الەمدىك تاريحتىڭ زاڭدىلىعى ايقىن. تابىستى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىندا ورنىققان سەنىم كوپىرى، ونىڭ ىشىندە ادام ساپاسى ارقىلى بيىككە كوتەرىلگەن. بۇگىنگى قازاقستان دا ءدال وسىنداي تاريحي تاڭداۋدىڭ الدىندا تۇر. بىزدە تابيعي بايلىق بار، الەۋەت مول، گەوساياسي مۇمكىندىكتەر زور. بىراق ءبىر عانا سۇراق جاندى مازالايدى: نەگە وسى مۇمكىندىكتەر تولىق ىسكە اسپاي جاتىر؟

حالىق «ۇكىمەت ءبىزدى تىڭدامايدى» دەيدى. ءتيىستى قۇرىلىمدار «بۇقارا جاۋاپكەرشىلىك المايدى» دەپ شىر-پىر. شىن مانىندە، ماسەلە – ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇيلەسىمنىڭ السىرەۋىندە.

دەمەك، بۇگىنگى كۇننىڭ باستى مىندەتى – ۇلتتى تابىستى ەتەتىن ستراتەگيا قالىپتاستىرۋ. بۇل ستراتەگيا حالىقتىڭ كۇشى مەن مەملەكەتتىڭ تەتىگىن ءبىر ارناعا توعىستىرۋى ءتيىس. ال بۇل جەردە ءبارى جەكە تۇلعانىڭ ساپاسى مەن رولىنە كەلىپ تىرەلەدى.

كەز كەلگەن وركەنيەتتى ەلدىڭ نەگىزى – جەكە تۇلعا. جەكە تۇلعا وتباسىنان باستالادى، وتباسى – قوعامنىڭ ۇياسى، قوعام – حالىقتىڭ بەينەسى. بۇل تىزبەك ادامنان باستالىپ، مەملەكەت قۇرىلىمىنا دەيىن جالعاسادى. تىپتەن، بۇل تۋرالى كۇنگەي جاقتا مىناداي اڭىز اڭگىمە بار. باياعىدا  جاساعان يە جەردى جاراتقاندا، باسقالاردان ەرەكشەلەپ كەڭ دالانى دا ءتۇزىپ، وعان ءبىر جالعىز الىپتى ءتۇسىرىپتى. ول ادامنىڭ اتى – تۇلعا ەكەن. تۇلعا دالادا جالعىز ءجۇرىپ، جەردىڭ ءدامىن، سۋدىڭ قاسيەتىن، اسپاننىڭ تىنىسىن تانىپتى. بىراق جالعىزدىق جانىن جەگىدەي جەپ، كۇننەن كۇنگە سەمە بەرىپتى. سوندا ءتاڭىر وعان تۇسىندە پەرىشتەلەرى ارقىلى ايان بەرىپ:

– «سەن جالعىزبىن دەپ ويلاما. سەنىڭ بويىڭنان سان ۇرپاق تاراماق. سوزىڭنەن – ءداستۇر، ىسىڭنەن – مادەنيەت، كۇرەسىڭنەن – حالىق پايدا بولماق»، – دەيدى.

ويانعان تۇلعا، قۇدىرەتتىڭ نازار قۋاتىمەن جۇبىن تاۋىپ، ۋاقىت وتە ۇرپاق وربىتەدى. سول ۇرپاقتار كوبەيىپ، ورتاق ءتىل تاۋىپ، ءبىر-بىرىنە سۇيەۋ بولىپ، ۇلكەن قاۋىمعا اينالادى. قاۋىم ىشىندە اركىم ءوز ونەرىن، ءوز ارمانىن، ءوز ۇلەسىن قوسادى. ءبىرى – اڭشى، ءبىرى – جاۋىنگەر، ءبىرى – اقىن، ءبىرى – ۇستاز. اركىمنىڭ شامى قوسىلىپ، ءبىر ۇلكەن وتقا اينالادى.

الايدا قاۋىم بىرلىگىنە سىن تۇسەدى: اركىم ءوز مۇددەسىن قۋىپ، داۋ-داماي كۇشەيەدى. سوندا دانا قاريالار «ءبىزدى بىرلىككە شاقىراتىن، ءادىل تورەلىك ايتاتىن، ەرتەڭگە باستايتىن ءبىر ورتاق شاڭىراق كەرەك» دەيدى.

وسى كەزدە قاۋىم ىشىنەن دارا شىققان ءبىر اسا بەدەلدى، كوشباسشى ءادىل ەسىمدى كىسى كوتەرىلىپ:

– «مەن سەندەردىڭ ۇستىڭنەن ءامىر جۇرگىزۋ ءۇشىن ەمەس، سەندەردى اۋەلى وزدەرىڭنەن، سوسىن سىرتقى جاۋدان قورعاۋ ءۇشىن بارمىن. سەندەردەن كۇش الىپ، سەندەرگە كۇش قايتارۋ ءۇشىن بارمىن. مەن – سەندەردىڭ بىرلىگىڭنىڭ بەينەسىمىن. بۇدان بىلاي بەي-بەرەكەت قاۋىم ەمەس، «حالىق» بولدىق. حالىقتىڭ ورتاق شاڭىراعى بار. ەندى ۇلىستى ەلمىز»، – دەيدى.

سول ساتتەن باستاپ جاڭا حالىقتىق مارتەبە تاپقان جۇرت مامىلە ەتىپ، ءوز ىقىلاسىمەن ونى «مەملەكەت» دەپ اتايدى. ءسويتىپ، مەملەكەت – ءبىر ادامنىڭ بيلىگى ەمەس، ءبۇتىن حالىقتىڭ رۋحىنان تۋعان ورتاق ەرىك نىشانى ەكەن. كەيىن وسى ەل كۇشەيىپ، جان-جاعىن جاۋلاپ، بيلەۋشىسى – «قاعىباۋشى»، ال وڭ قولى «ءۋاحيل» دەپ اتالىپ، 41 ۇلىستان تۇراتىن ۇلى قاعاناتقا اينالىپتى دەسەدى.

بۇل ورايدا ءبىز وسى جادىگەر سىردان شابىت الىپ، ۇلتتى تابىستى ەتۋدىڭ بىرەگەي سحەماسىن ازىرلەدىك. سونى نازارعا ۇسىنامىز.

