىڭ بايبىشەسى دامەن دە ومىردەن وتەدى. كەيىن جەزدەسى باۋبەكتىڭ قۇداشاسى كورشى اۋىلداعى زەينەحان دەگەن جەسىر ايەلگە قۇدا ءتۇسىپ، باس قوسادى. ودان وركەن، ولجاس دەگەن ەكى ۇل كورەدى.

كوز كورگەن قاريالار:

– قىتاي جەرىندە جۇرگەندە تانىمال كۇيشى ەمەس پە ەدىڭ. اسىل ونەردى قور قىلىپ تاستاپ كەتكەنىڭ نە؟ وسى قىلىعىڭ وزىڭە جاراسا ما؟ بىزگە اتا-بابالارىمىزدىڭ كۇيلەرىنەن ارتىق ەش نارسە جوق. سول ءۇشىن قارا دومبىراڭدى قايتا قولىڭا ال، ۇمىت بولىپ بارا جاتقان قوجەكە، سىبانقۇل، شىدەنىڭ كۇيىن تارتىپ، ءتىرىلت. اتالارىڭنىڭ كۇيىن جارىققا شىعار، ۇرپاققا امانات ەت، ارۋاقتارى ءبىر اۋناپ ءتۇسسىن! جەتى اتاڭنان بەرى مۇرا بولىپ كەلە جاتقان دومبىرانى قولىڭا الماي، كيەلى كۇيلەردى شەرتپەۋگە قالاي ءداتىڭ شىدايدى؟! وسىعان دەيىن شىداپ كەلگەنىڭ جەتپەي مە، سەن جاي دومبىراشى ەمەسسىڭ، ون ساۋساعىڭنان ونەر تامعان داۋلەسكەر كۇيشىسىڭ. ءراپيا شەشەمە بەرگەن سەرتىم بار، ونى بۇزبايمىن دەۋشى بول ما؟! ول كىسىنىڭ زامانى باسقا، ال قازىرگى زامان مۇلدە باسقا. تاۋەلسىز قازاق ەلىندە جاساپ جاتىرمىز، وسىنى بىزگە كورۋگە جازعان تاڭىرگە مىڭ العىس! ەندى قانشا ۋاقىت ءتىرى جۇرەرىمىزدى ءبىز دە بىلمەيمىز، ونى ءبىر قۇداي بىلەدى. ەڭ بولماسا قوجەكە مەن سىبانقۇلدىڭ كۇيىن تىڭدايىق، – دەپ، باتىرا ايتىپ، قولقا سالادى. ومەكەڭ:

– باياعى زامان ءوتتى كەتتى، قازىر وي شابان، كوڭىل ءپاس. ول كەزدە جاس بولدىق، كۇش-قۋاتىمىز تاسىپ تۇردى. الپىسقا كەلگەنىمدە باياعىداعى دۇرىلدەگەن زامانىم قايتا ورالا قويماس. كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى، ول كەز بەينە كورگەن ءتاتتى تۇستەي بولىپ ءوتىپ كەتتى عوي. قازىر بويدان قۋات كەتىپ، دومبىرانىڭ پەرنەسىن باسىپ، ىشەگىن شەرتەتىن ساۋساقتار قاتىپ قالعان، يلىكپەيدى. ون ساۋساق بۇگىلىپ، تارامىستاي تارتىلىپ قالعان! – دەپ، قويان بۇلتاققا سالىپ، ىرىق بەرمەي جۇرەدى.

«ومەكە، ساعان ءتىلىن وتكىزەتىن، جونگە كەلتىرەتىن بىرەۋدىڭ بولماعانى ما، الدا ونى دا تاباتىن بولمامىز. دەگەنمەن، ويلان ومەكە، سوندا سەندەردىڭ ايتقان كەڭەستەرىڭدى تىڭداپ، نەگە دومبىرانى قولىما الماعانىم-اي دەگەن وكىنىش كەيىن وزەگىڭدى ورتتەپ جۇرمەسىن» دەيدى ورازاقىن قۇرداسى.

كۇندەر، ايلار، جىلدار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. ءوزى دە ونەردەن قارا جاياۋ ەمەس اۋىل اقساقالى، ومەكەڭنىڭ ناعاشى اعالارىنىڭ ءبىرى نۇپتەكەنىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوليانىڭ جوعارى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن ءبازارالى دەگەن بالاسى: «جازاتىن ديپلوم جۇمىسىم ەل اراسىنداعى حالىق ونەرپازدارى تۋرالى ەدى. ءسىز بىلەتىن كۇيشىلەردەن كىم بار اۋىلدا؟» – دەيدى اكەسىنە. «بۇل اۋىلدا ومارحاننان ارتىق كىم بار دەيسىڭ؟ سونىڭ ەتەگىنەن مىقتاپ ۇستا، ول بالا كەزىندە راقىشتان، شىدەدەن ءتالىم العان قوجەكە مەن سىبانقۇلدىڭ كۇيلەرىن ورىنداپ جۇلدە العان داۋلەسكەر كۇيشى» –  دەپ بالاسىن ومەكەڭنىڭ ۇيىنە باعىتتاپ جىبەرەدى. ومەكەڭ بولسا بازارالىگە: «قاراعىم، دومبىرا جايىندا قالىپ، كۇي ۇمىتىلىپ، قويشىنىڭ تاياعىن ۇستاپ كەتكەن جوقپىز با؟ ەگەر مەن دومبىرا تارتىپ، كۇي شەرتىپ جۇرگەن بولسام، مىنا قابىرعادا ۇكىلى دومبىرا ءىلۋلى تۇرعان بولار ەدى» – دەپ، جاعدايىن ايتىپ شىعارىپ سالادى.

ەرتەسى قارا دومبىراسىن قولتىقتاپ نۇپتەكە قاريانىڭ ءوزى ومارحاننىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلەدى. بۇلاي بولارىن ويلاماعان ومەكەڭ قاتتى ىڭعايسىزدانادى. «نۇپتەكە قاريا ساقالىن سۇيرەپ ۇيىمە ءوزى كەلگەندە شەگىنەرگە جەر تاپپادىم، ول كىسىنىڭ قولىنداعى «كونەكوز» دومبىراعا ەرىكسىز قول سوزدىم. ساۋساقتارىم شىدەرلەنگەن اتتاي كىبىرتىكتەپ جۇرمەيدى. دومبىرانى قۇلاق كۇيىنە كەلتىرۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوقتى. «ەرتەڭگە دەيىن ماعان مۇرسات بەرىڭدەر»، – دەپ اكە مەن بالانى قايتاردىم.

شىنىمەن دە قارايىپ-اق قالىپتىم. بىراق توبىلعى ءتۇستى دومبىرا قولعا تيگەن سوڭ راقىش پەن ءاسانالىنىڭ، تۋا كوزدەن ايىرىلعان، كەۋدەسى شەر مەن سور توگىپ، سودان كۇمبىرلەتىپ كۇي شەرتەتىن شىدەنىڭ اماناتى ەسىمە ءتۇستى. «اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى كۇي» دەپ اباي ايتپاقشى، ولار ۇيرەتكەن، «ماعان ءسوز سويلە دەگەنشە، كۇي تارتقىزىڭدار» دەپ توردەن ەسىككە، ەسىكتەن تورگە كۇي ىرعاعىمەن قوزعالىپ، كوز الدىنداعىنى، ەل ايتقان اڭىز اڭگىمەنى  كۇي تىلىندە جىرلايتىن سىبانقۇلدىڭ تىلسىم دۇنيەلەرىن قالاي اتاۋسىز قالدىرامىن. ولار كەتتى، مەن جەر باسىپ ءجۇر ەمەسپىن بە؟ سوندا كىمگە ءبالىنسىپ وتىرمىن دەگەن وي جون ارقامنان شىپ-شىپ تەر شىعادى. قوسداۋلەتتىڭ «ارمانىن» تارتقاندا «قاتىپ قالعان» جۇرەككە كان جۇگىردى. «اتتەڭ-ايدى»، ودان وزگە دە كۇيلەردى ەسكە تۇسىرگەندە كوڭىلدىڭ كوكجيەگى كەڭىپ، ويىم شالقىپ، قۇلاعىمنىڭ ءتۇبى الۋان ءتۇرلى سارىنعا تولىپ كەتكەندەي بولدى.

