ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن سەمەي وڭىرىندە جانە جىمپيتىدا الاشوردانىڭ 90 جىلدىعى كەڭ كولەمدە اتاپ وتىلگەنىنەن وقىرمان قاۋىم قۇلاعدار. (ەسكەرتۋ: بۇل سۇحبات 2007 جىلى الىنعان كورىنەدى. سۇحبات الۋشىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جاريالاپ وتىرمىز. - abai.kz) جىمپيتىداعى وسى تويعا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىنەن مىقتى تاريحشى عالىمدار، ولكەتانۋشىلار كەلىپ قاتىسىپ، ارنايى ۇيىمداستىرىلعان عىلىمي - تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا قۇندى ويلارىن، تىڭ جاڭالىقتارىن ورتاعا سالدى. سولاردىڭ ءبىرى رەسپۋبليكالىق "انا ءتىلى" گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، بەلگىلى زەرتتەۋشى عالىم، الاشتانۋشى ماقسات ءتاج - مۇراتپەن سۇحباتتاسىپ، مەرەيتويدان العان اسەرلەرىمەن ءبولىسۋىن سۇراعان ەدىك.

- ماقسات اعا، الاش ۇرانى اۋەلەگەن قاسيەتتى توپىراققا ءتاۋ ەتىپ قايتتىڭىز. قانداي وي ءتۇيدىڭىز؟

ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن سەمەي وڭىرىندە جانە جىمپيتىدا الاشوردانىڭ 90 جىلدىعى كەڭ كولەمدە اتاپ وتىلگەنىنەن وقىرمان قاۋىم قۇلاعدار. (ەسكەرتۋ: بۇل سۇحبات 2007 جىلى الىنعان كورىنەدى. سۇحبات الۋشىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جاريالاپ وتىرمىز. - abai.kz) جىمپيتىداعى وسى تويعا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىنەن مىقتى تاريحشى عالىمدار، ولكەتانۋشىلار كەلىپ قاتىسىپ، ارنايى ۇيىمداستىرىلعان عىلىمي - تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا قۇندى ويلارىن، تىڭ جاڭالىقتارىن ورتاعا سالدى. سولاردىڭ ءبىرى رەسپۋبليكالىق "انا ءتىلى" گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، بەلگىلى زەرتتەۋشى عالىم، الاشتانۋشى ماقسات ءتاج - مۇراتپەن سۇحباتتاسىپ، مەرەيتويدان العان اسەرلەرىمەن ءبولىسۋىن سۇراعان ەدىك.

- ماقسات اعا، الاش ۇرانى اۋەلەگەن قاسيەتتى توپىراققا ءتاۋ ەتىپ قايتتىڭىز. قانداي وي ءتۇيدىڭىز؟