سحەمانىڭ قىسقاشا ماعىناسى مىناداي. سۋرەتتە ۇلتتىڭ «ماقساتقا!» (تابىستى، باسەكەگە قابىلەتتى، تۇراقتى قوعامعا) جەتۋى ءۇشىن بارلىق نەگىزگى اكتورلار – ەل، حالىق، مەملەكەت، ورتالىق جانە ايماقتىق ورگاندار، قوعامدىق ۇجىمدار، وتباسى، جەكە تۇلعا جانە شەنەۋنىك – ءبىر ورتاق تاپسىرما: «دامۋعا جاعداي جاساۋ» ءۇشىن ءوز ۇلەستەرىن قوسادى. ورتالىق شەڭبەر – بارلىق قاتىسۋشىلاردىڭ بىرلەسكەن ىقپالى ارقىلى قالىپتاساتىن «جاعداي» (ينفراقۇرىلىم، زاڭ، ءبىلىم، الەۋمەتتىك قورعانىس، نارىقتىق جانە مادەني ورتا).

بىراق بۇل ماقساتتىڭ شىنايى ءمانى مۇلدە تەرەڭىرەك: بيلىك تە، قوعام دا، وتباسى دا – ءبارى «كەلەشەك ۇرپاق قامى» دەگەن ءبىر ورتاق مۇراتتىڭ توڭىرەگىندە توپتاسۋى كەرەك. مۇنى بارلىق ماقساتتاردىڭ وزەگىنە اينالعان تۇپكى ماقسات، بارلىق مىندەتتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى دەۋگە بولادى. باسقا مىندەتتەردىڭ بارىنە ءمان بەرەتىن دە، ولارعا باعىت-باعدار كورسەتەتىن دە – وسى. ول قوعامنىڭ رەسۋرستارى مەن كۇش-جىگەرىن، ادامداردىڭ نيەتى مەن جىگەرىن ءبىر ارناعا توعىستىرىپ، ناقتى ناتيجەگە جەتۋگە جەتەلەيدى.

مۇندا ءسوز تەك حالىق سانىنىڭ ءوسۋى تۋرالى ەمەس، ەل ەرتەڭىن قالىپتاستىرا الاتىن، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن، قۋاتتى دا پاراساتتى ۇرپاقتى تاربيەلەۋ تۋرالى بولىپ وتىر.

ەل اۋزىندا ابايدىڭ ءوز ءوز شىعارماشىلىعىنا ماساتتانىپ: «اكە! مەن سىزدەن اسىپ تۋدىم»، –  دەپ اسىرەلەپ قويعاندا، قۇنەكەڭنىڭ: «مەنەن اسىپ تۋامىن دەسەڭ، الدىمەن ماعان ۇقساپ وزىڭنەن اسىرىپ ۇل تۋعىز» ، – دەگەنى ايتىلادى. نە دەگەن ءتامسىل!

تيىسىنشە تومەندە ءار بولىكتى كەڭىنەن تۇسىندىردىك جانە ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن ناقتىلادىق:

ەل (مەملەكەتتەردىڭ گەوساياسي كونتەكستى). ونىڭ ماڭىزى مەن ءرولى مىناۋ: ەل – تاريحي، ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي ورتا. ونىڭ تابيعي رەسۋرستارى، گەوگرافياسى، دەموگرافياسى، حالىقارالىق ورنى – بارلىعى ۇلتتىق دامۋ مۇمكىندىكتەرىنە جانە شەكتەرىنە اسەر ەتەدى.

ا. حالىق (ازاماتتىق قوعام). «حالىق» دەپ زاڭ جانە قۇقىق سالاسىندا تۇتاس تاريحى، ءتىلى، مادەني سيپاتتاماسى بىردەي، مۇشەلەرى باسقا توپتاردان وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن ايرىقشالاناتىن، ءبىرى مەن ءبىرى بايلانىستى ەكەندىگى جايلى يدەيانى بولىسەتىن قاۋىمداستىق تۇسىنىلەدى.

ا-1: قوعامدىق ۇجىمدار (ۇيىمدار، كاسىپورىندار، ۇكىمەتتىك ەمەس سەكتور جانە ت.ب.). قوعام – ەكونوميكالىق جانە رۋحاني بىرتۇتاستىقپەن، ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىن ۇيىمداستىرۋدىڭ تۇتاستىعىمەن سيپاتتالاتىن، بەلگىلى ءبىر اۋماقتاعى ادامدار بىرلىگى.

ا-2: وتباسى – بالالار تاربيەسىن جۇزەگە اسىرىپ، باسقا دا قوعامدىق تۇرعىدان ءماندى قاجەتتىلىكتەردى قاناعاتتاندىراتىن نەكەلىك نەمەسە تۋىستىق قاتىناستارمەن بايلانىسقان ادامدار توبى.

ا-3: جەكە تۇلعا – قوعام مۇشەسى، ازامات، جۇمىسشى رەتىندە الەۋمەتتىك ءرولى بار، قوعامنىڭ ۇلكەن مۇشەسى رەتىندە جانە الەۋمەتتىك ارەكەتتەردىڭ جان-جاقتى تۇرلەرىنىڭ سۋبەكتىسى رەتىندە سيپاتتالاتىن الەۋمەتتىك ايتارلىقتاي ساپاعا يە ادام.

جەكە تۇلعا – كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتىق زاڭناماسىندا ۇجىمدىق قالىپتاسۋ (ۇيىم) بولىپ تابىلاتىن زاڭدى تۇلعادان ەرەكشەلىگى ازاماتتىق قۇقىق سۋبەكتىسى رەتىندەگى جەكە ازامات.