ەرتەسى ەسكە تۇسكەننىڭ ءبىرازىن ءبازارالى ءۇنتاسپاسىنا جازىپ الدى. «بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق، تابىس بولدى، اعا، ىسكە ءسات، تاعى كەلەمىن» دەپ قيىلىپ كەتتى. «ەل قۇلاعى – ەلۋ» دەگەن، ومارحان دومبىراسىن قايتا قولىنا الىپتى دەگەندى ەستىپ اعايىندار كەلە باستايدى. اتتاي قالاپ وتىرىپ قوجەكەنىڭ «ويباي، جانىم!» مەن «بۇلبىلىن»، اكەسىن جوقتاعان قىزى «كانىكەيدىڭ جوقاۋىن»، «مۇڭلىق-زارلىعىن»، تەرىس بۇراۋمەن تارتاتىن سىبانقۇلدىڭ «جوسىعان قۇلىنىن»، «سالدى-قاشتى سارىوزەنىن»، «تەلقوڭىرىن»، ءۇش بولىمنەن تۇراتىن «ءۇش اققۋىن» («اققۋدىڭ اتامەكەنىنە قايتقانى»، «اققۋدى بيدايىق قۇستىڭ قۋعانى»، «اققۋدىڭ بالاپاندارىن ايمالاعانى»), قىرعىزدىڭ قوبىزىنان قازاقتىڭ دومبىراسىنا تۇسىرىلگەن ءاسانالىنىڭ شىعارمالارىن سۇرايدى. كەيبىر كۇيلەرىنىڭ سارىنىن ىڭىلداپ ەسىمە تۇسىرەدى. ءسويتىپ، جان جولداسىم بولعان قارا دومبىرامەن قايتا قاۋىشتىم [6] – دەيدى.

ومەكەڭە وسىدان كەيىن قولىنا دومبىرا ۇستاماسا وتىرا المايتىن ادەت پايدا بولا باستايدى. «قولىما دومبىرا السام بولدى، الۋان سارىندار بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەلە بەرەدى» دەيتىن جارىقتىق. وسى ءبىر جان تەربەگەن، كوڭىلىن تولعاندىرعان، ءارى نامىسىنا كۇش-قۋات بەرىپ، ونەر ايدىنىنا كەمەسىن قايتا سالدىرعان ەل-جۇرتتىڭ شىن ىقىلاس، مول پەيىلىنە ارناپ ومارحان «تولعاۋ» كۇيىن شىعارادى.

اۋىلداستارى ومەكەڭدى ورتاعا الىپ الىپ، تاڭ بوزارعانشا كۇي تارتقىزاتىندى شىعارادى. ال ول بولسا قارا دومبىراسىن باۋىرىنا باسىپ وتىرىپ: راقىشتىڭ، سىبانقۇلدىڭ، ءاسانالىنىڭ، قوسداۋلەتتىڭ، شىدەنىڭ كاتىپتىڭ كۇيلەرىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن بەبەۋلەتىپ، بەزىلدەتىپ شەرتە بەرەدى...

ومەكەڭ «شارشاۋ» دەگەن كۇيىن شىعارادى. ءار كۇيشى قولىنا دومبىرا العاندا ونىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىرىپ، وزىنە-ءوزى باپتاۋ جاسايتىن ءادىسى بار. ماسەلەن، قوجەكەنىڭ «كۇي شاقىرتقىسى» وسىنداي باپتانۋدى، شابىت شاقىرۋدى ۇدەتەتىن كۇي. كۇنى بويى تىنىم بەرمەيتىن تىرشىلىك قارەكەتىنەن بوساپ، كەشكىسىن بەل شەشىپ ۇيدە وتىرعاندا، ادام شارشاعانىن سوندا عانا سەزىنەدى. ومارحان كۇيشى مۇندايدا قولىنا دومبىراسىن الىپ، كۇندەلىكتى ءوتىپ جاتقان ءومىر ەلەستەرىن ويمەن ءبىر شولىپ، سونى دومبىرا تىلىنە تۇسىرۋگە تىرىسادى ەكەن. ءبىر جاعى وزىنە-ءوزى شابىت شاقىرىپ، ءپاس كوڭىلدى كوتەرۋ ءۇشىن وسى كۇيدى تارتقاندا دەنەسى سەرگىپ، وتباسىندا ەمەن-جارقىن وتىرۋعا، كەلگەن كىسىلەرمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋعا، توگىلتىپ كۇي تارتۋعا جىگەر بەرەدى. بۇل كۇيىن كەيدە ىستەرگە ەشتەمە تاپپاي، قولى بوس كەزدە تارتۋدى دا ادەتكە اينالدىرعاندىقتان بۇل كۇيىن، «ەرىككەندە تارتقان كۇيىم» دەپ تە وتىراتىن جارىقتىق.

ومارحان «امانداسۋ» كۇيىن قىتايدا قالعان ناعاشىلارىنا ارناپ شىعارادى. بۇل كۇيدىڭ تولىق اتى «ناعاشىمەن امانداسۋ» دەپ اتالادى. ومارحان كۇيشى سوگەتىگە كەلىپ قونىس تەپكەن سوڭ ەكىنشى تىنىسى قايتا اشىلىپ، دومبىراشىلىق پەن كۇيشىلىك ونەرىن قايتا جالعاستىرادى. تۋعان جەرى تەكەستىڭ شوڭقۇشتايىن، سول جەردىڭ كوركىن ايتىپ، سۋىنىڭ بال، اۋاسىنىڭ ءمولدىر تۇنىقتىعىن ايتىپ، ۇنەمى ەگىلىپ وتىراتىن. اراسىندا سول جاقتا قالىپ قويعان ناعاشىلارىن ەسكە الىپ، سارىتاپ بولعان ىشكى ساعىنىشىن دا سەزدىرىپ جۇرەدى ەكەن.

قازاقستان تاۋەلسىز ەل بولعاننان كەيىن قىتاي ەلىمەن ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق بايلانىستار جاسالىپ، الىس-بەرىس، بارىس-كەلىس كۇشەيىپ، كەزىندە ەكى ءبولىنىپ قالعان ەل مەن ەل قايتا تابىسقان كوز ايىم شاقتا ومارحان دا قىتايدا قالعان ناعاشىلارى ايتباي، تىكەنبايدىڭ (تۋعان اناسى اۋالدىڭ باۋىرلارى) بالالارىنان شاقىرتۋ قاعاز الادى. ءساتى تۇسكەن كۇنى (1992 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ ورتا شەنىندە) شەكارادان ناعاشىلارى كۇتىپ الىپ، ۇزاق جىلعى ساعىنىش-ماۋىقتارىن باسادى. شوڭقۇشتاي وزەنى بويىنداعى اتا-باباسى جاتقان تۋعان جەردىڭ توپىراعىن ءسۇيىپ، جۋسانى مەن ەرمەنىن يىسكەپ، قۇران وقيدى. ءوز ومىرىندە وشكەنى جانىپ، ولگەنى تىرىلگەندەي بولعان ناعاشى مەن جيەننىڭ جانىن تەبىرەتكەن، ساعىنىشقا تولى وسى كۇيدى ومارحان بارلىعى باس قوسقان داستارحان ۇستىندە شىعارىپتى. كۇي شەرتىلگەندە ءۇنسىز مۇلگىپ تىڭداپ وتىرعاندار، كۇي سوڭىنا كەلىپ توقتاعاندا، «بۇل كىمنىڭ كۇيى» دەپ سۇراعاندا: «ءوزىمنىڭ ناعاشىممەن امانداسقانداعى كوڭىل-كۇيىم عوي» دەپتى ومارحان.

جەتىسۋ كۇي مەكتەبىنىڭ كوشباسشىسى – قوجەكە نازارۇلى

مۋزىكا، كۇي زەرتتەۋشىلەر تاريحي، مادەني جانە جاعىرافيالىق ەرەكشەلىگىنە، اسپاپتا ورىندالۋ تەحنيكاسىنا بايلانىستى، قازاقتىڭ دومبىراشىلىق، كۇيشىلىك ونەرىندە جەتى ءتۇرلى ورىنداۋشىلىق ءداستۇر مەن مەكتەپتەر قالىپتاسقان دەپ زەرتتەپ ءجۇر. ولار بۇل ءداستۇرلى مەكتەپتەرگە –  شىعىس، ارقا، قاراتاۋ، سىر بويى، ماڭعىستاۋ، باتىس جانە جەتىسۋ مەكتەپتەرىن جاتقىزادى.

