جەكە ءوزىم ءۇشىن تۇركيادان ەرەكشە ەستە قالعانى - ونداعى كەيبىر ارىپتەستەرىمنىڭ جۇمىسىمەن تانىسۋ ەدى. ەس بىلگەلى كەز كەلگەننىڭ تۇسىنىگىندەگى حالىقتىڭ جارعاق قۇلاعى سانالاتىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ بۇل ەلدەگى ارتىقشىلىقتارى مەن پروبلەمالارى دا بار بولىپ شىقتى. ارينە، تىلدىك ماسەلەنىڭ مۇندا اۋىلى الدەقايدا الىستا ىسپەتتى. باسىلىمنىڭ تارالىمى دا باق باسشىلىعىنىڭ باسىن اۋىرتا قويمايتىن سىڭايلى.

ارىپتەستەرىمىزدەن بىلگەنىمىزدەي، تۇركيادا كۇن سايىن 35-تەن استام ءىرى باسىلىم وقىرمانىنا جول تارتادى. حالقىنىڭ باسىم بولىگى ءدىن جولىن بەرىك ۇستاناتىندىقتان ايتا وتىرايىق، سارەسىنەن سوڭ، تاڭعى نامازىن وقىپ بولعان حالىق الدىمەن ەل جاڭالىعىن تاڭەرتەڭمەن جەتكىزىلەتىن گازەتتەردەن ءبىلىپ وتىرادى. «دوربا ارقالاعان ارباكەشتەر» الاگەۋىمدە-اق ەسىكتەر الدىنا ورام-ورام گازەتتەردى لاقتىرىپ كەتەدى.

گازەت عۇمىرى بىركۇندىك سەكىلدى كورىندى ماعان. كەم دەگەندە 50-60 بەت بولىپ باسىلاتىن گازەتتەردى كوشەدە جۇرگەندەردىڭ ۇلكەن-كىشىسى قىزىعۋشىلىقپەن وقيدى. ەرتەڭىنە تاعى وسىنداي قالىڭ باسىلىم جارىق كورەدى. تاعى وسى كورىنىس. جاڭا گازەت... جاڭا سانى.

(وسىندايدا اقتوبە تەمىرجول ۆوكزالى ماڭىنداعى دۇڭگىرشەك ساتۋشىسىنىڭ ءسوزى ەرىكسىز ەسىمە ورالدى. «مەنىڭ تابىسىم ءۇشىن ەمەس، ءوزىڭنىڭ ساۋاتىڭ ءۇشىن وقىساڭشى» دەپ قازاق جاستارىنا باتىرىپ-باتىرىپ ايتامىن، سونداعىسى شىمكەنتتىك باسىلىمداردى الىپ وقيدى عوي. بۇيتە بەرسە، قاسقا قازاق جاستارى قاراڭعى بولىپ قالادى» دەپ اشىنا ايتاتىن الگى گازەت ساتۋشىسى.)

جەكە ءوزىم ءۇشىن تۇركيادان ەرەكشە ەستە قالعانى - ونداعى كەيبىر ارىپتەستەرىمنىڭ جۇمىسىمەن تانىسۋ ەدى. ەس بىلگەلى كەز كەلگەننىڭ تۇسىنىگىندەگى حالىقتىڭ جارعاق قۇلاعى سانالاتىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ بۇل ەلدەگى ارتىقشىلىقتارى مەن پروبلەمالارى دا بار بولىپ شىقتى. ارينە، تىلدىك ماسەلەنىڭ مۇندا اۋىلى الدەقايدا الىستا ىسپەتتى. باسىلىمنىڭ تارالىمى دا باق باسشىلىعىنىڭ باسىن اۋىرتا قويمايتىن سىڭايلى.