ەندىگىسى مىنالار:

ۆ. مەملەكەت (ينستيتۋتسيالىق ورتا). قىزمەتتىك ءرولى قوعامنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق رامكاسىن قامتاماسىز ەتەدى. زاڭ، رەتتەۋ، بيۋدجەتتىك ساياسات – مەملەكەت ارقىلى جۇزەگە اسادى. نەگىزگى فۋنكتسيالارىنا زاڭ شىعارۋ، قوعامدىق ءتارتىپ پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، ماكروساياساتتى جۇرگىزۋ (قارجى، سالىق، ءبىلىم، دەنساۋلىق), تەڭدىك پەن الەۋمەتتىك قورعاۋدى ۇيىمداستىرۋ جاتادى. اتقاراتىن شارالارى دا كەڭ: اشىقتىق پەن ەسەپتىلىكتى قامتاماسىز ەتۋدەن باستاپ قۇقىقتىق رەفورمالار; ەكونوميكانى ىنتالاندىراتىن ساياسات، ينفراقۇرىلىمعا ينۆەستيتسيا. ياعني ساياسي سوزدىكتەردەگى انىقتاماسى «بيلىكتى ۇيىمداستىرۋ ءتۇرى، قوعامنىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك ينستيتۋتى» دەگەنگە سايادى.

ۆ-1: ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندار. ءرولى: ۇلتتىق دەڭگەيدەگى ساياساتتى قالىپتاستىرىپ، ۇيلەستىرەدى – مينيسترلىكتەر، مەملەكەتتىك باعدارلامالار، ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ. نەگىزگى فۋنكتسيالارى بولسا، ۇلتتىق باعدارلامالاردى دايىنداۋ، بيۋدجەتتىك ءبولۋ، ستاندارتتار ورناتۋ، حالىقارالىق كەلىسىمدەردى ورىنداۋ سىندى تىزبەك. شارالارى: ناقتى ءارى ناتيجەگە باعدارلانعان باعدارلامالار، مونيتورينگ پەن باعالاۋ جۇيەلەرى، دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن شەشىمدەر. ءوز كەزەگىندە ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ انىقتاماسىن تەك اتقارۋشى بيلىكپەن شەكتەمەي، قازاقستانداعى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىمەن (پارلامەنت، پرەزيدەنت، سوت بيلىگى جانە ت.ب.) بايلانىستىرا تانىعان ءجون.

ۆ-2: ايماقتىق مەملەكەتتىك ورگاندار. بۇلاردىڭ ءرولى ورتالىق ساياساتتى جەرگىلىكتى جاعدايعا بەيىمدەپ، جۇزەگە اسىرۋشى – اكىمدىك، وبلىستىق باسقارمالار ارقىلى كورىنىس تابادى. نەگىزگى فۋنكتسيالارى: جەرگىلىكتى قاجەتتىلىكتەرگە سايكەس قىزمەتتەر كورسەتۋ، جەرگىلىكتى ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ، ايماقتىق دامۋ جوبالارى. شارالارى: جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەر مەن ينۆەستورلاردى تارتۋ، باسقارۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ، ايماقارالىق تەڭگەرىمدى قامتاماسىز ەتۋ. سوندا «ايماقتىق مەملەكەتتىك ورگاندار دەگەنىمىز – قازاقستاننىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتەرىندە (وبلىستار، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار، استانا، اۋداندار مەن قالالار) قىزمەت ەتەتىن، ءتيىستى اۋماق كولەمىندە مەملەكەتتىك ساياساتتى ىسكە اسىراتىن جانە ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اۋماقتىق بولىمشەلەرى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى».

نەگىزگى سيپاتتارى دا «ايماقتىق ورگاندار رەسپۋبليكالىق ەمەس، بەلگىلى ءبىر اۋماقتىق دەڭگەيدە (وبلىس، اۋدان، قالا) جۇمىس ىستەيدى» دەپ تاعىسىن تاعىلارى كەتە بەرەدى. ولار ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اۋماقتىق بولىمشەلەرى نەمەسە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار بولىپ تابىلادى. مەملەكەتتىك ساياساتتى ايماقتىق دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرۋعا، حالىقپەن تىكەلەي جۇمىس ىستەۋگە باعىتتالعان.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارىنا سايكەس ارەكەت ەتەدى، اكىمشىلىك-اۋماقتىق بولىنىسكە ساي ۇيىمداستىرىلادى.

قازاقستانداعى ايماقتىق مەملەكەتتىك ورگاندارعا مىسالدار:

- وبلىس، اۋدان جانە قالا اكىمدىكتەرى – جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى (اكىمدەر ۇكىمەت پەن پرەزيدەنتتىڭ وكىلدەرى رەتىندە ارەكەت ەتەدى).

- ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اۋماقتىق بولىمشەلەرى:

- وبلىستىق پوليتسيا دەپارتامەنتتەرى ء(ىىم-گە باعىنادى);

- مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتتەرى (قارجى مينيسترلىگىنە باعىنادى);

- ادىلەت دەپارتامەنتتەرى (ادىلەت مينيسترلىگىنە باعىنادى);

- ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارمالارى جانە ت.ب.

- ءماسليحاتتار – ايماقتىق وكىلدى ورگاندار، جەرگىلىكتى حالىق اتىنان شەشىم قابىلدايدى.

قازاقستان جاعدايىندا ايماقتىق مەملەكەتتىك ورگاندار – ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اۋماقتىق دەڭگەيدەگى تارماقتارى مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى جانە وكىلدى بيلىك ورگاندارىنىڭ جيىنتىعى. ولار مەملەكەتتىڭ جالپى ساياساتىن وبلىس، قالا، اۋدان دەڭگەيىندە ناقتى ىسكە اسىرىپ، حالىق پەن ورتالىق بيلىك اراسىنداعى بايلانىستىرۋشى بۋىن قىزمەتىن اتقارادى.

ۆ-3: شەنەۋنىك (مەملەكەتتىك قىزمەتشى) ءرولى: ساياسات پەن قىزمەتتى ءىس جۇزىندە ىسكە اسىراتىن تۇلعا. ونىڭ ادالدىق، كاسىبيلىك جانە تيىمدىلىگى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ساپاسىن انىقتايدى. نەگىزگى فۋنكتسيالارى: باعدارلاما ورىنداۋ، قىزمەت كورسەتۋ، ستاندارتتى ورناتۋ، ەسەپتىلىك. شارالارى: مەريتوكراتيا، اشىق ىرىكتەۋ، بىلىكتىلىكتى كوتەرۋ، انتيكوررۋپتسيالىق تەتىكتەر، قىزمەت كورسەتۋدى تسيفرلاندىرۋ.