جەتىسۋدا كۇيشىلەردىڭ كوپ بولعانى انىق، ولاردىڭ كۇيلەرىنەن بىزگە تام-تۇمداپ جەتسە دە، ەل اراسىندا حالىق كۇيلەرىنىڭ مولىنان كەزدەسۋى تەگىن ەمەس. كۇي زەرتتەۋشىلەر، تامىرىن تەرەڭگە تارتاتىن ءداستۇردى جالعاستىرىپ كەلگەن جەتىسۋ كۇيشىلىك ونەرىن ۇلكەن ەكى سالاعا ءبولىپ ءجۇر. بۇل قوجەكە نازارۇلى مەن بايسەركە قۇلىشۇلى ەسىمدەرىمەن تىعىز بايلانىستى. وسى سەكىلدى كەمەل كۇيشىلەردىڭ كۇيلەرى قۇلاعىمىزدا قايتا كۇمبىرلەۋى، بىزگە تام-تۇمداپ جەتۋى قۇدايعا شۇكىر، ارامىزدا ومارحان سەكىلدى ءداستۇر ساباقتاستىعىن جالعاعان ورىنداۋشى-كۇيشىلەردىڭ بار بولعانىندا.

ماقالامىزدىڭ تاقىرىبى ومارحان كەرىمقۇلدىڭ كۇيشىلىگى تۋرالى بولعاندىقتان ءبىز ومارحان ورىنداپ جۇرگەن جەتىسۋ وڭىرىندە ەرەكشە كوزگە تۇسكەن قوجەكە نازارۇلى باستاعان، سىبانقۇل قوستاعان كۇيشىلەر توڭىرەگىندە پىكىر قوزعاعانىمىز ارتىق بولماس. قوجەكە – جەتىسۋ وڭىرىندەگى ەڭ ءىرى كۇيشى بولۋمەن بىرگە باتىر بولعان تۇلعا.

كۇي ونەرىن زەرتتەۋشى، عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك قوجەكەنىڭ كۇيشىلىك ونەرىن وتە جوعارى باعالاعان. ا. سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» ەڭبەگىنە زەر سالايىق: «قوجەكە كۇيلەرىنىڭ قۇرىلىمى قاراپايىم بولعانىمەن اۋەندىك ءتىلى باي. ول ءاربىر كۇيىنە ءساتتى سارىن تاۋىپ، بىردەن جۇرەككە جەتەتىن ۇرىمتال تاسىلمەن تارتادى. بىرەسە شەرتىپ، بىرەسە سەرپىپ، ەندى بىردە ءىلىپ تارتۋدى قاجەت ەتەتىن كۇيلەرى دىبىس ورنەگىن بايىتىپ، تىڭداۋشىسىن ۇيىرە ەلىكتىرىپ وتىرادى»، – دەيدى احاڭ.

ءار ءوڭىردىڭ ءومىر سالتىنا، تىرشىلىگىنە، تابيعاتىنا قاراي قالىپتاسقان كۇيشىلەردىڭ شىققانى راس. «جەتىسۋ كۇيشىلىك» مەكتەبىنىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا وراسان ۇلەس قوسقانداردىڭ ءبىرى، بىرەگەيى – «كوجەكە نازارۇلى» ەكەنى اقيقات. قوجەكە ەل ارالاپ، جەر شالىپ بوسقا كوشىپ، قونىپ جۇرمەگەن. جەتىسۋدان باستاۋ الىپ، قيىرداعى التاي مەن ەرتىس، تارباعاتاي مەن ەمىل، بۇراتالا مەن سايرام كول، ىلە مەن تەكەس وڭىرىنە «جەتىسۋ كۇيشىلىك» ونەرىنىڭ  ۇرىعىن سەبىپ، شۋاعىن شاشقان. قوجەكە كۇيلەرى ەلدىڭ سارقىلماس رۋحاني قازىناسىنا اينالىپ كەتكەن. سول سەبەپتەن دە حالىق قوجەكەنىڭ كۇيلەرىن دامىلسىز كۇمبىرلەتىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جالعاستىرىپ كەلدى. قوجەكە كۇيلەرىن بار ىنتاسىن سالىپ ۇيرەنىپ، جۇرتقا تاراتۋشىلاردىڭ ءبارىن قوجەكەنىڭ شاكىرتتەرى دەپ ايتۋعا قاقىلىمىز. ولاردىڭ اراسىندا قوجەكە كۇيلەرىن شەرتە ءجۇرىپ، ودان ۇلگى، ونەگە الۋ ارقىلى وزدەرى دە كۇي شىعارىپ،  تانىمال كۇيشى بولعاندار بار.

قوجەكە كۇيلەرىنىڭ نازىك تەتىكتەرىن تولىق مەڭگەرىپ، شەبەر ورىندايتىن  شاكىرتتەرى كەزىندە ساۋساقپەن سانارلىقتاي بولدى. ايتار بولساق، راقىش قوجەكەۇلى، ءاشىم ءدۇڭشىۇلى، مازاق اقىلاقشى، قىرعىز ءاسانالى، اتىقان يساۇلى، داۋلەت مازاقۇلى، ومارحان كەرىمقۇل. ولار ايگىلى ۇستازى قوجەكەنىڭ 100-دەن استام كۇيلەرىن شەبەر يگەرىپ، جۇرتقا كەڭىنەن تاراتىپ وتىرعان.

ومارحان كەرىمقۇل قوجەكەنىڭ «كۇي شاقىرتقىسىنان» باستاپ، ءوزى بىلەتىن «مۇڭلىق»، «قامبارحان»، «جيرەنشە»، جيرەنشەگە قاراشاشتىڭ قازاسىن ەستىرتۋ»، «جيرەنشەنىڭ قاراشاشتى جوقتاۋى»، «ساربارپى بۇلبۇل»، «اققۋ»، «زار»، «قيناۋ»، «تاس كومىر شوعىمەن قيناۋ»، «كەرى تولعاۋ» جانە قوجەكەنىڭ قىزى اكەسى ايۋاندىقپەن ولتىرىلگەندە كوكەنىڭ شىعارعان كۇيى «جوقتاۋ» كۇيلەرىن شەتىنەن شەرتە باستايدى... ول جانە قوجەكەمەن قاتارلاس ءومىر سۇرگەن كۇيشى سىبانقۇل، شىدە، بەستىباي، قوسداۋلەت، كاتىپ، تىلەمىس جانە قىرعىز ءاسانالى ءتارىزدى كۇيشى-كويپوزيتورلاردىڭ بولعانىن دالەلدەپ، ولاردىڭ كۇيلەرىن ورىنداپ، كەيىنگىگە مۇرا ەتىپ جەتكىزىپ كەتكەن ايتۋلى تۇلعا.

قوجەكەنى زەرتتەۋ، كۇيلەرىن جيناۋ، ونى نوتاعا ءتۇسىرۋ جۇمىستارى شىنجاڭدا 1982 جىلى قولعا الىندى. قوجەكە كۇيلەرىن شەرتكەندەر – داۋلەت مازاقۇلى، جۇلىقباي قاسەنۇلى، تۇرسىنعازى راقىشۇلى، احمەتجان راقىشۇلى، ورىنقان راقىشۇلى، الىماقىن نۇرداۋلەتۇلى، شامعۇن جۇنىسبەكۇلى، اكيما دوسمىرزاۇلى، توقان ورمانحانۇلى، نۇرىنباي سۇللەيمەنۇلى، تۇرسىنجان پازىلقانۇلى، قۇرمانجان زىكىرياۇلى جانە باسقالار. ال ەل ارالاپ، قوجەكە كۇيلەرىن ۇنتاسپاعا ءتۇسىرىپ جيناعاندار – تەكەس اۋداندىق مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى اكيما دوسمىرزاۇلى، دۇيسەنبەك تۇرلىقوجاۇلى مەن جۇلىقباي قاسەنۇلى بولدى.

شىنجاڭ جاستار باسپاسى قازاق ءبولىمىنىڭ باسشىسى، بەلگىلى جازۋشى، باسپاگەر ءتالىپباي قاباەۆ ۇرىمجىدەن تەكەس اۋدانىنا ارنايى كەلىپ، ون شاقتى كۇن جاتىپ، قوجەكەنىڭ كۇيلەرىن نوتاعا تۇسىرگىزەدى. كۇيلەردى ءجاي نوتاعا تۇسىرگەن اكيما دوسمىرزاۇلى، ال ونىڭ رەداكتسياسىن قاراعان باياقىن الىمبەكۇلى. تاريحشى-ەتنوگراف ابلەز ءشارىپۇلى قوجەكەنىڭ ءومىرى مەن كۇيلەرى تۋرالى العاشقى زەرتتەۋ ماقالاسىن جازدى. بۇل يگى شارۋاعا تەكەس اۋدانىنىڭ اكىمى قىزايجان سەيىلقوجاۇلى، اۋداندىق مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ باسشىسى، كۇيشى داۋلەت مازاقۇلى قولداۋ كورسەتتى. بۇل ەڭبەك ءتالىپباي قاباەۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن شىنجاڭ جاستار باسپاسىنان «كۇي تولقىنى» دەگەن اتپەن 1984 جىلى جارىق كوردى. اتالعان كىتاپقا 50-گە تارتا كۇي ەنگىزىلگەن، ونىڭ 40 نەشەسى قوجەكە بابامىزدىڭ كۇيى، قالعاندارى ۇرپاقتارىنىڭ كۇيى.