ارىپتەستەرىمىزدەن بىلگەنىمىزدەي، تۇركيادا كۇن سايىن 35-تەن استام ءىرى باسىلىم وقىرمانىنا جول تارتادى. حالقىنىڭ باسىم بولىگى ءدىن جولىن بەرىك ۇستاناتىندىقتان ايتا وتىرايىق، سارەسىنەن سوڭ، تاڭعى نامازىن وقىپ بولعان حالىق الدىمەن ەل جاڭالىعىن تاڭەرتەڭمەن جەتكىزىلەتىن گازەتتەردەن ءبىلىپ وتىرادى. «دوربا ارقالاعان ارباكەشتەر» الاگەۋىمدە-اق ەسىكتەر الدىنا ورام-ورام گازەتتەردى لاقتىرىپ كەتەدى.

گازەت عۇمىرى بىركۇندىك سەكىلدى كورىندى ماعان. كەم دەگەندە 50-60 بەت بولىپ باسىلاتىن گازەتتەردى كوشەدە جۇرگەندەردىڭ ۇلكەن-كىشىسى قىزىعۋشىلىقپەن وقيدى. ەرتەڭىنە تاعى وسىنداي قالىڭ باسىلىم جارىق كورەدى. تاعى وسى كورىنىس. جاڭا گازەت... جاڭا سانى.

(وسىندايدا اقتوبە تەمىرجول ۆوكزالى ماڭىنداعى دۇڭگىرشەك ساتۋشىسىنىڭ ءسوزى ەرىكسىز ەسىمە ورالدى. «مەنىڭ تابىسىم ءۇشىن ەمەس، ءوزىڭنىڭ ساۋاتىڭ ءۇشىن وقىساڭشى» دەپ قازاق جاستارىنا باتىرىپ-باتىرىپ ايتامىن، سونداعىسى شىمكەنتتىك باسىلىمداردى الىپ وقيدى عوي. بۇيتە بەرسە، قاسقا قازاق جاستارى قاراڭعى بولىپ قالادى» دەپ اشىنا ايتاتىن الگى گازەت ساتۋشىسى.)

تۇركيادا شىعاتىن گازەتتەردى اقتارىپ وتىرىپ، ولاردىڭ دەمالىس، ياكي اپتانىڭ سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرىندە دە شىعا بەرەتىنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى.

ساپارىمنىڭ ءبىر كۇنىندە كاسىبي قىزىعۋشىلىقپەن ىستامبۇل قالاسىندا ورنالاسقان «Zaman» اقپارات حولدينگىنە باس سۇعۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. كوپقاباتتى عيماراتتا اتالعان باسىلىمنىڭ اكىمشىسى (ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى جاۋاپتى حاتشى) ەركان شىشمانوعلى قارسى الدى. الدىمەن رەداكتسيانىڭ اسحاناسىنا كىرگىزدى. جۋرناليست ءۇشىن ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جاقسى بولعانى كەرەك، سونداي-اق ويى شيراق بولۋى شارت. وسىنى ەسكەرگەندەي-اق، گازەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ اس مازىرىندە جەمىس-جيدەك پەن شوكولاد مولىراق ەكەن. ءجا-ءا، بۇل رەتى كەلگەندە بايقاعانىمىز عوي.

ودان ارعىسى رەداكتسيا ىشىندە وزىندىك ەكسكۋرسيامەن جالعاستى. تارالىمى ميلليون داناعا جۋىقتايتىن، ونىڭ ۇستىنە اپتاسىنا جەتى كۇن شىعاتىن بولعاندىقتان مۇندا تىنىشتىق ءبىرىنشى ورىندا. تىنىشتىق دەمەكشى، بولىمدەر اراسىن ءبولىپ تۇرعان قابىرعالاردى بايقامادىق. گازەتشىلەرى قاۋىرت جۇمىس ىستەپ جاتقانمەن، سىبىس ەستىلمەيدى.

بۇل قازىرگى ۇلكەن باسىلىمدارداعى نانوتەحنولوگيا - جۇمىسشىلار ورىندىقتارى اراسىندا كوزگە كورىنبەيتىن «دىبىسجۇتقىش» ساۋلە ەكەن. گازەت قىزمەتكەرلەرىنە جۇمىس بارىسىندا ءوزارا اڭگىمەلەسۋگە تىيىم سالىنباعانمەن، ءوز جۇمىسىنا تياناقتى بولۋ - باستى قاعيدا.