- وسى شاراعا بارعان عايساعالي اعام (اقىن عايساعالي سەيتاق - رەد.) ايتقان ءبىر جاقسى ءسوز كوڭىلىمە ەرەكشە ۇنادى. "توي ىزدەپ جۇرگەن جوقپىز، جوق ىزدەپ ءجۇرمىز" - دەدى ول كىسى. وي ىزدەگەن، جوق ىزدەگەن ءبىراز ادام وسى شاراعا كەلدى. مامبەت قويگەلدى، حانگەلدى ءابجانوۆ، ديحان قامزابەكۇلى سياقتى ءمۇيىزى قاراعايداي زەرتتەۋشىلەر الىستان ات ارىتىپ كەلىپ قاتىستى. قىزۋ پىكىرتالاستار بولدى. ديحان قامزابەكۇلى ايتقانداي، بۇل داتانى الاش قوزعالىسىنىڭ ەمەس، الاش اۆتونومياسىنىڭ جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 90 جىلدىعى دەپ اتاۋ كەرەك. وسى دۇرىس، سەبەبى الاش قوزعالىس رەتىندە ەڭ العاش 1905 جىلعى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن باستاۋ العان. باقىتجان قاراتاەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءبىر توپ قازاق زيالىسى ورىنبوردا باس قوسىپ، الاش دەگەن ۇيىم قۇرساق، ساياسي پارتيا ۇيىمداستىرساق دەگەن ۇسىنىس ايتىپ، ءتىپتى، سونداي اتپەن بولاشاق ءبىر مەملەكەتتىڭ اقشاسىنىڭ جوباسىنا دەيىن دايىنداعان دەگەن "قازاق" گازەتىنە شىققان مالىمەت بار. 1912 جىلى بوكەي ورداسىندا باتىرقايىر نيازوۆ دەگەن جىگىت ب.قاراتاەۆتىڭ يدەياسىمەن "الاش" دەيتىن گازەت شىعارماقشى بولعان. وعان استراحان گۋبەرناتورىنان رۇقسات العان. بىراق، بەلگىسىز سەبەپتەرمەن گازەت جارىق كورمەگەن. جالپى الاش ۇعىمى ەڭ العاش ورال تۇلەكتەرىنىڭ اۋزىنان شىقتى. 1913 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ حالەل دوسمۇحامەدوۆكە "سەن ءبىلشى، الاش دەگەن نە ءسوز ەكەنىن" دەپ سۇراۋ سالعان عوي. وعان حالەل: "مەنىڭشە، ول قالماقتىڭ ءسوزى، "جاۋىنگەر" دەگەندى بىلدىرەدى، قالماقتار قازاققا قاراتىپ ايتقان" دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ول ءوز الدىنا ءبىر بولەك اڭگىمە، ال الاش اۆتونوميا رەتىندە 1917 جىلدىڭ اياعىنا تامان قۇرىلدى. سوندىقتان، وتكەن 2007 جىلدى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 90 جىلدىعى دەپ ساناۋعا بولادى. الاشوردا ەكى جىلداي ءومىر ءسۇردى. ناعىز گۇلدەپ، كەمەلدەنگەن كەزى 1918 جىل بولسا، بيىل، ارينە، ول مەرەيتويلىق داتاعا ابدەن ساي كەلەدى.

- جالپى، ءوزى توي قالاي ءوتتى، كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟

- مەنىڭ ءبىر ىلعي ايتاتىن ءسوزىم بار "توي جارىستىرمايىق، وي جارىستىرايىق" دەگەن. دۇرىس، تويدا حالىقتىڭ كوڭىلى كوتەرىلۋى كەرەك. اقىندار ايتىسى، بالۋاندار كۇرەسى، ات بايگەسىنسىز تويدىڭ ءسانى تاعى كىرمەيدى. دەيتۇرعانمەن، تارازىنىڭ باسىن تەڭ ۇستاعان ءلازىم. كوبىنە ءبىز عىلىمي ءماسليحات، كونفەرەنتسيالاردىڭ الدىنا ساۋىق - سايراندى ءتۇسىرىپ الامىز. ماسەلەن، تۇستەن كەيىنگى سەكتسيالىق ءماجىلىس پەن ايتىس ءبىر مەزگىلدە باستالدى دا كونفەرەنتسياعا كەلەتىن ءبىرسىپىرا ادام ايتىسقا كەتىپ قالدى. ويلايسىڭ، ەكەۋىن ەكى كۇنگە قويسا قالاي بولار ەدى دەپ. نە دە بولسا مۇنداي ماجىلىستەردە توي جاعىن ازايتىپ، عىلىمي - زەرتتەۋشىلىك سيپاتىن كوبەيتە بەرسەك. مىسالى، كەشە كونفەرەنتسياعا اقتوبەدەن ەشكىم كەلمەي قالدى. ال، ويىل - باتىس الاشوردانىڭ ۇلكەن ءبىر ورتالىعى بولعان، اسكەري قورعانىس كوميتەتى تۇرعان جەر. ويىلدا حالەل دوسمۇحامەدوۆ باسقارعان بولىستىق زەمستۆولىق ۋپراۆا بولعان. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا اكىمشىلىك ورتالىق. وكىنىشتى ارينە.

- مۇنداي عىلىمي كونفەرەنتسيانى اۋىلدىق جەردە وتكىزۋ ارقىلى ۇتارىمىز بار ما؟ كونفەرەنتسيا كەزىندە ەلدى ەلەڭ ەتكىزەتىندەي قانداي قۇندى جاڭالىقتار جاريا ەتىلدى؟