ال قوجەكە كۇيشىنىڭ تۋعان جەرى، تاۋەلسىز قازاقستاندا قوجەكەنى زەرتتەۋ، ونىڭ كۇيلەرىن نوتاعا ءتۇسىرۋ جۇمىسى 1992 جىلدان باستاپ قولعا الىنىپتى. قوجەكە كۇيلەرىن ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى، بىرەگەيى دە كۇيشى ومارحان كەرىمقۇلۇلى شەرتۋىمەن نوتاعا ءتۇسىرىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ كانديداتى، جەتىسۋ كۇيلەرىن زەرتتەگەن عالىم ءارى كۇيشى ءبازارالى نۇپتەكەەۆ (1967-2015) جانە مادەنيەتتانۋشى، عالىم ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلى قوستاعان عالىمدار قوجەكە كۇيلەرىنىڭ قازاقستاندا شەرتىلۋىنە، زەرتتەۋىنە كەڭ جول اشقان. «جەتىسۋ كۇيلەرى» دەگەن كىتاپقا قوجەكەنىڭ ءبىراز كۇيلەرىن ەنگىزگەن.

«قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 كۇيى» انتولوگياسىنا قوجەكە، سىبانقۇل مەكتەپتەرىنىڭ وكىلدەرىمەن قاتار، بولتىرىك، قوسداۋلەت، ومارقان كەرىمقۇل، ەلەمەس تالاسباي سىندى كۇيشىلەردىڭ، تىلەندى، شورتانباي سياقتى جەتىسۋ ولكەسىندە ءومىر سۇرگەن بەلىگىلى تۇلعالاردىڭ شىعارمالارى وسى جوعارىداعى ورىنداۋشى-كۇيشىلەردىڭ اتىمەن قوسىلدى.

2023 جىلى كۇيشى قوجەكەنىڭ تۋعانىنا 200 جىلدىعىنا وراي كۇيشى-كومپوزيتور ءارى باتىر قوجەكە نازارۇلىنىڭ ومىرىمەن شىعارماشىلى تۋرالى «تاعدىرى كۇيگە اينالعان قوجەكە» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەك جارىققا شىقتى. وعان قوسا «قوجەكە» اتتى كۇيلەر جيناعى كىتاپ بولىپ باسىلدى. بۇل جيناقققا ق.نازارۇلىنىڭ حالىق ىشىندەگى ونەر ساڭلاقتارىنىڭ ورىنداۋىنداعى بۇرىنعى جانە سوڭعى ەستىلمەگەن ءار الۋان تاقىرىپتاعى كۇيلەرى ەنگەن.

جەتىسۋ كۇي مەكتەبىنىڭ كورنەكتى وكىلى – سىبانقۇل

وسى قاتاردا قوجەكەدەن ءبىراز جىل كەيىن دۇنيەگە كەلگەن سىبانقۇل قالباسۇلىن (1865-1945ج.) دا ەرەكشە اتاۋعا بولادى. سىبانقۇلدىڭ اتامەكەنى الماتى وبلىسىنىڭ شەلەك اۋدانى جەرىندە ەكەن. پاتشالىق رەسەيدىڭ وزبىرلىق ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن قىتايعا ءوتىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. جازۋشى مارال ىسقاقباەۆ اعامىزدىڭ سوزىمەن ايتساق، «سىبانقۇل قالباسۇلى – قوجەكە كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ تۇلەگى، سول ءداستۇردىڭ زاڭدى جالعاستىرۋشىسى»[7] بولعان.

جەتىسۋ قازاعىنىڭ كوبىن قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر ەتكەن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتى سىبانقۇلدىڭ تۋعان-تۋىستارىن اينالىپ وتە المايدى. اتاجۇرتىنىڭ قۇنارلى-شۇرايلى جەرلەرى كازاك-ورىستار تارتىپ الىپ، ولاردى كەتپەن تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى قارادالاعا قاراي كۇشتەپ كوشىرىپ جىبەرگەن. سىبانقۇل كۇيشى 1865 جىلى وسى كەتپەن تاۋىنىڭ ەتەگىندە دۇنيەگە كەلگەن.

كەيىن ەل اقتار مەن قىزىلداردىڭ تەكەتىرەسى باستالعاندا قىرعىننان ۇركىپ، قالجات ارقىلى چيڭ پاتشالىعى يەلىگىندەگى جەرگە قاراي وتكەندە، سىبانۇقلدىڭ ءۇرىم-بۇتاعى، جاقىن تۋىستارى ەلمەن بىرگە كوشەدى. بۇلار دا سول تەكەستىڭ قۇيىلىسىنا تامان – شوڭقۇشتاي جەرىنە بارىپ تابان تىرەپ تۇراقتايدى. ۇركىنشىلىكتەن اۋىپ بارعان حالىقتا قانداي جاعداي، قانداي كۇي بولسىن، سىبانقۇل كۇيشى جاڭا قونىسقا كەلگەسىن، جوقشىلىقتىڭ زاردابىن تارتىپ قاتتى كەدەيلەنىپ كەتەدى. ول كۇن كورىس ءۇشىن قول ونەرمەن اينالىسىپ، ءورىم ءورۋ، ەر شابۋ، استاۋ ويىپ، دومبىرا، ىدىس-اياق جاساۋ، ايەلدەردىڭ اشەكەي بۇيىمدارىن سوعۋ ىسىمەن اينالىسادى. ول وتە شەبەر ۇستا دا بولعان ەكەن.

سىبانقۇل بالا جاسىنان قولىنا قالام الىپ، ەلىنە كۇيشى بالا اتانا باستاعان شاعىندا اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، ەل ىشىندەگى كۇيشىلەردەن كۇي، ءان-جىر، اڭىزدار ۇيرەنىپ، ونى قاعازعا ءتۇسىرىپ، بويىنا سىڭىرەدى. سونىمەن بىرگە ءوزى دە جاسامپازدىقپەن اينالىسىپ، كۇي شىعارا باستايدى. سىبانقۇل ومىردە قيىنشىلىقتى كوپ كورگەندىكتەن، ءبىر جاعىنان كەدەيلىگى قولىنا بايلاۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان جالپى ەلدىڭ باسىنا تونگەن الاساپىران مەن اۋمالى-توكپەلى زامان دا ونىڭ ەڭسەسىن كوتەرتپەيدى. سوندىقتان ونىڭ كۇيلەرىنىڭ كوبىنىڭ سارىنى مۇڭلى، زارلى، قايعىلى بولىپ كەلەدى. سىبانقۇل قولىنا دومبىرا تيگەندە ءبىر ورىندا وتىرا المايدى ەكەن. توردەن ەسىككە، ەسىكتەن تورگە سىرعىپ، كورگەنى مەن ەستىگەنىن كۇي تىلىنە اينالدىرا بەرەتىن بولعان.

كۇيشى ومارحان سىبانقۇلدىڭ ءتۇرى، كەلبەتى، مىنەزى تۋرالى: «سىبانقۇل شاجانىڭ ىشىندەگى بەرتىستىڭ بەس بالاسى اتاناتىن رۋدان. كۇيشى اتامىزدىڭ كوزىن كورگەن كۇيشىلەردىڭ سۋرەتتەۋىنشە، ول – قاراسۇرلاۋ، ءتامپىش مۇرىندى، قالىڭ ەرىندى، كوزى قىسىڭقىلاۋ، قويۋ قارا قاستى، شوقشا ساپقالى بار، ورتا بويلى كىسى ەكەن. كىسىمسۋدى بىلمەيتىن، كەڭ پەيىلدى جان ەدى دەسەدى. دومبىرا تارتقاندا جان-تانىمەن بەرىلىپ، ونشاقتى كۇيدەن سوڭ، اقارۋاقتانىپ كەتەتىن كورىنەدى. وتىرعان ورنىندا بايىز تاپپاي، توردەن ەسىككە دەيىن سىرعىپ، ودان تورگە قايتا قايتادى ەكەن...» [8] دەيدى.

سىبانقۇلدىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، ونىڭ  كۇيلەرىن ەلگە جەتكىزىپ، تاراتۋشى جانە ونىڭ باس مۇراگەرى  – كۇيشىنىڭ نەمەرە ءىنىسى، تۋمىسىنان ەكى كوزى كورمەيتىن زاعيپ شىدە تولەندىۇلى (1880-1955 ج.). شىدە ەل ىشىندە تانىمال كۇيشى بولۋىمەن قاتار، قول ونەردى دە قاتار مەڭگەرگەن شەبەر ەكەن. تۋعانىنان ەكى كوزى سۋ قاراڭعى بولعانىنا قاراماستان، ول ءوز تىرشىلىگىمەن اينالىسىپ، الاقانىمەن سيپاپ وتىرىپ دومبىرا، استاۋ شاۋىپ، ەل كەرەگىن دە، ءوز قاجەتىن دە وتەپ وتىرعان. سونىمەن بىرگە شىدە ءوز جانىنان كۇي شىعارعان. ونىڭ ەل ىشىندە كەڭ تاراعان «شىدەنىڭ سارىنى» قاتارلى كۇيلەرى بار. كۇيشىلەر «شىدەنىڭ سارىندارىن» بىردە دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيى رەتىندە تارتسا، بىردە شابىتى كەلگەندە، ارقاسى ۇستاعاندا سارىنعا سارىن قوسىپ توقتالماي تارتاتىن بولعان.

سىبانقۇلدىڭ سادىق، رامازان، امىرە دەگەن ءۇش ۇلى بولىپتى. سادىق پەن رامازاننان وربىگەن ۇرپاقتارى 1960 جىلدارى قازاستانعا ورالعان، قازىر الماتى، جامبىل، تۇركىستان وبلىستارىندا تۇرادى دەيدى، بىلەتىندەر.

كۇيلەرىنىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنى ەرەكشە، تاقىرىبى سان الۋان. ول – ەشكىمگە ۇقساماي جەكە-دارا قالىپتاسقان، وزىندىك كۇيشىلىك قولتاڭباسى بار كۇيشى-دومبىراشى. سىبانقۇل نەگىزىنەن كۇيلەرىن ءۇش بۇراۋدا («وڭ بۇراۋ»), «تەرىس بۇراۋ» جانە «تەل بۇراۋ») تارتقان. بىزگە جەتكەن كۇيلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى – تەرىس بۇراۋدا[9]. «...قايتسە دە، سىبانقۇل اتاقتى قوجەكە كۇيشىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرا وتىرىپ، ونىڭ كولەڭكەسىندە قالماۋدى ويلاستىرعان ءتارىزدى. ونى ءبىز ومارحان قاريا سىبانقۇل كۇيلەرىن تارتۋعا ىڭعايلانىپ، دومبىراسىن «تەرىس بۇراۋعا» تۇسىرگەندە-اق بايقادىق. سوڭىنان بىلدىك، سىبەكەڭ كۇيلەرى نەگىزىنەن «تەرىس بۇراۋمەن تارتىلادى ەكەن[10].

سىبانقۇل كۇيلەرىن تارتقان كۇيشىنىڭ ءبىرى نەمرە ءىنىسى ءجۇمادىل جانتايۇلى مەن شىدەدەن تىكەلەي ۇيرەنگەن ومارحان كەرىمقۇل. ءجۇمادىل سىبانقۇلدىڭ 50-گە تارتا كۇيىن تارتسا، ال و. كەرىمقۇل جيىرمادان اسىق كۇيىن بىلەدى. ومارحان كۇيشى سىبانقۇلدىڭ ءار كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىن، اڭىز-ءاپساناسىن قوسا ايتىپ وتىرىپ، ادەمى اڭگىمە جەلىسىن قۇراتىن ەدى.

كۇيشى ومارحان كەرىمقۇل تارتقان سىبانقۇلدىڭ 20 كۇيى، 1998 جىلى شىققان «جەتىسۋدىڭ كۇيلەرى» (ب.نۇپتەكەەۆ، س.مەدەۋبەك) جيناعىنا كىرگەن. ولار: «اققۋ» («اققۋدىڭ اتامەكەنگە قايتقانى»، «اققۋدى بيدايىق قۇستىڭ قۋعانى»، «اققۋدىڭ بالاپاندارىن ايمالاۋى»), «جالعىز كوزدى اۋليە» («قارا ايعىرمەن جاۋدى قۋعانى»، «جالعىز كوزدى اۋليەنىڭ جاۋدى توقتاتۋى»، «جالعىز كوزدى اۋليەنىڭ جاۋدى جەڭىپ، اۋىلىنا قۋانىپ شاپقانى»، «جيرەنشە شەشەن» («جەتىم بالانىڭ جيرەنشە شەشەننىڭ ءولىمىن ەستىرتۋى»، «قىزى قارلىعاشتىڭ اكەسى جيرەنشەنى جوقتاۋى»، «جەتىم بالانىڭ قارلىعاشتى جۋاتۋى ءھام زارى»), «جوسىعان قۇلان»، «كوك سەركە»، «قارا جورعا»، «قوس كەلىنشەك»، ءتۇسىپحان اقىن» («قوشتاسۋ ءان-كۇيى»، «ءتۇسىپحاننىڭ زارى»), «ورەلى شابدار»، «تازشا بالا»، «ءتاجىنىڭ بوز ايعىرى»، «سالدى-قاشتى سارى وزەن»، «الجىعان ايعىردىڭ ەڭكىلى»، «اقساق قىز»، «ماڭتوبەت»، «قارا داۋىل» كۇيلەرى.

وسى ورايدا ومارحان كەرىمقۇل ورىنداعان سىبانقۇل كۇيلەرىنىڭ ءبارىن بولماسا دا ەكى-ۇشەۋىنىڭ اڭىزىن وقىرماندارعا ايتا كەتسەك ارتىقتىق ەتپەس.

سىبانقۇلدىڭ «اققۋدىڭ اتامەكەنگە قايتقانى» كۇيىنىڭ اڭىزى بىلاي.

باياعى وتكەن زاماندا قازىعۇرت تاۋىنىڭ ەتەگىندە ايدىن كول بولىپتى. سول كولگە ءبىر اققۋ كەلىپ امالسىز تۇراقتاپ قالادى دا، جىل سايىن بالاپاندايدى. بالاپاندارىنىڭ قاناتى قاتايا باستاعاندا ەرىنبەي-جالىقپاي سوناۋ اسپانمەن تالاسقان قازىعۇرت تاۋىنىڭ باسىنا شىعىپ، اققۋلاردى وزدەرىنىڭ اتامەكەنىنە قاراي ۇشىرىپ جىبەرە بەرەدى ەكەن. جاس اققۋلار ءسويتىپ اتامەنىنە قايتاتىن كورىنەدى.

بالاپانىن ۇشىرىپ جىبەرگەن اققۋ قازىعۇرت تاۋىنىڭ باسىنداعى كولدەردە ءبىراز ءال جيناۋ ءۇشىن ايالداپ قالادى. كوپ ۇزاماي اتامەكەنىن، بالاپاندارىن ساعىنادى. سول ساعىنىشپەن تۋعان كولىنە ورالىپ، ۇشىپ كەلە جاتقاندا، جول تورىپ جۇرگەن بيدايىق قۇس قۋا جونەلەدى.

بىراق، بيدايىق قۇس قانشا قۋسا دا، اققۋعا جەتە المايدى. جولدا بار قيىنشىلىقتى كورىپ، ارىپ-شىپ تۋعان كولىنە ورالىپ، ءوز بالاپاندارىن ايمالاپتى، سونداعى قورقىنىش-قايعى، بالاپاندارىن ساعىنىپ كەلىپ ايمالاعانىن سىبانقۇل قوس ىشەكتىڭ بەبەۋىمەن كۇيگە قوسقان ەكەن.

«جوسىعان قۇلان» كۇيى – ءبىر جىلى قۋانشىلىق بولىپ، دالاداعى قۇلان سۋلى جەرگە ءۇيىر-ۇيىرىمەن جوسىپ، اۋا كوشىپتى. سونى كورگەن سىبانقۇل «قۇلان قاشقان، قۋاڭدى اسقان، جوسىعان قۇلان» دەپ كۇي تارتىپتى.