ونىڭ دا ۇعىمدىق انىقتاماسى ناقپا-ناق: شەنەۋنىك – مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ىستەيتىن قىزمەتكەرلەر. ياعني ەلدەگى مەملەكەتتىك بيلىك پەن باسقارۋ فۋنكتسيالارىن اتقاراتىن، مەملەكەتتىك ورگاندا بەلگىلەنگەن قىزمەتتىك وكىلەتتىكتەرى بار جانە مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى زاڭناماعا سايكەس مىندەتتەردى ورىندايتىن تۇلعا.

قازاقستانداعى شەنەۋنىكتەردىڭ تۇرلەرى:

- ساياسي مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر – ساياسي تاعايىنداۋ ارقىلى كەلەتىن تۇلعالار (مينيسترلەر، ولاردىڭ ورىنباسارلارى، اكىمدەر جانە ت.ب.).

- اكىمشىلىك مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر – كاسىبي نەگىزدە مەملەكەتتىك اپپاراتتى قالىپتاستىراتىن كادرلار (دەپارتامەنت ديرەكتورلارى، ءبولىم باسشىلارى، جەتەكشى ماماندار جانە ت.ب.).

قازاقستان جاعدايىندا شەنەۋنىك – مەملەكەتتىڭ اتىنان وكىلەتتىك جۇرگىزەتىن، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى بار، زاڭمەن بەلگىلەنگەن قىزمەتتەردى اتقاراتىن مەملەكەتتىك قىزمەتشى. ول مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ نەگىزگى تەتىكتەرىن ىسكە اسىراتىن تۇلعا بولىپ تابىلادى.

س. ورتالىق شار – «دامۋعا جاعداي جاساۋ»

بۇل – جوعارىدا ايتىلعان بارلىق ەلەمەنتتەردىڭ بىرىككەن جۇمىسى ارقىلى پايدا بولاتىن ناقتى ورتا: زاڭدىق ايقىندىق، ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر، ينفراقۇرىلىم، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى، الەۋمەتتىك قورعاۋ، سەنىم جانە مادەنيەت. ءار اكتور ءوز مۇمكىندىگى مەن رولىنە ساي وسى ورتانى قالىپتاستىرادى: مەملەكەت – ساياسات پەن رەسۋرستار ارقىلى، حالىق پەن جەكە تۇلعا – ەڭبەكپەن جانە بەلسەندىلىكپەن، قوعامدىق ۇجىمدار مەن شەنەۋنىكتەر – ورىنداۋشىلىقپەن جانە يننوۆاتسيامەن.

ولاي بولسا، ولاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا بايلانىسقا تۇسىنىكتەمە بەرەلىك:

ەل جوعارىدان ورتاق ستراتەگيا مەن سىرتقى ورتانى انىقتايدى ءھام سول ستراتەگيا حالىق پەن مەملەكەتكە باعىت بەرەدى.

حالىق (سول جاق باعان) — قوعامدىق ۇجىمدار → وتباسى → جەكە تۇلعا تىزبەگى ارقىلى الەۋمەتتىك كاپيتالدى، داعدىلار مەن قۇندىلىقتاردى وندىرەدى. ولاردىڭ ارقايسىسى «دامۋعا جاعداي جاساۋعا» ءوز ۇلەسىن قوسىپ، ونى نىعايتادى.

مەملەكەت (وڭ جاق باعان) — ورتالىق ورگاندار → ايماقتىق ورگاندار → شەنەۋنىك تىزبەگى ارقىلى ساياساتتى دايىنداپ، ورىنداۋعا جاۋاپتى. ولار دا ورتانى جاساۋعا تىكەلەي اسەر ەتەدى.

بارلىق وسى تۇيىندەردەن شىققان اقپارات، ناتيجە جانە تاجىريبە قايتادان اكتورلارعا كەرى بايلانىس رەتىندە ورالادى. سوندىقتان جۇيە ءبىر باعىتتا عانا ەمەس، كەرى بايلانىستارى بار ديناميكالىق پروتسەسس.

ناتيجەسىندە ورتالىقتا قالىپتاسقان «جاعداي» (ينفراقۇرىلىم، قۇقىقتىق ورتا، مادەني كليمات) ماقساتقا – ۇلتتىڭ تابىستى، تۇراقتى دامۋىنا جەتەلەيدى.

سونىمەن، ۇلتتىڭ تابىستىلىعى – بۇل تەك ءبىر ينستيتۋتتىڭ ەمەس، بارلىق اكتورلاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگى مەن ءوزارا سەنىمى بولىپ شىقتى. سول سەبەپتى تيىمدىلىكتىڭ كىلتى — جوسپارلاۋ + ورىنداۋ + كەرى بايلانىس + ولشەۋ: ايقىن ۇلتتىق ستراتەگيا، ايماقتىق يكەمدىلىك، قوعامنىڭ قاتىسۋى، وتباسى مەن جەكە تۇلعانى قولداۋ، شەنەۋنىكتەردىڭ كاسىبيلىگى جانە اشىقتىق. بۇل كومپونەنتتەردىڭ ارقايسىسىنا ماقساتتى ينۆەستيتسيالار مەن رەفورمالار جاسالسا عانا «دامۋعا جاعداي» قۇرىلادى جانە «ماقساتقا» جەتەدى.

ال بۇل جەردە جەكە تۇلعانىڭ ءرولى وتە زور. تاعى دا قايتالاپ ايتامىز: «جەكە تۇلعا ءرولى وتە زور».

ەگەر ءبىز حالىقتىڭ ىشىنەن ناعىز تۇلعالاردى تاربيەلەي الماساق، جاعداي قيىن. سەبەبى ادام قانداي مۋندير كيمەسىن – اسكەري فورما، سوت مانتياسى، شەنەۋنىكتىڭ كاستومى بولسىن نەمەسە باسقا ءبىر لاۋازىمدىق ءرامىز بولسىن، ونىڭ ىشكى بولمىسى ءبارىبىر، ەرتە مە، كەش پە، سىرتقا شىعادى.

