دونالد ترامپپ ساياساتتا تۇلكى مە، تازى ما؟
بۇل سۇراق قازىرگى الەمدىك گەوساياساتتا «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» تاقىرىبىمەن قاتار كوتەرىلەتىن وتە ماڭىزدى تاقىرىپقا اينالدى...
دونالد ترامپپ اقش‑تاعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ الدىندا دا «وڭعان تىرلىگىمەن» كوزگە ءتۇسىپ تۇرماعان‑دى: سوتتار ونى «سوتتايمىز» دەپ جاتتى، وزگە دە قارماققا ءتۇسىرۋدى كوزدەۋشىلەر ترامپتىڭ قىر سوڭىنان قالمادى... بىراق، الدىن الا زەرتتەۋدە «ترامپ جەڭىلەدى» دەگەن بولجام بىت‑شىت بولىپ، دونالد سايلاۋدا جەڭىمپاز بولىپ شىعا كەلدى...
ترامپقا قانشا داۋىس العانى ەش ماڭىزدى ەمەس ەدى، ول: جەڭدىم بە – مەنىڭ ماسەلەم وسىمەن ءبىتتى! جەڭىلدىڭ بە – سەنىڭ دە ماسەلەڭ وسىمەن ءبىتتى!»، ‑ دەپ، ءوزىنىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتتىگىنە قايتا ورالدى...
دونالد بيلىككە كەلە سالىسىمەن، ساياساتتى بىردەن مەديتسينادا «شوكوۆايا تەراپيا» دەپ اتالاتىن قادامنان باستادى: ەشكىمگە دەس بەرمەي، ەشكىمدى تىڭداماي وتىرعان رف پرەزيدەنتى ءپۋتيندى «ول مەنىڭ دوسىم عوي، دوسىم مەنى تىڭدايدى، مەن سوعىستى 24 ساعاتتا تيامىن» دەپ، ۋادەنى وڭدى‑سولدى بەردى كەپ، بەردى كەپ...
ءجاي عانا ۋادە بەرىپ قويماي، «اناۋ بايدەن دەگەن دۇرىس ساياسات جۇرگىزبەدى. مەن بولعاندا، مەنى حالىق سول كەزدە‑اق (بەس جىل بۇرىن) سايلاپ جىبەرگەندە –مىنا سوعىس مۇلدەم بولماس ەدى!» دەپ، كۇندىز‑تۇنى قايتالاۋمەن بولدى...
«تامشى تاس تەسەدى» دەگەن بار قازاقتا، سول سياقتى، امەريكان حالقى دا ترامپقا سەنە باستادى: «سوعىسپەن «باس قاتىراتىن» ادامدار بولسا، ونى ويلاپ قاجەتى نە؟» دەگەن وي بارلىق قوعامدارعا ءتان بولسا كەرەك...
ەركىندىك قۇندىلىعى
بىراق، امەريكاندىقتاردا وزگەرمەيتىن، وزدەرى ونى ۇلى قاسيەت سانايتىن ءبىر قۇندىلىق بار، ول – ەركىندىك! سوندىقتان، اقش ازاماتتارى تاۋەلسىز ۋكراينا سياقتى كورشى ەلدىڭ تەرريتورياسىن اننەكتسيالاپ، قىرىمدا جانە ەكى وبلىستا رەفەرەندۋم وتكىزىپ، ونى «كونستيتۋتسيالىق شابۋىلمەن» وزىنە قوسىپ العان رەسەيدىڭ اسكەري ارەكەتىن ەش قولدامادى. بۇل ەركىندىككە تونەر قاۋىپ! سول سەبەپتى، امەريكاندىقتاردىڭ باسىم بولىگى دج.بايدەننىڭ «ۋكرايناعا قارۋ‑جاراق جانە قارجىلىق كومەگىن» تولىق قولداپ كەلدى...
بىراق، «ءوزىن سونشالىقتى جاقسى كورەتىن ترامپتىڭ» ۋكراينا پرەزيدەنتىن اق ۇيگە شاقىرىپ الىپ، امەريكاندىقتاردىڭ كوزىنشە «قازىرگى زامان گەرويىنا» اينالا باستاعان زەلەنسكيدى «سەن كىمسىڭ، بىزگە اقىل ايتاتىن، وسى سەنىڭ قولىڭدا قانداي كارتاڭ بار، ايتشى ماعان!» دەپ «جەردەن الىپ، جەرگە سالۋى» حالىقتىڭ اشۋىنا ءتيدى...