«قوس كەلىنشەك» كۇيى – ەل جايلاۋعا شىققاندا ءبىر وزەننىڭ ەكى جاعىندا ەكى كەلىنشەك ءومىر ءسۇرىپتى. ەكەۋىنىڭ دە اتى – ءشاريپا، ەكەۋى دە دومبىراشى ەكەن. ەكەۋى وزەننىڭ ەكى جاعىندا وتىرىپ كۇيمەن امانداسىپ، سىرلاسادى ەكەن. سودان بىرەۋى – «كۇنگەي ءشاريپا»، ەكىنشىسى – «تەرىسكەي ءشاريپا» اتانىپ كەتىپتى. ءبىر جىلى جايلاۋدان تۇسكەندە ەكەۋى دە ءبىر مەزگىلدە قايتىس بولىپتى. سول وقيعاعا وراي، قوس كەلىنشەككە ارناپ دومبىرانى تەل بۇراۋعا سالىپ تارتىپ، حالىق اراسىنا تاراتقان دەيدى.

«ءتاجىنىڭ بوز ايعىرى» كۇيى – بەكمىرزانىڭ ءتاجىسى جىلقىلى باي اتانعان ەكەن. جەلىسىنەن قۇلىن، كەرمەسىنەن تۇلپار، قىسى-جازى ساباسىنان قىمىز ارىلمايتىن كورىنەدى. سول جىلقىلاردىڭ ءتولباسى بوز ايعىر ەكەن.

ءوزى باي، ءوزى جومارت، ساياتشى، قۇسبەگى، ءمارت، ەلگە ىستەگەن جاقسىلىعى كوپ، مەكتەپ، مەدرەسە اشتىرعان پاراساتتى ءتاجى ءبىر كۇنى سىبانقۇلدى ارنايى ات جىبەرىپ الدىرادى. نەشە كۇن كۇي تارتقىزىپ، سىي-سياپات كورسەتەدى. زامانداسىنىڭ كوڭىلىن تاپقان سىبانقۇلدى اۋىل ادامدارى بىرىنەن-سوڭ ءبىرى شاقىرتىپ قوناق ەتەدى. ءتاجى قاسىنا ەرتىپ اڭ، قۇس اۋلاۋعا اپارادى. اڭشىلىقتا ءجۇرىپ تە سىبانقۇلعا نەشە ءتۇرلى سيقىرلى كۇي تارتقىزادى. سونداي ءبىر كوڭىلدى ساتتەرندە:

– سىبانقۇل، سەنىڭ اتىڭدى كۇي شىعاردى، ال مەنىڭ اتىمدى نە شىعارادى، – دەيدى. سوندا سىبانقۇل:

– سەنىڭ اتىڭدى مىڭ جىلقىنىڭ باسى بوز ايعىر شىعارادى، – دەپتى. شىندىعىندا موينىنا قۇرىق سالدىرماي وتكەن بوز ايعىردان مىڭ قۇلىن تارايدى. قارتايعاندا الجىپ، ۇيىرىنەن ايرىلىپ، كورىنگەن جىلقى ساي-سايعا قۋالاپ تاستاسا، الجىعان بوز ايعىر ايدالادا تۇرىپ ازىنايدى ەكەن.

سونى كورگەن سىبانقۇل ءتاجىنىڭ الدىندا تۇرىپ كۇي تارتادى.

– مۇنىڭ اتىن ايتشى، – دەيدى ءتاجى.

– بۇل – «ءتاجىنىڭ بوز ايعىرى»، –  دەپتى سىبانقۇل.

«سالدى-قاشتى سارى وزەن» كۇيى – ءبىر كۇنى كۇيشى «سارى وزەن» دەگەن وزەندى بويلاي ورلەپ كەلە جاتادى. وزەن تاسىپ، تاسقىن تولقىندارى توڭكەرىلىپ، تىنباي تۋلاپ، تاسقا تيگەندە قايتا قايىرىلىپ، ساندىقتىڭ اۋزى اشىلعانداي اقتارىلىپ جاتادى. وسى كورىنىسكە قىزىعا قاراپ كەلە جاتقاندا، ارتىنان اتپەن ءبىر جىگىت جاقىنداپ كەلىپ:

– اسسالاۋماعاليكۋم، – دەيدى.

سىبانقۇل ۇندەمەي جۇرە بەرەدى. سايدىڭ باسىنا شىعىپ، ءبىر كەزەڭگە شىققاندا بارىپ، جىگىتكە بۇرىلىپ:

– ۋاعاليكۋم اسسالام، – دەپتى.

– وي، اتا مەن سىزگە سايدىڭ اياعىندا سالەم بەرىپ ەدىم، باسىنا كەلگەندە جاۋاپ قاتقانىڭىز قالاي؟ – دەپ سۇرايدى جىگىت. سوندا سىبانقۇل كۇيشى:

– سەن رەنجىمە، بالام. مەن باعانادان بەرى «سالدى-قاشتى سارى وزەن» كۇيىن قالاي شىعارۋدى ويلاپ كەلە جاتىر ەدىم، – دەپ دومبىراسىن قورجىنىنان الىپ، سول جەردە الگى كۇيدى تارتقان ەكەن.

كۇيشى ومارحان كەرىمقۇلدىڭ تاعى بىزگە جەتكىزگەنى – تولەندى، تىلەمىس، قوسداۋلەت، بەستىباي جانە كاتىپتىڭ كۇيلەرى. بۇل كۇيشىلەردىڭ كۇيلەرى مول بولعانىمەن ومەكەڭ ارقىلى بىزگە جەتكەنى، وكىنىشكە قاراي ءوز اتتارىمەن اتالعان جالعىز-جالعىز كۇيلەرى عانا.

«تولەندىنىڭ كۇيى» – تولەندى سىبانقۇلمەن اتالاس كىسى بولعان. ول كۇيشىمەن اۋىلداس بولىپ، بىرگە جۇرگەن كونە كوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا سىبانقۇل اۋلەتىنىڭ جەتى اتادان بەرى ۇزىلمەي كەلگەن كۇيشىلىك ونەرىنە تولەندىنىڭ دە قوسقان ۇلەسى از ەمەس ەكەن. ودان تۋعان شىدەنىڭ ءوز كەزىندە اسقان كۇيشى اتانۋىنا اكەسى تولەندىنىڭ دە ىقپالى زور بولعان ءتارىزدى. شىدە «تولەندىنىڭ كۇيى» دەپ ءار كەز وسى كۇيدى تارتىپ وتىرۋشى ەدى، سول كىسىدەن ۇيرەنگەنىم دەيتىن ومارحان كۇيشى.

«تىلەمىس مانپاڭ» (مانپاڭ – قىتايشا ءمانساپ اتى») كۇيى – تىلەمىس مانپاڭ قىسقاشا ايتقاندا، قىز ايتتىرىپ جۇرگەندە، ءبىر بايدىڭ ءوزى ادەمى، سوزگە شەشەن، اقىن شالىس قىزىن بىلدىرمەي سىناپ كورۋگە كەلەدى. «ەل قۇلاعى – ەلۋ» دەگەندەي، ءمانسابى زور تىلەمىستىڭ نە ماقساتپەن جۇرگەنىن ۇيگە كەلمەي-اق سەزىپ قويعان الگى اقىن قىز سول مەزەتتە قازانداعى قايناعان مايعا توقاش (باۋىرساق) ءپىسىرىپ جۇرەدى. تىلەمىس مانپاڭ جاقىن كەلىپ، قىزدى سىناماق بولىپ، جانىندا ءسال بوگەلگەندە مايعا قاتتى قىزىعان باۋىرساقتار تارس-تارس ەتكەندە، تىلەمىس مانپاڭ سەلىك ەتە تۇسەدى. وسى ىڭعايسىزدىقتى دەرەۋ ولەڭگە قوسقان قىز:

«تىلەمىس مانپاڭ وسى ما،

اكەمىزدىڭ دوسى ما؟

بەس اتاردىڭ وعى ەمەس،

قۋىرعان توقاشتان شوشىما!»، – دەگەن ەكەن. وسى ولەڭدى ومارحان كۇيشى ءار دايىم ايتىپ، «تىلەمىس مانپاڭنىڭ» كۇيى دەپ تارتىپ وتىراتىن.