تۇلعالىق كەمەلدىك، سانالىق دەڭگەي مەن جاۋاپكەرشىلىك جوق جەردە سىرتقى اتاق-لاۋازىم، شەن-شەكپەن ەشتەڭەنى الماستىرا المايدى. ىشكى دۇنيەسى قالىپتاسپاعان، رۋحاني-ادامگەرشىلىك ۇستانىمدارى جوق ادام السىزدىككە، وزىمشىلدىككە نەمەسە ۇيرەنشىكتى داعدىنىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتەدى. ال سىرتقى بيلىكتىڭ كەز كەلگەن فورماسى مۇنداي ولقىلىقتى جاسىرۋى مۇمكىن، بىراق تۇبەگەيلى تۇزەتە المايدى.

سوندىقتان دا ۇلكەن ارىپپەن جازىلاتىن تۇلعا تاربيەلەۋ – مىقتى حالىق قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى شارتى. ساناسى بيىك، ادامگەرشىلىگى زور، جاسامپاز قۋاتى جوعارى ادامدار عانا قوعامدى وزگەرتىپ، ەلدى تۇراقتى دامۋعا باستاي الادى جانە ونىڭ قۇندىلىقتارىن قورعاي الادى.

مەملەكەتتىڭ بۇكىل اپپاراتى مەن قۋاتى وسى جەكە تۇلعانىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ءبارىنىڭ كىلتى سوندا جاتىر. مىسالى، عىلىم تىلىنە سالساق، جەكە تۇلعا جانە ونىڭ مەملەكەتتەگى ءرولى تۋرالى سوتسيولوگيالىق تەوريالار جەتەرلىك. جەكە تۇلعاعا قاتىستى سوتسيولوگيالىق كوزقاراستار ونىڭ قوعامداعى ورنى مەن قىزمەتىن ءارتۇرلى قىرىنان تۇسىندىرەدى. بۇل تۇرعىدا رولدىك تەوريا، سيمۆوليكالىق ينتەراكتسيونيزم، قۇرىلىمدىق فۋنكتسيوناليزم مەن قاقتىعىس تەوريالارىنا نەگىزدەلگەن باعىتتار كەڭىنەن قولدانىلادى. ولار تۇلعانىڭ قوعامداعى الەۋمەتتىك قۇرىلىمدار مەن ينستيتۋتتار اياسىنداعى ءرولىن تالدايدى. سولاردىڭ ىشىندە امەريكالىق انتراپولوگ رالف لينتون دەم بەرگەن رولدىك تەوريا قازاقستان جاعدايىنا ءدوپ كەلەدى. ياعني جەكە تۇلعا قوعامداعى الەۋمەتتىك ستاتۋستارىمەن بايلانىستى اتقاراتىن الەۋمەتتىك رولدەر جيىنتىعىمەن انىقتالادى. بۇل رولدىك كۇتۋلەردى، رولدىك جيىنتىقتى جانە رولدىك قاقتىعىس مۇمكىندىگىن قامتيدى. ايتالىق، جەكە تۇلعا – ەڭبەكقورلىق، ءبىلىم، قۇندىلىقتاردى يگەرگەن ازامات بولماق كەرەك. وتباسى – ءداستۇردى ساقتايتىن، ۇرپاققا تاربيە بەرەتىن ورتا. قوعامدىق ۇجىمدار – ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىراتىن ينستيتۋتتار. حالىق – مەملەكەتتىڭ قوزعاۋشى كۇشى. بۇل جۇيە «تومەننەن جوعارى» باعىتتاعى دامۋ لوگيكاسىن كورسەتەدى.

شەتەل تاجىريبەسى بۇعان ناقتى دالەل بولا الادى. فينليانديادا مەكتەپ ءبىلىمىنىڭ ساپاسى مەملەكەتتىڭ دامۋىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ، ەلدى يننوۆاتسيالىق كوشباسشى ەتتى. جاپونيادا وتباسىنداعى ەڭبەكقورلىق ءداستۇرى بۇكىل حالىقتىق مادەنيەتكە اينالىپ، ەكونوميكالىق عاجايىپقا جول اشتى. ءوزىمىز ايتا بەرەتىن وڭتۇستىك كورەيادا ۇجىمدىق جاۋاپكەرشىلىك پەن بىلىمگە قۇشتارلىق ۇلتتى جارتى عاسىردا يندۋستريالىق الپاۋىتقا اينالدىردى. تيىسىنشە، قازاقستان ءۇشىن دە دامۋ نەگىزى – حالىقتىق باستامالاردان باستالۋى شارت. ول حالىقتىق باستامالاردىڭ قۋات كوزى، تاعى دا قايتالاپ ايتامىز – «ادام ساپاسىنا، ياعني تۇلعاعا كەلىپ» تىرەلەدى.

وكىنىشكە قاراي، قوعامىمىزدا سپورت، مۋزىكا جانە شوۋ-بيزنەس سالالارىنا تىم ارتىق ءمان بەرىلەدى. ال عىلىمنىڭ، ءوندىرىستىڭ جانە تەحنولوگيالىق پروگرەستىڭ ىرگەتاسىن قالايتىن ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق باعىتتار نازاردان تىس قالىپ جاتادى.

كوپتەگەن جاستار شوۋمەن، ءانشى نەمەسە سپورتشى بولۋدى ارماندايدى. بۇنىڭ ءوزى جامان ەمەس، بىراق بۇل نەگىزگى ماقساتقا اينالىپ كەتسە، ەلىمىز ستراتەگيالىق ماڭىزى بار سالالارداعى مۇمكىندىگىن جوعالتادى. ينجەنەرلىك ويلاۋ، تەحنولوگيالىق ساۋاتتىلىق، زەرتتەۋشىلىك قىزمەت – قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋى مەن جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن باستى كۇشتەردىڭ ءبىرى.

ۇلتتىڭ تولىققاندى دامۋى ءۇشىن تەڭگەرىمدىك قاجەت: شىعارماشىل جانە سپورت تالانتتارىن قولداۋ ماڭىزدى، بىراق سونىمەن بىرگە بىلىمگە، عىلىمعا جانە ينجەنەرلىك پاندەرگە دە ناقتى رەسۋرس پەن كۇش سالىنۋى ءتيىس. سوندا عانا قوعام جارقىراعان جۇلدىزداردى عانا ەمەس، ەلدى العا جەتەلەيتىن جاسامپازداردى، قۇرىلىسشىلاردى جانە ويشىلداردى تاربيەلەي الادى.