سو كەزدە كەنەت ءوزىن «تازى سەزىنىپ كەتكەن» ترامپ تا «تىم ارتىق كەتكەنىن» تەز تۇسىنە قويىپ، بىردەن تۇلكىبۇلاڭعا سالدى: «بىلمەيمىن، سونداي سوزدەردى ايتتىم با، نەمەنە؟» دەپ...، بەيكۇنا كۇيگە كوشتى.
ارينە، ول «تۇلكىلىكتى» جالعاستىرا وتىرىپ، «پۋتيننەن دە سۋىرتپاقتاپ ءسوز تارتۋمەن» بولدى: «ول جاقسى جىگىت، ەركەك. مەنى تىڭدايدى. ال مەن ۋكرايناعا كومەك بەرمەيمىن» دەپ، الەمنىڭ «باسىن قاتىرىپ» قويدى، رەسەيدى «دامەلەندىرىپ» قويدى... بۇكىل دۇنيە «ەندى نە بولار ەكەن؟» دەپ قورقىنىش قۇشاعىنا وراندى... امەريكاندىقتار بولسا «ترامپ كەت!» دەگەن ميتينگىگە شىقتى... ترامپ گولف ويناۋعا كەتتى...
ءبىراز گولف ويناپ، دەنەسى قىزعان سوڭ ترامپ قايتادان ءوزىن تازى سەزىندى: ول زەلەنسكيمەن جانە كەزدەسىپ، ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندايتىنىن، بىراق، مىنا سوعىستى توقتاتۋ كەرەكتىگىن، ول ءۇشىن اتالعان تەرريتوريالاردى رەسەيدە قالدىرا تۇرۋدى، كەيىن ونى بەيبىت جولمەن رەتتەۋدى ۇسىندى... ارينە، مۇنداي سەپاراتيستىك‑كاپيتۋلياتسيالىق يدەيا ۋكرايناعا ۇناي قويمادى – ول جەرلەردىڭ رەسەيدە ماڭگىلىككە قالىپ قويۋى دا مۇمكىن...
بىراق، العاشقى كەزدەسۋدەن‑اق ترامپتىڭ «قارسى پىكىردى قالاي قابىلدايتىنىن» بايقاپ قالعان، ءوزى اكتەر، ءوزى پسيحولوگ زەلەنسكي بىردەن باسقاشا تاكتيكاعا كوشتى: «وو، ۇلى ترامپ، ءسىز قانداي ماداققا بولسا دا لايىقتىسىز» دەگەندەي سوزدەر ايتىلا باستادى...
سودان بەرى زەلەنسكي وسى باعىتتان اينىماي كەلەدى، بىراق، الەمدە بىردە‑بىر ادام وعان «سەن جاعىمپازسىڭ!» دەپ ايتقان جوق. قايتا كەرىسىنشە، زەلەنسكيگە «تۇسىنەمىز» دەگەن كەيىپ تانىتىپ، وعان قۇشاعىن جايا ءتۇستى...
ۇيقىداعى ەۋروپانىڭ ويانۋى
...سونىمەن، ترامپ ءوز ەلىندە «تاعىنان ايىرىلۋ» قاۋپىنە قاراماستان، رەسەيمەن «بەيبىتشىلىككە كەلۋ» ويىنىن جالعاستىرا بەردى...
سول ەكى ارادا، ول قاراپ جاتپاي، ناتو قۇرامىندا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ماۋجىراپ، ۇيقىعا كەتە باستاعان ەۋروپا ەلدەرىنىڭ توبەسىنە ءوزىنىڭ ەڭ ۇلكەن ميچيگان وزەنىنىڭ سۋىق سۋىن توگە سالدى: «سەندەر وسى سوعىستان وزدەرىڭ قورعانىڭدار. ول اقشتىڭ شارۋاسى ەمەس. مەن الىستامىن. قالاساڭ قارۋ‑جاراعىڭدى ءوزىڭ جاسا، جاساي الماساڭ مەنەن ونى ساتىپ ال – تەگىن جاتقان دۇنيە جوق!» دەدى...