«قوسداۋلەتتىڭ ارمانى» كۇيى – بىردە قوسداۋلەت كۇيشى قىزاي ەلىنە ساپارلاپ بارادى. اتاعى سول وڭىردە كەڭىنەن تاراعان اقىلاقشىنى (بولىستى), بەتىنەن نۇرى توگىلگەن قوسداۋلەتتى ءبىر كورۋگە، داۋسىن ەستۋگە، كۇيىن تىڭداۋعا ۇلكەن-كىشى، ايەل-ەركەكتىڭ ءبارى ىنتىق بولادى. ۇلگەرگەنى جابىقتان سىعالاپ، وعان جەتپەگەندەرى تۋىرلىقتى تىلگىلەپ، تەسىك-تەسىكتەن جابىلا قاراپ:

– پا، شىركىن، ادامعا دا وسىنداي كەلبەت بەرەدى ەكەن! – دەپ تاڭداي قاققان تامسانۋشىلاردىڭ سوزىنەن قوسداۋلەت تىكسىنىپ قالادى.

– ويپىرماي! قوسداۋلەت دەسە، دەگەندەي-اق ەكەن. ادامنىڭ رۋحى مەن كۇننىڭ نۇرىنان جارالىپتى! – دەپ تاڭ قالىپ، جاعاسىن ۇستايدى.

قوسداۋلەت ورنىنان اتىپ تۇرىپ، كەرمەدە بايلاۋلى تۇرعان اتىنا ءمىنىپ، اۋىلىنا قاراي شابا جونەلەدى.

ۇيىنە كەلگەندە ۇيقىسى كەلمەي دوڭبەكشي بەرەدى. جۇرەگى قوبالجىپ، باسى اينالادى. ءبىر بالەنىڭ بولعانىن سەزگەن سۇڭعىلا كۇيشى دومبىراسىن قولىنا الىپ، كۇندىز-ءتۇنى كۇي تارتادى. كۇيلەرى ارمانعا، مۇڭعا تولى، وكسىكتى، وكىنىشتى شىعادى. جاماندىققا، قىزعانىشتىققا، ولىمگە كۇيمەن قارسى كۇرەسكەندەي كوزى جۇمىلعانشا قولىنان دومبىراسىن تاستاماپتى.

بىرەۋلەر «ءتىل-كوز ءتيدى» دەسەدى، ەندى بىرەۋلەر «دۇشپاندارى ۋ بەرىپ ءولتىردى» دەيدى. ءومىرىنىڭ وسى كۇيىنىش ءساتىن بەينەلەپ، ارتىنا «قوسداۋلەتتىڭ ارمانى» دەگەن كۇيىن قالدىرعان ەكەن.

«بەستىبايدىڭ كۇيى» – ەرتە كەزدە البان-قىزاي ەلدەرىنە اتاعى ءمالىم بەستىباي دەگەن كۇيشى بولىپتى. كۇيدى تابان استىندا، بولعان وقيعانىڭ ءىزىن سۋىتپاي جەدەل شىعارۋعا وتە ماشىق ادام ەكەن. بىراق بويىنداعى ءبىر كەمىستىگى – جاس كەزىندە مۇرنىنا سامال (مۇرىن قۇرتى) ءتۇسىپ، پۇشىق بولعان سوڭ، شارشى توپتا ونەر كورسەتۋدەن يمەنەدى ەكەن.

ءبىر ۇلكەن تويدا ءانشى-كۇيشىلەردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ قالادى. ءاندى شالقىتىپ، كۇيدى توگىلتكەن نەبىر سايىپقىران ونەرپازدار ءبىر-بىرىنە دەس بەرمەي الما-كەزەك كۇي تارتىسادى. بەستىبايدى ەشكىم ەلەمەيدى، ءبىر جاعى مۇرنىنىڭ پۇشىقتىعىنا قورسىنعان ول دا ارقاسى قانشا جەردەن قوزىپ تۇرسادا، دومبىرانى قولعا الا قويمايدى. ءسويتىپ، دومبىرا قولدان-قولعا ءوتىپ، كۇي سايىسى قىزعان كەزدە بەستىبايدىڭ پۇشىقتىعىن بەتىنە ايتىپ، مىسىن ودان سايىن باسقىسى كەلگەن باقتالاس ءبىرى:

– اكەل بەرى دومبىرانى! «مۇرنىڭ باردا ءبىر ءسىڭبىر» دەگەن ەمەس پە. ءبىز دە ءبىر جۇلدە الىپ قالايىق تا، – دەيدى. بۇل سوزگە بەستىباي كۇيشى قاتتى نامىستانىپ:

– سوندا، مۇرنى جوق ادام سىباعاسىز قالۋ كەرەك پە، – دەپ دومبىرانى ودان بۇرىن ءىلىپ اكەتىپ، شەرلى ءبىر كۇيدى تارتا جونەلەدى. تالعامى تەرەڭ، اۋەزى مۇڭ-شەرگە تولى كۇي جەلىككەندەردى بىردەن ساباسىنا ءتۇسىرىپ، جۇرتشىلىقتى سىلتىدەي تىندىرعان ويعا باتىرادى.

اۋەزدىلىگىمەن جاندۇنيەنى بىردەن باۋراپ الاتىن بۇل كۇي كەيىن كەلە قالىڭ ەلدىڭ اراسىنا «بەستىبايدىڭ كۇيى» دەگەن اتپەن تاراپ كەتەدى.

«كاتىپتىڭ كۇيى» –  البان ەلىنە كەڭىنەن تانىمال بولعان اقىن كاتىپ – ءومىرىنىڭ كوبىسىن شىڭجاڭدا وتكىزگەن ونەرپاز. ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقارعان. كۇيشى، دومبىراشى، ءىرى ەپيك اقىن بولعان. بىراق ونەردىڭ سوڭىنا تۇسپەگەن. ەل باسقارعان اقالاقشى، زاڭگىلەرگە كومەكشى، حاتشىلىق قىزمەت اتقارعان. كاتىپ تۋعان جەرى قاراسازعا ورالعاننان كەيىن، اينالاسى ەكى جىلدان كەيىن اۋىرادى. 1964 جىلى كۇيشى ومارحان باجاسى قوجان ەكەۋى كوڭىلىن سۇراۋعا ارنايى بارادى. سونداعى وتكەن ءومىرىن ەسىنە الىپ، كۇنىنىڭ بىتۋىنە از قالعانىن ويلاپ وتىرىپ: «كەتتىڭ كاتىپ، ءوتتىڭ كاتىپ! قايران كاتىپ، اتاۋسىز قالدىڭ كاتىپ!» دەپ، وزىندەگى مول مۇرانىڭ يەسىز قالعانىن ارمانداپ تارتقان كۇيى ەكەن. سول كەزدە-اق ومارحان كۇيدى وزىنە قايىرا تارتىپ بەرىپ، كوڭىلىن جۋاتىپتى.

كاتىپ اقىن، ءارى كۇيشى، ارابشا ءبىلىم-عىلىمعا، كونە قادىم جازۋىنا وتە جۇيرىك بولعان عۇلاما كىسى ەكەن. الەمگە ءماشھۇر بولعان «شيپاگەرلىك بايان» كىتابىنىڭ قولجازباسىن سوڭعى رەت 1954 جىلى وسى كاتىپ كوشىرىپ جازعانى تۋرالى مالىمەت بار.

ومارحاننىڭ وسى كۇيلەرگە قوسىپ تارتاتىن قالماق كۇيى «دومبىرجاي» دەگەن كۇي بار. «قالماق كۇيلەرى» دەپ تارتىلاتىن شىعارمالاردىڭ ءبىر تارماعى قالماق شاپقىنشىلىعى كەزىنە جاتسا، ەكەنشى تارماعى قازاقتاردىڭ قىتاي، موڭعول اسىپ بارىپ قونىستانۋ كەزەڭىمەن دە بايلانىستى. قويان-قولتىق ارالاسۋ ناتيجەسىندە قازاقتار اراسىندا كەڭ تاراعان كۇيلەردىڭ كوبى بي بيلەۋ ىرعاعىندا تۋعان. ماسەلەن، قازاقتىڭ بۋىن ءبيى سياقتى، قالماقتاردىڭ ۇلتتىق بيىنە ارنالعان كۇي ىرعاعى بار. بۇل كۇيدى ومارحان ورىنداعان ساتتە بولىسبەك دەگەن ءبيشى كىسى شەبەر بيلەپ، ەلدى قىزىق-دۋمانعا باتىرادى ەكەن.