- قاجەت بولعان جاعدايدا كاسىبي جۋرناليستەرىمىزدى جەر-جەرگە ىسساپارعا جىبەرەمىز. مۇندا تەك «جۇمىسقا بەرىلگەندەرى» عانا «سۇرىپتالعان». ءتارتىپ قاتال. اركىم ءوزىنىڭ قىزمەت ورنىنا كارتوچكامەن كىرەدى، - دەيدى گازەت جەتەكشىسى.

باسىلىمنىڭ اكىمشىسى ەركان شىشمانۇلى اڭگىمەنى ارىدەن باستادى.

- تۇركيادا وسىعان دەيىن ۇلتقا، ءدىلى مەن دىنىنە جانى اشيتىن باسىلىم بولمادى. ارينە باسىلىم كوپ. 100 پايىزعا جۋىعى تازا تۇرىك تىلىندە. دەگەنمەن، اقپارات نارىعىن بەلگىلى توپتار بيلەيتىنى مۇنداعى جۋرناليستەر اراسىندا دالەلدەنبەيتىن قاعيدا. جاسىراتىنى جوق، تۇركياداعى باسىلىمداردىڭ اراسىندا رەڭى «سارىلارى» دا جەتەرلىك. دۇرىستى بۇرىس دەيتىندەر جوق ەمەس، - دەدى ول.

باق-تىڭ باسىندا... ەبىرەيلەر

ەركان شىشمانۇلىنىڭ سوزىنەن ۇققانىمىز، «وزگەلەر ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن مۇنداي باسىلىمداردىڭ ايى وڭىنان تۋىپ تۇر».

بۇل رەتتە ءوز تاراپىمىزدان ايتا كەتەيىك، الەم بويىنشا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ 80-90 پايىزى ەبىرەيلەردىڭ قولىندا ەكەنىن بۇگىندە ەشكىم جوققا شىعارا الماس. ءتىپتى كورشىمىز رەسەيدىڭ وزىندە ۇلتتىڭ قامىن كۇيتتەيتىن اقپارات قۇرالدارى ساناۋلى-اق. پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردە وسىنىڭ و جاق بۇ جاعىندا.

- كەمپىرقوساقتىڭ تۇستەرى سەكىلدى ءار قيلى پىكىردە بولاتىن باسىلىمدار كەرەك. ءتىپتى سول ياحۋديلەردە دە بولسىن، - دەدى گازەت اكىمشىسى.

ەركان شىشمانۇلىنىڭ ايتۋىنشا، «Zaman» گازەتىندە 28 ءبولىم بار. حولدينگ جانىنان اعىلشىن تىلىندەگى قوسىمشاسى جانە شىعادى. ونى 40 ادام ازىرلەيدى. بىزدە 90-نان استام ءار ۇلتتىڭ وكىلى تۇرادى، - دەيدى ەركان مىرزا. - ال نەگىزگى تۇرىك تىلىندەگى باسىلىمنىڭ ءار بەتىن 10 ادام دايىندايدى. جالپى، قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇزىن سانى - 500-گە جۋىق. شتاتتا 12 ءفوتوتىلشى بار. تۇركيانىڭ ءىرى باسىلىمدارىنداعى جۋرناليستەردىڭ جالاقىسى 2-3 مىڭ دوللار ارالىعىندا.

باستى قاعيدا، گازەت اكىمشىسىنىڭ سەندىرۋىنشە، وبەكتيۆتىلىك، اقپاراتتى سول كۇيى جەتكىزۋ. ەگەر بۇل قاعيدادان اۋىتقىساڭ قىلمىسكەر اتاناسىڭ.