مۇنداعى مەملەكەتتەن كەلەتىن تەتىك بىرەۋ-اق: حالىقتىڭ الەۋەتىن اشۋ ءۇشىن مەملەكەت ءوزىنىڭ باستى فۋنكتسياسىن اتقارۋى كەرەك. ول – بارىنەن دە بۇرىن «قولايلى جاعداي جاساۋ». سەبەبى، مەملەكەت – زاڭدىق، ساياسي، ەكونوميكالىق نەگىزدى قالىپتاستىرادى. ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندار – ۇلتتىق ساياساتتى بەلگىلەيدى. ايماقتىق ورگاندار – سول ساياساتتى وڭىرلىك دەڭگەيدە ىسكە اسىرادى. شەنەۋنىكتەر – حالىققا تىكەلەي قىزمەت كورسەتۋشىلەر. بۇل جۇيە «جوعارىدان تومەنگە» باعىتتى كورسەتەدى. ارينە، مۇندا دا شەنەۋنىكتەردىڭ اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسپەيتىنىن، حالىق ىشىنەن، ادامدار ورتاسىنان الىناتىنىن ەسكەرسەك، تۇلعا ساپاسى ماسەلەسى تاعى دا بوي كوتەرەدى.

راس، ەل ۇكىمەتى بۇل جاعىنان قۇر قاراپ وتىرعان جوق. قولدان كەلگەنىن جاساپ-اق جاتىر. مىسالى، وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى قولعا العان «ءبىرتۇتاس تاربيە باعدارلاماسى» – ۇلتتىق، ادامي قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن. بۇل قۇجاتتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنداعى تاربيە جۇمىسىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءبىلىم الۋشىلاردىڭ بويىندا قالىپتاستىرىلۋى ءتيىس قۇندىلىقتار مەن تاربيەنىڭ ماقساتى، مىندەتتەرى ايقىندالعان. جالپىادامزاتتىق جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرگەن، الەمدىك وزىق ءبىلىمدى يگەرگەن سانالى ازاماتتى تاربيەلەۋ ماقساتى كوزدەلگەن-ءدى. بىراق ونىڭ ىسكە اسىرىلۋ بارىسى كوڭىل كونشىتپەيدى. يدەولوگيالىق بازاسى دا جۇتاڭ. بىزدىڭشە، وسى جانە باسقا دا جوبالاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ، بىرىكتىرىپ «تۇلعا تاربيەسى» جالپىۇلتتىق ستراتەگياسى قابىلدانۋى كەرەك.

ماسەلەن، ءيزرايلدىڭ تاجىريبەسى مەن مىڭداعان جىلدىق ەۆرەي حالقىنىڭ تاعدىرى بارشاعا ۇلگى بولارلىق ايقىن مىسال. ولاردىڭ كۇشى حالىق سانىنىڭ كوپتىگىندە ەمەس، ەڭ الدىمەن، ادامي كاپيتالدىڭ ساپاسىندا جاتىر. نەگىزگى باسىمدىقتى ولار تۇلعا تاربيەلەۋگە قويادى. ياعني ويلانا الاتىن، جاساي الاتىن، جاۋاپكەرشىلىك كوتەرەتىن جانە رۋحاني تامىرىن ساقتايتىن ادام قالىپتاستىرۋعا تىرىسادى. ءدال وسى – بولاشاق تۇلعا رەتىندەگى بالانى تاربيەلەۋ ستراتەگياسى ولاردىڭ ومىرشەڭدىگىنىڭ ءارى تابىسىنىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالدى.

تاريح كورسەتكەندەي، سانى از بولعانىنا قاراماستان، ەۆرەي حالقى الەمنىڭ عىلىم، مادەنيەت، فيلوسوفيا، ەكونوميكا جانە ساياسات سالالارىندا تەرەڭ ءىز قالدىردى. بۇل ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە، وتباسى قۇندىلىقتارىنا جانە رۋحاني تاربيەگە نەگىزدەلگەن كەشەندى كوزقاراستىڭ ناتيجەسى.

ەل ءوز كۇشىن دە، رەسۋرسىن دا ادام ساپاسىنا جۇمساي السا – ول شىنايى قۋاتتى ۇلتقا اينالادى. ساپا ارقاشان ساننان باسىم تۇسەدى. بۇلاي بۇرىن دا بولعان، قازىر دە سولاي، بولاشاقتا دا وزگەرە قويمايدى. ويتكەنى ۇلتتىڭ تاعدىرىن ايقىندايتىن ەڭ باستى فاكتور – ساناسى بيىك، ادامگەرشىلىگى بەرىك، جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى تۇلعا.

بۇل تۇرعىدا جاپوندار دا ۇلگى بولارلىق ماڭىزدى مىسال. جاپون قوعامى ۇزاق ۋاقىت بويى جاۋاپتى، ءتارتىپتى جانە ەڭبەكقور تۇلعا قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان قۇندىلىقتار جۇيەسىن جانە ينستيتۋتتارىن ءمىنسىز جولعا قويعان. ونىڭ باستاۋى وتباسى مەن بالاباقشادان باستالادى: بالالارعا ەڭبەككە قۇرمەتپەن قاراۋ، ۇقىپتىلىق، دەتالدارعا ءمان بەرۋ جانە ۇجىم الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى ەرتە كەزدەن دارىتىلادى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ازىرەتى تۇركىستاندا «ادىلەتتى قازاقستان – ادال ازامات» اتتى ءىى ۇلتتىق قۇرىلتايدا: «ادال ازاماتقا ءتان قاسيەتتەر ءاربىر جاستىڭ بويىنان تابىلۋى كەرەك، ۇرپاقتىڭ بويىندا جامان ادەت بولسا، بۇل ۇلكەندەردىڭ كىناسى» دەي كەلە، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ ءۇشىن: بۇكىل قوعام بولىپ جۇمىلۋ كەرەكتىگىن، ەڭ باستىسى، ءار ازاماتتىڭ سانا-سەزىمى جاڭعىرۋى، حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى جانە ومىرلىك ۇستانىمدارى وزگەرۋى تيىستىلىگىن اتاپ وتكەن. ايتپەسە، باسقا رەفورمانىڭ ءبارى بەكەر بولاتىندىعىن دا ايتپادى ەمەس، ايتتى. ياعني تۇلعا ساپاسى مەن تاربيەسى مۇندا دا كۇن تارتىبىنە شىعارىلدى.

باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن ەسكە تۇسىرەيىك: سينگاپۋر – مەملەكەتتىڭ ءتيىمدى باسقارۋى ارقاسىندا شاعىن ارال الەمدىك قارجى ورتالىعىنا اينالدى. وندا مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ باستى ميسسياسى – بيزنەسكە، حالىققا قولايلى جاعداي جاساۋ. گەرمانيا – فەدەرالدىق جانە ايماقتىق بيلىكتىڭ ءتيىمدى ۇيلەسىمى ارقاسىندا يندۋستريالىق دەرجاۆا دەڭگەيىندە تۇراقتىلىق ساقتادى. قىتاي – ورتالىق جوسپارلاۋ مەن ايماقتىق دەربەستىكتى ۇشتاستىرىپ، الەمدەگى ەڭ ءىرى ەكونوميكالاردىڭ بىرىنە اينالدى.

البەتتە، مۇنداعى ورتالىق يدەيا – «دامۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ». حالىق تا، بيلىك تە ءبىر-بىرىنەن بولەك ارەكەت ەتكەندە جۇيە تولىق بولمايدى. ەكەۋى تۇيىسەتىن نۇكتە – «دامۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ» ميسسياسى. بۇل – تەك بيلىكتىڭ مىندەتى ەمەس، حالىقتىڭ دا ۇلەسى بار ورتاق جاۋاپكەرشىلىك. مەملەكەت زاڭدىق نەگىزدى قالىپتاستىرادى، حالىق ونى ەڭبەكپەن، بەلسەندىلىكپەن تولتىرادى. بۇل جۇيەنىڭ بەرىك جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن سەنىمدى كەپىلدەر قاجەت. مۇندا تاعى مىناداي ەكى ينستيتۋتتىڭ ءرولى ايرىقشا: سوت – حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتايتىن ادىلدىك گارانتى. پروكۋراتۋرا – زاڭنىڭ بارلىعىنا بىردەي قولدانىلۋىن قاداعالايتىن قاتاڭ باقىلاۋشى. وسى ەكى تىرەك السىرەسە، قوعام سەنىمسىزدىككە ۇشىرايدى. ال ادىلدىك ساقتالسا – حالىق تا، مەملەكەت تە ورتاق ماقساتقا جۇمىلادى

مۇندا ءبىزدىڭ ءماسليحاتتاردىڭ ورنى دا زور. قازاقستانداعى دەموكراتيالىق قۇرىلىمنىڭ بىرەگەي ينستيتۋتى – ءماسليحاتتار. ولار حالىقتىڭ مۇددەسىن بيلىككە جەتكىزۋشى عانا ەمەس، بالاما شەشىم ۇسىنۋشى، قوعامدىق باقىلاۋ قۇرالى. شەتەلدىك تاجىريبە دە مۇنى راستايدى: شۆەيتساريادا جەرگىلىكتى كەڭەستەر حالىقتىڭ شەشىمىن بيلىككە جەتكىزەتىن باستى ارنا. فرانتسيادا مۋنيتسيپاليتەتتەر ايماقتىق دامۋدىڭ ناقتى جوبالارىن ىسكە اسىرادى. سكانديناۆيا ەلدەرىندە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ الەۋمەتتىك مەملەكەت قۇرۋدىڭ نەگىزىنە اينالدى. سوندىقتان دا «قازاقستان ءماسليحاتتارىنىڭ كۇشەيۋى – حالىق پەن مەملەكەت اراسىنداعى ديالوگتىڭ كۇشەيۋى» دەگەندى ايتۋدان تالمايمىز. بۇل – «قوس قاناتتى بايلانىستىراتىن كوپىر».

سونىمەن، باستى تۇجىرىمدارىمىزعا دا كەلدىك. كوپشىلىك ەل دامۋى نە حالىقتان، نە بيلىكتەن باستالادى دەپ ويلايدى. بىراق شىندىق – ەكەۋىنىڭ قاتار قوزعالۋىندا. بۇل – قۇستىڭ قوس قاناتى. ءبىر قانات – حالىق. ەكىنشى قانات – مەملەكەت. ەكەۋى ۇيلەسىمدە جۇمىس ىستەمەسە، ۇشا المايدى. بۇعان دا الەۋمەتتىك دالەلدەرىمىز كوپ-اق. قازاقستان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان ءتۇرلى داعدارىستاردى باستان كەشتى. ايتسە دە حالىقتىڭ ءتوزىمى مەن مەملەكەتتىڭ شەشىمدەرى ۇيلەسكەن تۇستا عانا ەل تۇراقتىلىعىن ساقتاپ قالدى. ماسەلەنكي، 1990-جىلداردىڭ ەكونوميكالىق قيىندىقتارىن حالىقتىڭ سابىرى مەن بيلىكتىڭ باتىل رەفورمالارى بىرگە ەڭسەردى. 2008 جىلعى جاھاندىق داعدارىس كەزىندە مەملەكەت الەۋمەتتىك شىعىنداردى ساقتاپ، حالىق تۇراقتىلىقتى قورعاپ قالدى. پاندەميا كەزەڭىندە حالىقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن مەملەكەتتىڭ قولداۋى قاتار جۇمىس ىستەدى. بۇل – قوس قاناتتىڭ ناقتى دالەلى.

بىزدىڭشە، ۇلتتى تابىستى ەتەتىن ستراتەگيا – حالىق پەن مەملەكەتتىڭ ۇيلەسىمىن قامتاماسىز ەتۋ. جەكە تۇلعا-حالىق – باستاۋ، مەملەكەت – تەتىك. ورتالىق يدەيا – دامۋعا جاعداي جاساۋ. ناتيجە – تۇراقتى دامۋ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى، مەملەكەتتىڭ نىعايۋى.

حالىققا ايتارىمىز: ءوزىڭنىڭ ەل تاعدىرىنا جاۋاپتى تۇلعا ەكەنىڭدى سەزىن.