«ومەكەڭ جەتىسۋلىق كومپوزيتورلاردىڭ الپىسقا تارتا كۇيلەرىن ورىندايدى. قاي كۇيدى ورىنداسا دا بەرىلىپ، كۇي سارىنىنا ءوزى بالقىپ، شىعارما تابيعاتىنا قاراي ءسۇيسىنىپ وتىرادى. پەرنە ساتىلارىندا ەركىن جۇرگەن ەركە ساۋساق دومبىرا شەگىنىڭ ءدىرىلىن جادىلاپ العانداي سىيقىرلى سازدىڭ ويناقىسىن دا، ويلىسىن دا كوكەيگە قوندىرىپ تىڭداۋشى قۇلاعىن شىمىرلاتا، سۇيسىندىرە تۇسەدى. سۇيسىندىرگەندە جالپى دەنە بىتىمىمەن ۇنايمىن-اۋ دەيتىن ءارتىس-دومبىراشى ءتارىزدى ەمەس، ومەكەڭ كۇيدىڭ سىرىن، ءۇنىن، مازمۇنىن ءپىسىرىپ قۇلاققا قۇيۋ ارقىلى ادام بويىنا قانتامىرىنداي تامساندىرادى. مۋزىكا ارقىلى ادامعا سۇلۋلىق جەتكىزۋ، مۋزىكانى جان ازىعىنا اينالدىرۋ – ونىڭ ومىرلىك كرەدوسى [11].

ەگەر ومارحان كۇيشى ونەرگە قايتا ورالىپ، دومبىرانى قايتا قولىنا الماعاندا نە بولار ەدى؟ مۇمكىن ءبىراز كۇيشىلەردىڭ كۇيى، اسىرەسە سىبانقۇلدىڭ، قوسداۋلەتتىڭ، كاتىپتىڭ كۇيلەرى بىزگە جەتپەي قالار ما ەدى؟!

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلسەك، كۇيشى ومارحان كەرىمقۇل بۇگىن ارامىزدا جوق بولعانىمەن، بىراق بىزگە جەتكىزىپ كەتكەن جەتىسۋ كۇيشىلەرىنىڭ ءداستۇرلى شىعارمالارى قۇلاعىمىزدا كۇمبىرلەپ تۇر. ەگەر كۇيشى، عالىم ءبازارالى نۇپتەكەەۆ ومارحاندى ىزدەپ تاۋىپ، ونىڭ قوشتاسقان دومبىراسىن قايتا قولىنا الدىرىپ ۇنتاسپاعا جازىپ، نوتاعا تۇسىرمەگەندە نە بولار ەدى؟ ونەر تانۋشى جارقىن شاكەرىم «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىندا التى مۋزىكا حابارىن ءتۇسىرىپ، كورەرمەن نازارىنا ۇسىنباعاندا، ب.نۇپتەكەەۆ، ق.اعىباەۆ قازاق راديوسىندا ارنايى مۋزىكالىق حابار ۇيىمداستىرماعاندا نە بولار ەدى؟! ەگەر ب.نۇپتەكەەۆ پەن س.مەدەۋبەك جەتىسۋ كۇيشىلەرىنە ىزدەۋ سالىپ، التىندى قارا قۇمنان شايقاپ العانداي جەتىسۋدىڭ ءداستۇرلى كۇيلەرىن جيناقتاپ «جەتىسۋدىڭ كۇيلەرى» (1998 ج.) اتتى كىتاپ شىعارماسا نە بولار ەدى؟ ەگەر كۇيشىنىڭ ۇلى قاناپيا ومارحانوۆ اكەسى تۋرالى جازىلعان زەتتەۋ ەڭبەكتەر مەن جەتىسۋ كۇيشىلەرىنىڭ وكىلدەرى قوجەكە، سىبانقۇل قاتارلى بىزگە بەلگىسىز بولعان كۇيشىلەردىڭ كۇيلەرىن توپتاستىرىپ، نوتاعا تۇسىرتكىزىپ، «ومارحان كۇيشى – ساۋمال شەرتپەنىڭ شەبەرى» (2011 ج.) اتتى كىتاپ شىعارماعاندا نە بولار ەدى؟ وتە جامان بولار ەدى...

جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ بال بارماقتى، اققۋ ءۇندى كۇيشىسى ومارحان كەرىمقۇلۇلى – جەتىسۋ كۇيشىلىك ءداستۇرىن جەتكىزۋشى ءارى جالعاستىرۋشى. ول – قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسىنا مول ۇلەس قوسقان، ورنى بولەك تۇلعا[12].

كۇيشى ومارحان كەرىمقۇل تۋرالى وزىنەن ەستىگەن جانە كۇيشى تۋرالى جازعان اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانا وتىرىپ وسى كولەمدى ەسسەنى جازدىق. ولپى، سولپى جەرى بولسا، وقىرمانداردىڭ سىني پىكىرىن قابىلداۋعا دايىنبىز.

اتامىز ومارحاننىڭ جاتقان جەرى جايلى، توپىراعى تورقا بولسىن، قۇداي الدىنان جارىلقاسىن! ومەكەڭ تارتقان كۇيلەر ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، بولاشاق جاستاردىڭ قۇلاعىنا كۇمبىرلەپ ەستىلە بەرەتىن بولسىن! جەتىسۋ كۇيلەرى زەرتتەلۋسىز، دارىپتەۋسىز قالماسىن، كەلەر ۇرپاققا ۇزاعىنان ناسيحاتتالا بەرسىن، اعايىن!

سوڭى.

ءالىمجان ءاشىمۇلى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1). [1] راحمانقۇل بەردىباەۆ. ونەر مۇقيتىنا قۇيىلار وزەن، «جەتىسۋدىڭ كۇيلەرى» كىتابى. «ونەر باسپاسى» 3-بەت. 1998 ج.

2). [2] [3] جارقىن شاكارىم. كوڭىلدى تەربەتكەن كۇيلەر. «ەگەمەن قازاقستان» (2 قاراشا، 1995 ج.).

3). [4] ورازاحىن مولداباەۆ. ارادا قىل وتپەيتىن تاتۋ ەدىك. «ومارحان كۇيشى ساۋمال شەرتپەنىڭ شەبەرى» كىتابى، 85-بەت. «قازاقپارات» باسپا كورپوراتسياسى. 2011 ج.

4). [5] جاپار قوسداۋلەتۇلى. ءبىز كۇيشىلىككە بىرگە باۋلىندىق. «ومارحان كۇيشى ساۋمال شەرتپەنىڭ شەبەرى» كىتابى، 88-بەت. «قازاقپارات» باسپا كورپوراتسياسى. 2011 ج.

5). [6] سۇلەيمەن مامەت. داۋلەسكەر كۇيشى ومارحان. «ەگەمەن قازاقستان»، 1995 ج.

6). [7] [8] مارال ىسقاقباەۆ. ەلگە ورالعان ولمەس رۋحتار. «قازاق ادەبيەتى»، 21 اقپان، 1995 ج.

7). [9]. ب.نۇپتەكەەۆ، س.مەدەۋبەكۇلى. سىبانقۇل قالباسۇلى. «جەتىسۋ كۇيلەرى» كىتابى، 252-بەت. «ونەر» باسپاسى. 1998 ج.

8). [9]. مارال ىسقاقباەۆ. ەلگە ورالعان ولمەس رۋحتار. «قازاق ادەبيەتى»، 21 اقپان، 1995 ج.

9). [10]، جارقىن شاكەرىم. كوڭىلدى تەربەتكەن كۇيلەر. «ەگەمەن قازاقستان» (2 قاراشا، 1995 ج.)

10). [11]، جارقىن شاكەرىم. كۇمبىر-كۇمبىر كۇي توككەن. «ومارحان كۇيشى ساۋمال شەرتپەنىڭ شەبەرى» كىتابىنان پايدالاندىق. «قازاقپارات» باسپا كورپوراتسياسى. 2011 جىل، 65-بەت.

12). ماقالاعا كىرگىزىلگەن سىبانقۇل، تىلەمىس، قوسداۋلەت، بەستىباي، كاتىپ جانە ومارحان كەمقۇلدىڭ ءوز كۇيلەرى جونىندەگى دەرەكتەردى «ومارحان كۇيشى ساۋمال شەرتپەنىڭ شەبەرى» كىتابىنان پايدالاندىق. «قازاقپارات» باسپا كورپوراتسياسى. 2011 جىل.

Abai.kz

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

46 - ءسوز

پروفيلاكتيكا بىتوۆوگو ناسيليا

الماز ەششانوۆ 766
قاۋىپ ەتكەننەن ايتامىن

جاۋ جوق دەمە – جار استىندا...

قۋات قايرانباەۆ 9761