ءبىزدىڭ مەملەكەتتە ەل مەن جەر يەسى قازاقتان باسقا 15-كە جۋىق ءىرى ۇلتتىق دياسپورالار شوعارى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدە ءومىر سۇرۋدە. حالىقتار بىرلىگى - ەلىمىزدىڭ باستى جەتىستىگى. ەتنوسارالىق تولەرانتتىلىق پەن قوعامدىق كەلىسىمدى ساقتاۋ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەڭ باستى جانە داۋسىز تابىستارىنىڭ بىرىنە اينالدى.

ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ ەلىمىزدىڭ جانە حالقىمىزدىڭ تابىستى بولاشاعىنىڭ كەپىلى بولىپ قالا بەرەدى. قازاقستاننىڭ ۇلكەن وتباسىنا قازاقتار، وزبەكتەر، ورىستار، ۋكرايندار، نەمىستەر، كارىستەر، ۇيعىرلار، تاتارلار، ەۆرەيلەر، ارمياندار، دۇڭعاندار، كۇردىلەر، ازەربايجاندار جانە باسقالار كىرەدى. بۇل حالىقتاردىڭ ارقايسىسى بىرەگەي، بىراق قازاقستان اۋماعىندا بىرگە ولار - ءبىرتۇتاس تاتۋ حالىق بولىپ سانالادى.

قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى بايلانىستاردى نىعايتۋعا، ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرى اراسىنداعى ديالوگتى بارىنشا اشىق ەتۋگە، ەلدە تۇراتىن حالىقتاردىڭ مادەني كوپۇلتتى ديالوگىنىڭ جەتىستىكتەرىن كورسەتۋگە باعىتتالعان.

الەم مەملەكەتتەرى ۇلتتىق قۇرامىنا قاراي: ءبىرۇلتتى: كورەيا، جاپونيا، ارمەنيا; كوپدياسپورالى: قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان; كوپۇلتتى: قىتاي، امەريكا قۇراما شتاتتارى، تۇركيا، برازيليا، يندونەزيا ت.ب. جاتادى.

اق پاتشانىڭ جانە قىزىل يمپەريانىڭ وتارلاۋىنان ورتالىق ازياداعى ءۇش تۇرك ەلى قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان كوپدياسپورالى ەلدەرگە اينالدى. ءبىز جوعارىداعى ءسوز ەتكەن ۇلتتىق قۇرامعا قاتىستى كسرو كەزىندە «ۇلتتار دوستىعى» جەلەۋىمەن «كوپۇلتتى رەسپۋبليكالار» دەگەن كەڭەستىك ميف پايدا بولدى. كەز كەلگەن مەملەكەت كوپۇلتتى بولۋ ءۇشىن وندا تۇراتىن ءار ۇلتتىڭ تاريحي قالىپتاسقان تەرروتوريالىق ايماعى بولۋى كەرەك. ال، قازاق، قىرعىز جەرىندە وزگە ۇلتتار قۇرعان مەملەكەتتەر بولعان جوق. پاتشا وتارلاۋى قىرعىز بەن قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا كوپ وزگەرىستەر اكەلدى.

قوس تۇرك ەلى سونىڭ ناتيجەسىندە كوپدياسپورالى ەلدەرگە اينالىپ وتىر.

قازاقستان - كوپدياسپورالى ەل

كوپدياسپورالى ەل دەگەنىمىز نە؟ كوبىنەسە بۇل تەرمينمەن ءوز تاريحي تامىرى جوق ءتۇرلى ەتنيكالىق توپتار تۇراتىن بەلگىلى ءبىر ۇلتقا ءتان مەملەكەتتەردىڭ مارتەبەسى ايقىندالادى. ال كوپۇلتتى مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا ءبىر كەزدەرى ءوز مەملەكەتتىلىگى بولعان نەمەسە بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدە وزگەلەردەن باسىپ العان جەرىن سىيعا تارتقان بيلەۋشىنىڭ ارقاسىندا باۋىر باسقان ۇلتتاردىڭ جاڭا تاريحي وتانى جاتادى. مىسالعا: ارمەنيا مەملەكەتى ازەربايجاننان تارتىپ العان جەرگە ورىس يمپەرياسىنىڭ قولداۋىمەن قونىستانىپ، ونداعى جەرگىلىكتى ۇلتتاردى تاريحي باۋىر باسقان وتاندارىنان ايىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇگىنگى ارمەنيا ءبىرۇلتتى مەملەكەتكە اينالىپ وتىرعان جايى بار.