ەۋروپا شوشىپ كەتتى... بىرىنەن سوڭ ءبىرى ناتوداعى اسكەري بيۋدجەتتى 5 پايىزعا وسىرەتىندەرىن جاريالادى، «ۋكرايناعا كومەك» اتتى ەرىكتىلەر توبىن جاساقتاۋعا كىرىستى، قارۋ‑جاراقتى دا ساتىپ الۋعا كەلىستى... ءسويتىپ، ترامپ ءوزىنىڭ «بىرەسە تازى، بىرەسە تۇلكى» مىنەزىمەن، ەۋروپانى «وياتتى»، رەسەيگە العاش رەت «بەيبىت كەلىسسوزدەرگە قارسى ەمەسپىز» دەگەن سوزدەردى ايتقىزدى، سانكتسيانى دا سالدى، اساۋدى جۋاسىتتى... جۋاسقا دەم بەردى...
الەم تۇسىنىكسىز بوپ كەتتى: تازى قايدا شاۋىپ بارادى، تۇلكى قايدا قاشىپ بارادى – تۇسىنىكسىز... جۇرت جابىلىپ جوق بوپ كەتكەن گولفتىڭ دوبىن ىزدەي باستادى...
مىنە، سويتكەن ترامپ قىتايمەن دە «ارازداسىپ» كوردى دە، ابدەن قىتىعىنا ءتيىپ بولعان سوڭ: «قوي قۇرسىنشى ءبارى، دوس بولايىق ودان دا» دەپ بۇلت ەتتى...
ءسويتىپ، ودان قايتار جولدا ورتالىق ازيانى جايلاپ جاتقان بەس مەملەكەتتى «ءوزىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن» ىلە كەتتى... و توبا، بۇرىن‑سوڭدى مۇندايدى كىم كورگەن دەسەڭشى!
ورتاازيالىق ويىن قالاي وتۋدە؟
مىنە، ترامپتىڭ جەدەل‑عابىل س5+1 فورماتى رەسەي‑ۋكراينا سوعىسىنان كەيىن وزەكتىلىگى ارتا تۇسكەن فورمات بولدى. بۇعان رەسەي دە، قىتاي دا، تۇرىك تە، ەو دا، گەرمانيا مەن فرانتسيا دا، وڭتۇستىك كورەي مەن جاپون دا مۇقيات قاراپ وتىر، باقىلاپ وتىر...
سەبەبى، اتالعان ەلدەردىڭ بارلىعىنىڭ دەرلىك ورتالىق ازيادا ءوز مۇددەسى بار. كوبىنىڭ وا ەلدەرىمەن ينتەگراتسيالىق جوبالارى بار. بيزنەستەرى دە اشىلعان...
ەندەشە، وسى ايماقتى «ەكى قۋاتتى كورشىلەردىڭ ىقپالىنا تولىق تاۋەلدى ەتۋگە» بۇل ەلدەر (ەو، وڭتۇستۇك كورەي مەن جاپون، تۇركيە) ەشقاشان كەلىسپەك ەمەس...
وسىنى اشىق ايتۋ ءۇشىن دە تازى بولۋ كەرەك ەدى، ولار بولا المادى. تاعى دا ترامپقا ارقا سۇيەدى – ال وعان بۇل ۇيرەنشىكتى نارسە...
نەسى كەتىپ بارادى، بەس مەملەكەت باسشىلارى كەلدى، ونىڭ قۇلاعىنا جاعاتىن سوزدەردى ايتتى:
وزبەكستان پرەزيدەنتى ميرزيەەۆ: «ءسىز الەمدەگى ەڭ مىقتى پرەزيدەنتسىز. رەسەي مەن ۋكراينا سوعىسىن ءسىز عانا توقتاتا الاسىز. اقش-تىڭ بىردە-ءبىر پرەزيدەنتى بۇعان دەيىن ءسىز سەكىلدى وا-عا نازار بۇرعان جوق»، - دەدى.