- ۇكىمەتتىڭ گازەت جۇمىسىنا ىقپالى بولمايدى، - دەيدى ول. - گازەت اقپاراتتاردى وسى حولدينگكە قاراستى اقپارات اگەنتتىگىنەن الادى. اگەنتتىكتىڭ بۇكىل-دەرلىك ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە وكىلدەرى جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق الەمنىڭ 81 ەلىندە گازەت وكىلدەرى اقپارات جينايدى.

بالكىم «Zaman» اتاۋى قازاقتىلدى وقىرمانعا تانىس تا شىعار. باسىلىمنىڭ 36 مەملەكەتپەن بىرگە ازىرلەگەن جوبالارى جارىق كورىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى - ەلىمىزدەگى «قازاقستان-زامان» اپتالىعى.

جارناما ءۇشىن جاراماسقتانبايدى

ءوز ەلىمىزدەگى، ونىڭ ىشىندە ءوز تىلىمىزدەگى باق دەمەكشى ولاردىڭ تۇرىك اقپارات قۇرالدارىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن تۇستارىن دا ايتا كەتكەن ءجون. بىزدە قالاي، قازاقتىلدى باسىلىمداردىڭ جاعدايى، جالپى ايتقاندا مۇشكىل. ءوز جەرىمىزدە بولساق تا، وزگە تىلدەگى باسىلىمنىڭ ءسوزى ءجۇرىپ تۇر. مەرەيى ۇستەم سولاردىڭ. تارالىمىن كوزى قىراعى وقىرمان ءوزى-اق اجىراتىپ الار. قازاقستانداعى رەسپۋبليكالىق كۇندەلىكتى دەگەن باسىلىمداردىڭ وزدەرى باسپادان شىققان بويدا وقىرمانىنا جەتە المايدى. جۇيە قالىستاسپاعان. بالكىم ءالى دە قالىپتاسۋ ۇستىندە شىعار.

«Zaman» گازەتىنىڭ شىعا باستاعانىنا بيىل 23 جىل تولادى ەكەن. «ميلليوندىق مەجەنى باعىندىردىق»، - دەيدى باسشى. بايقاعانىمىز، «ءبىز وسىنداعى ەڭ... ەڭ...» دەگەن سارىنداعى ءوزىن-ءوزى جارنامالاۋ دەگەن جوق. بۇل تەك «Zaman»-عا عانا ءتان ەمەس. مۇنداعى باسىلىمداردىڭ كوپشىلىگى مۇنداي اسىرە ماقتانۋدان وزدەرىن الشاق ۇستايدى. ءتىپتى، قانشا باسىلىمدى شولىپ شىقساق تا، ونىڭ تارىلىمى تۋرالى مالىمەتتەردى بىلە المادىق.

گازەتتەردىڭ كەمى «بەس ءنولى بار» (...00 000) تارالىممەن تارايتىنىن مۇندا جارناما بەرۋشىلەر دە بىلەدى. سوندىقتان، جارناما بەرۋشىلەر الدىندا «تيراجىمىز وسىنداي دا وسىنداي» دەپ ماقتانىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق سەكىلدى.

جارناما دەمەكشى، تەوريا بويىنشا كەز كەلگەن باسىلىم ءوزىن اقتاۋى ءۇشىن ونىڭ 60 پايىزى جارناما بولۋى كەرەك. قاي باسىلىمدى الساڭىز دا كولدەي-كولدەي جارنامالاردان كوزىڭىز سۇرىنەدى. بىزدەگى (قازاقستانداعى) قازاقتىلدى باسىلىمدارداعى جارناما اگەنتتەرى (بالكىم، گازەت رەداكتورلارى ءۇشىن دە!) ءۇشىن بۇل ارينە الىستاعى قول جەتپەس ساعىم كورىنەتىن شىعار.

ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، بالكىم مۇنداعى باسىلىمداردىڭ دەنى ساياسي قۇرال بولۋ تۇسىنىگىنەن دە سول ءۇشىن الدەقايدا ارىلعان شىعار. گازەت ءوز شىعىنىن ءوزى اقتايدى.