قازاقستان - كوپدياسپورالى ەلگە قالاي اينالدى؟

نەگە قازاقستان - كوپدياسپورالى ەل؟ قر ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە، ەل اۋماعىندا 40-تان استام ۇلكەندى-كىشىلى دياسپورالىق ۇلتتار تۇرىپ جاتىر، ولاردىڭ اراسىندا ورىس، ۋكراين، وزبەك، نەمىس، تاتار، ۇيعىر، وزبەك، كورەي، ءازىربايجان، دۇنگەن جانە ت.ب. قازاقستان ءىرى اۋماقتىق مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا كىرەدى.

«قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق تاريحى» كىتابىنىڭ اۆتورى ۆالەنتينا كوزينا رەسەيگە قوسىلۋ، سودان كەيىن قونىس اۋدارۋ قوزعالىسى ۇدەرىسىندە قازاقستاندا بىرتىندەپ كوپۇلتتىلىق قالىپتاسقانىن جازادى. 1897 جىلعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءبىرىنشى جالپىعا ورتاق حالىق ساناعىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، وڭىردە 60-تان استام ۇلت تۇرىپ جاتقانى بەلگىلى بولدى.

كەلەسى عاسىر تەحنولوگيالىق دامۋ مەن پروگرەستىڭ عاسىرى بولدى. تاپ وسى كەزەڭدە قازاق دالاسىنا كوشى-قون ارتتى. جەرگىلىكتى حالىقتان تارتىپ الىنعان جەرلەر جاڭا كوشىپ كەلۋشىلەرگە ۇلەستىرىلدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بۇل ساياساتى ەلىمىزدەگى ۇلتتىق توپتار سانىنىڭ ۇلعايۋىنا ىقپال ەتتى. مىسالى، مەملەكەت اۋماعىنا قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىق ءۇشىن قىتايدان قاشقان كوپتەگەن دۇنگەندەر مەن ۇيعىرلار قونىس اۋداردى.

ەتنيكالىق توپتاردىڭ كوشى-قونىنا مەملەكەتتىك ساياسات ىقپال ەتتى:

قازاقستانداعى ستولىپيندىك رەفورمالار ورىستار، پولياكتار، ۋكرايندار، بەلورۋستار كوشىپ-قونۋىنىڭ جاپپاي تولقىنىنا تۇرتكى بولدى.

1930-40 جىلدارى قازاقستان اۋماعىنا ۆولگا مەن كاۆكازدان ءماجبۇرلى تۇردە كوشىرىلدى. ۇلتتاردىڭ اراسىندا كورەيلەر، ينگۋشتار، شەشەندەر، مەسحەت تۇرىكتەرى جانە باسقا دا ۇلت وكىلدەرى بار ەدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە كەڭەس ازاماتتارى قازاقستانعا كوشىپ كەلدى، ويتكەنى ولار وككۋپاتسيالانعان اۋماقتاردا ءومىر سۇرگىسى كەلمەدى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قازاقستانعا بۇرىنعى كسرو-نىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن مىڭداعان ادام تىڭ جەرلەردى يگەرۋ ءۇشىن كەلدى. بۇنىڭ ءبارى قىزىل وتارلاۋ كەزىندە ورىن العان وقيعالار بولسا، قازاقستان ءوزىن تاۋەلسىز مەملەكەتپىز دەپ جاريالاعان كەزدە ونىڭ اۋماعىنا تۇرىكتەر، شەشەندەر، قىتايلار، كورەيلەر، كۇردتەر تۇراقتى تۇرۋ ءۇشىن كەلە باستادى. مىنە، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا دەيىنگى ارالىقتا قازاقستان كوپدياسپورالى ەلگە اينالىپ ۇلگەردى. جانە ەل اۋماعىندا ءبىر-بىرىمەن تۇسىنىستىكتەگى ۇلتى مەن تەگىنە قارامايتىن ءاناتىلدى، قازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى الەۋمەتتىك ورتا قالىپتاستى.

بۇگىندە قازاقستان - كوپدياسپورالى ەل دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ەتنوسارالىق كەلىسىم مەملەكەتتىڭ ساياسي تۇراقتىلىعىنىڭ نەگىزىنە اينالدى. ازاماتتار ۇلتى مەن ءناسىلى بويىنشا بولىنبەيدى، وزدەرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرتۇتاس حالقى دەپ سانايدى. بۇل مەملەكەتتىك دەڭگەيدە راستالدى. قر كونستيتۋتسيالىق زاڭىندا (6-باپ) بارلىق ازاماتتاردىڭ ۇلتىنا، شىعۋ تەگىنە، الەۋمەتتىك جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا، كاسىبىنە جانە تۇرعىلىقتى جەرىنە قاراماستان تەڭ قۇقىقتارى، بوستاندىقتارى مەن مىندەتتەرى بار ەكەندىگى جازىلعانى تاپ وسىنىڭ كۋاسى بولىپ تابىلادى.

Abai.kz