تاجىكستان پرەزيدەنتى راحمون: «ءسىز بەيبىتشىلىك پرەزيدەنتىسىز. ءسىزدىڭ بارلىق بەيبىت باستامالارىڭىزعا ساتتىلىك تىلەۋشىمىز»، - دەدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى توقاەۆ: «ءسىزدى قۇداي بارىمىزگە ورتاق تۇسىنىك پەن ءداستۇردى، قۇندىلىقتاردى اقش-تىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنا قايتا اكەلۋ ءۇشىن جىبەرگەن»، - دەدى.
كەي كىسىلەر مۇنى: «وا باسشىلارى جاپپاي ترامپقا ماقتاۋ ايتىپ، جارامساقتاندى»، - دەپ ويلايدى ەكەن.
ءيا، مۇمكىن سولاي دا شىعار؟..
وسىندايدا، مۇنداي ءتاسىل الەمدىك ساياسات تاريحىندا ۇنەمى قولدانىلاتىنىن، قولدانىلىپ كەلە جاتقانىن ايتپاسقا بولمايدى: ەگەر، ترامپ اقساقال سونداي «جىلى ءسوزدى قالاپ تۇرسا»، ونى نەگە ايتپاسقا – ءتىل مەن جاق وعان اقشا سۇرا جاتقان جوق قوي؟..
ەسەسىنە، ول «جىلى ءسوز» ءسىزدىڭ ۇيدە جاتقان جىلاندى سىرتقا شىعارىپ، سىزگە ءومىر سيلاپ جاتسا – «اينالىپ كەتەيىن ترامپ» دەسە دە ارتىق ەمەس...
ال، ءبىزدىڭ توقاەۆتىڭ ءسوزىن ديپلوماتيالىق مادەنيەتتى باتىس قۇندىلىقتارى مەن وركەنيەتىمەن جالعاستىرۋدىڭ، سونىمەن ۇشتاستىرا الۋدىڭ كورىنىسى دەر ەدىم.
باتىس قۇندىلىعىندا «اداسقان ادامزاتقا جول كورسەتۋ ءۇشىن قايتا تىرىلگەن يسۋس حريستوس» بەينەسى ساناعا ابدەن سىڭگەن.
ول جەردە بۇل ءسوز «ءسىز قۇدايسىز!» دەگەن توتەجاعىمپازدىق ماعىنادا قابىلدانبايدى. باتىس بۇل ءسوزدى ەستىگەندە ونى «حريستوستىڭ ورالۋىن» ەسكە الىپ، ءمىناجات ەتۋ» دەپ قانا تۇسىنەدى. ەشقاشان «جاعىمپازدىق» دەپ ويلامايدى – ەركىن ەلدەردە، سول سياقتى، باعزى قازاق ەلىندە دە «جاعىمپازدىق» جامان قاسيەت بولعان، بولا بەرەدى...
مىنە، وسىنى ۇقپاساق ءبىز توقاەۆتىڭ جانە وزگەلەردىڭ سوزدەرىن وزىمىزدەگى وتىز جىل بويى تۋرا ماعىناسىندا ءارتۇرلى تريبۋنادان ايتىلىپ كەلگەن «كۇن كوسەمىمىزسىز، تەك سىزبەن ماقتانامىز» دەگەن جاعىمپازدىقتىڭ كلاسسيكالىق فورمۋلاسىمەن شاتاستىرۋىمىز مۇمكىن.
ونى شاتاستىرماۋ قاجەت دەپ سانايمىن: بۇل جەردەگى ايتىلعان ماداق سوزدەردىڭ ار جاعىندا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ عاسىرلار بويى تولىق ەركىندىكتى اڭساعان ارمانىنىڭ ۇشقىنى جاتىر دەپ ويلاۋ كەرەك.
ونىڭ كىلتى بۇگىندە الەمدەگى ەڭ ءىرى دەرجاۆا اقشتىڭ قولىندا، ونىڭ سايلاپ العان پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ قولىندا بولعان سوڭ – باسقاشا ايتۋ مۇمكىن دە ەمەس...
وسى ءوزدى ەلىنىڭ قامىن ويلاعان زەلەنسكي كۇندە ايتىپ ءجۇر عوي...
تىپتەن، پۋتين دە وسىلاي دەپ قويادى اندا‑ساندا...
ءابدىراشيت باكىرۇلى،
فيلوسوف‑پۋبليتسيست
Abai.kz