مەملەكەتكە ايتارىمىز: حالىققا قىزمەت ەتەتىن ورگان ەكەنىڭدى دالەلدە.

ماسليحاتتارعا ايتارىمىز: وسى ەكى قاناتتى ۇيلەستىرەتىن الاڭعا اينال.

ءبىزدىڭ ماقسات – تابىستى ۇلت بولۋ. بۇل تەك ارمان ەمەس، ناقتى ىسكە اساتىن ستراتەگيا.

بىراق وسىنىڭ بارىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

بىزدىڭشە، ۇكىمەتتىڭ بارلىق سالاداعى باستى ميسسياسى ءاردايىم بىرەۋ بولۋى ءتيىس. ول – دەنى ساۋ، ويلى، ىسىنە ادال، ەلىن سۇيەتىن جانە جاسامپاز ازاماتتى دۇنيەگە اكەلۋگە، تاربيەلەۋگە جانە قالىپتاستىرۋعا جاعداي جاساۋ. ەگەر وسىنى باستى باعدار ەتپەسەك، وكىنىشكە قاراي، بۇگىن بايقالىپ وتىرعانداي، ءوزىمىزدى نەگىزىنەن كۇزەتشى، تاكسي جۇرگىزۋشىسى، داياشى جانە كۋرەرلەر ۇلتىنا اينالدىرىپ الۋ قاۋپى بار.

بۇل جەردەگى كىلتيپان تەك ءبىلىمدى نەمەسە كۇشتى ادام تاربيەلەۋ تۋرالى ەمەس، سەزىنە الاتىن، ويلانا بىلەتىن، جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن كوتەرەتىن تۇتاس تۇلعا قالىپتاستىرۋ جونىندە. ونداي ازامات رۋحاني كەمەلدىلىكتى، مورالدىق بەرىكتىكتى جانە يگىلىككە ۇمتىلۋدى بويىنا سىڭىرەدى.

ول – سۇيە الاتىن، ويلاي الاتىن جانە جاساي الاتىن جان بولۋى ءتيىس.

- سۇيە الاتىن – ادامعا جاناشىرلىق تانىتا الاتىن، مەيىرىمدى، ءومىردىڭ بارلىق كورىنىسىنە قۇرمەتپەن قارايتىن ادام. سۇيىسپەنشىلىك – ادامدى ادام ەتەتىن ىشكى قۋات.

- ويلاي الاتىن، ويلاناتىن، ياعني قۇبىلىستاردىڭ تەرەڭ ءمانىن كورە ءبىلۋ، سۇراق قويا الۋ، اقيقاتتى ىزدەۋ جانە شەشىمدى قورقىنىشقا نەمەسە پايداعا ەمەس، اقىل مەن ارعا سۇيەنە وتىرىپ قابىلداۋ قاسيەتى. وي – ەركىندىكتىڭ نەگىزى، پروگرەستىڭ باستاۋى.

- جاساي الاتىن (جاسامپاز) – ياعني قيراتپاي، كەرىسىنشە، قۇرۋ، يگىلىك جاساۋدا بەلسەندى بولۋ، جاقسىلىقتى كوبەيتۋ. جاسامپازدىق – ومىرلىك جاۋاپكەرشىلىكتىڭ كورىنىسى ءارى رۋحاني جەتىلۋدىڭ بەلگىسى.

وسىنداي ادام – مىقتى قوعامنىڭ تىرەگى، مادەنيەتتىڭ ارقاۋى، شىنايى گۋمانيزمنىڭ بەينەسى.

اتا-بابالارىمىز: «ءبىر جىلدىعىن ويلاعان حالىق بيداي ەگەدى. ءجۇز جىلدىعىن ويلاعان حالىق اعاش ەگەدى. مىڭ جىلدىعىن ويلاعان حالىق سانالى ۇرپاق تاربيەلەيدى»، – دەگەن. ياعني ەرتەڭىن ويلاعان ەل – ەگىن ەگەدى، عاسىرىن ويلاعان ەل – تال ەگىپ ورمان وسىرەدى، ال مىڭجىلدىق بولاشاعىن ويلاعان ەل – سانالى، ويلى ۇرپاق قالىپتاستىرادى.

مەملەكەتتىك ساياسات، ەكونوميكا، مادەنيەت، ءبىلىم بەرۋ، رۋحاني ءومىر – ءبارى ءبىر ماقساتقا جۇمىس ىستەۋى كەرەك.  ول ماقسات – ەلدى العا باستىرا الاتىن تۇلعا وسەتىن ورتا قالىپتاستىرۋ. ەگەر قوعامدىق جۇيەنىڭ ورتاسىندا بالا، ادام، بولاشاق ۇرپاق تۇرسا – ۇلتتىڭ دامۋى دا تۇراقتى بولادى.

وتباسى – قۇندىلىق بەرەدى، مەكتەپ – وي قالىپتاستىرادى، قوعام – مۇمكىندىك تۋعىزادى، ال مەملەكەت – ادىلەتتى ءارى شابىتتاندىراتىن ورتا جاسايدى. وسىنداي ۇيلەسىم بولعاندا عانا ەلدى ەرتەڭگە باستايتىن، جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى، ءبىلىمدى، سانالى بۋىن قالىپتاسادى. وسى تۇستا ماسليحاتتار دا بۇل ىستەن تىس قالماۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.

بۇل ءۇشىن ىنتىماقتى بولۋ دا اسا ماڭىزدى. اتام قازاق مۇنى باياعىدا ايتىپ كەتكەن: «بىرىككەن ءجۇز، بىتىراڭقى مىڭدى الادى. كەڭەستى جەردە كەمدىك جوق، كەڭەسسىز جەردە تەڭدىك جوق». نە دەسەك تە، كۇش بىرلىكتە. سول بىرلىكتى جۇزەگە اسىراتىن جاسامپاز دا ساپالى ادامداردا! «بىرىگىپ كوتەرگەن جۇك جەڭىل!». بىراق سول بىرىگەتىندەردىڭ دە ءاربىرىنىڭ الەۋەتى بولاشاققا كەپىل بولادى.

تولەۋبەك مۇقاشەۆ،

«قازاقستان ءماسليحاتتارى دەپۋتاتتارىنىڭ بىرلەستىگى» رقب توراعاسى

Abai.kz