وسىندايدا اقتوبەدەگى بىرنەشە جىل بۇرىنعى سوت پروتسەسى (پرەتسەندەنتى دەۋگە دە بولادى) ەسكە تۇسەدى. ورتا-ازيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سىرتقى بولىمدە وقيتىن ستۋدەنتى جەرگىلىكتى تەلەۆيدەنيەنى، ءبىر ەمەس بىرنەشەۋىن، سوتقا بەرگەنى ەرىكسىز ەسكە ورالادى. الگى ستۋدەنت شاعىن حابارلاندىرۋدى انا تىلىندە بەرگىسى كەلسە كەرەك. الايدا «جۇگىرتپە جولدارىندا» قازاقشا ءشريفتى بولماي شىققان جەرگىلىكتى ارنالار تىعىرىقتان شىعۋدىڭ امالىن قاراستىرۋدىڭ ورنىنا الگى ستۋدەنتتى «الدادىڭ، بىزگە جولىققان جوقسىڭ» دەپ ءوزىن كىنالى ەتۋگە تىرىسادى.

قالتالى كاسىپكەردىڭ دە، بۇل رەتتە، جارناماسىن الىپ، الدىمەن ورىس تىلىندەگى باق-قا جۇگىنەتىنى جاسىرىن ەمەس. «شەكەر شىعاراتىن شەكەربايىڭ» دا، «ايران ساپىراتىن ايرانبەگىڭ» دە جارناماسىن الدىمەن ءورىستىلدى باسىلىمعا ۇسىنادى. «مەن بەرمەيمىن جارنامانى ەرمەك ءۇشىن» قاعيداسىن ۇستانعان با دەپ قالاسىڭ وسىندايدا!

ءبىر گازەت - 2500 تەڭگە؟!

ادەتتەگىسىنشە، گازەت دۇڭگىرشەگىن كورسەم اينالىپ وتە المايتىن «اۋرۋىم ۇستاپ» كەتتى مە، ىستامبۇلدا دا وسى «دەرتىمنەن ايىقپاسام» كەرەك. تەڭگەلەرىمدى ليرگە ايىرباستاپ، بىراق ەسەبىنەن جاڭىلىسىپ جۇرگەن كەزىم. گازەت ساتۋشىسىنا جولىعىپ، سوڭعى شىققان گازەتتەردەن بەرە قويىڭىزشى دەگەنىم سول، «ياۆانجى؟» («شەتەلدىكسىڭ بە» دەگەنى - رەد.) دەپ سۇرادى دا، «بۇگىن تەك بۇگىنگى گازەتتى ساتامىز» دەپ سالدى. «نەشە لير؟» دەدىم. «يرمي بەش». تەڭگەگە شاققاندا قانشا بولاتىنىن ەسەپتەپ الەكپىن. ويتكەنى تۇركيا ۆاليۋتالارىندا نولدەرى قىسقارىپتى. قيسابىمشا، (قاتەلەستىم، ارينە) ءبىر گازەت 2500 تەڭگەگە شىقتى. تاعى سۇرادىم. تاعى سولاي دەپ جاۋاپ قاتتى. «گازەتتەرى قۇندى ەكەن، بالكىم شىنىمەن دە وسىنداي قىمبات شىعار» دەپ، نە دە بولسا ساتىپ الۋعا وقتالعام... سويتسەم، ءبىزدىڭ تەڭگەمەن 25-اق تەڭگە ەكەن. ا2 فورماتتاعى 50-60 پاراقتىق باسىلىمدار وسىنداي «سۋ تەگىنىن» ءبىلىپپىن بە؟! ءبىر ەمەس، ون شاقتىسىن ساتىپ الدىم.

«مۇنى ەلگە اكەتەم دەپ اۋرەلەنبە، جۇكتىڭ ءار كەلىسى ءۇشىن اۋەجايدا قالتاڭدى قاعادى دەپ ەسكەرتتى» قاسىمداعى جولداستارىم ءازىل-شىنى ارالاس.       

اسقار اقتىلەۋ، اقتوبە-ىستامبۇل