- وسىنداي ۇلكەن كونفەرەنتسيانىڭ اۋىلدا ءوتۋىنىڭ ءوزى ءماندى. مەن مىناداي ۇسىنىس ايتتىم، جىمپيتى ءماسليحاتىن جىل سايىن وتكىزىپ تۇرۋ كەرەك. نەگە، سەبەبى سول القالى جيىندا بەلگىلى تاريحشى اعامىز مامبەت قويگەلدى شىعىپ سويلەپ، قىزىقتى ءبىر جايدى ءسوز ەتتى. جەرگىلىكتى الاشوردا وفيتسەرى المۇحامبەت وسپانوۆ دەگەن كىسىنىڭ مۇراعاتتان تابىلعان فوتوسۋرەتىن كورسەتتى جانە ول تۋرالى ونىڭ ايەلى ماككا دەگەن كىسىنىڭ ىزدەۋ سالعان حاتىن وقىدى. ءا.وسپانوۆتى 1945 جىلى اباقتىعا قاماعان ەكەن. سول كەزدە زالدا ۇلكەن قوزعالىس پايدا بولدى. سويتسە، زالدا وسپانوۆتى، ونىڭ ايەلى ماككانى، بالالارىن بىلەتىن، اتىن ەستىگەن ادامدار بار ەكەن. ءوزى جىمپيتىلىق، رۋى قوجا ەكەن. كەيىن ات بايگەسىنىڭ باسىندا وسپانوۆتىڭ بالاسىن كەزدەستىردىك، ءبىر اتتەگەن - ايى، ول كىسى وسى تويعا شاقىرىلماعان بولىپ شىقتى. سونىمەن قاتار، بۇرىن المۇحامبەتتىڭ اتقوسشىسى بولعان تاتار ازاماتىنىڭ جىمپيتىداعى ۇيىنە باردىق. سوزدەن ءسوز شىقتى. جىمپيتىنىڭ ىشىندە قاراتوبە دەيتىن كوشە بار، وسپانوۆ سوندا تۇرعان ەكەن. ءبىر - اق كۇننىڭ ىشىندە ءبىز وسىنداي تىڭ مالىمەتتەر الدىق. ال، جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار، وقۋشىلار ات سالىساتىن بولسا عاجاپ بولار ەدى. ماسەلە ۇيىمداستىرۋعا تىرەلىپ تۇر. ءبىر عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى قۇرىلسا. ورالدا م.سىدىقوۆ باسقاراتىن ارحەولوگيا ورتالىعى بار، ماسەلەن، وسى ورتالىق سياقتى. مىسالى، سەمەيدىڭ ءبىر وزىندە ەكى شاكارىمتانۋ ورتالىعى، پاۆلوداردا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جانىنان ءماشھۇر ءجۇسىپ اتىنداعى عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. پاۆلوداردا بەلگىلى تاريحشى ەرلان ارىن "ولكەتانۋ" دەيتىن جۋرنال شىعارىپ جاتىر. سەمەيدە "اباي" جۋرنالى شىعادى، قارقارالىدا ء"مادي", استانادا "سارىارقا", تالدىقورعاندا "مۇقاعالي", تارازدا "جامبىل" دەيتىن جۋرنال شىعادى. ءبىزدىڭ باتىس وڭىرىندە بىردە - ءبىر عىلىمي - تانىمدىق باعىتتاعى جۋرنال جوق. ورتالىق اشىلسا، ونىڭ جانىنان مىسالى "شاڭگەرەي" دەگەن جۋرنال شىقسا قانداي جاقسى بولار ەدى. تابىلعان بۇكىل ماتەريالدار جاريالانار ەدى. بۇل ويىمدى مەن وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى سەرىك سۇلەيمەنگە دە ايتتىم، ول كىسى قولدادى، ۇسىنىسىڭدى جازباشا بەر، ءبىز قارايىق، بيۋدجەتتەن قارجى بولدىرۋگە قام قىلايىق  دەدى.

- جەرگىلىكتى الاشتانۋشىلاردان كىمدەردى بولە - جارا اتار ەدىڭىز جانە الاش تاريحىن ۇرپاق جادىندا ماڭگى قالدىرۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە قولعا الىناتىن شارالاردى اتاساڭىز.

- قازىر الاشوردا، سونىڭ ىشىندە باتىس الاشوردا تۋرالى ءبىراز كىتاپتار شىقتى. تۇياقباي رىسبەكوۆ، يساتاي كەنجاليەۆ، مارقۇم بوپ كەتكەن عينياتوللا قارابالين، جايساڭ اقباي باستاعان جەرگىلىكتى تاريحشىلاردىڭ، ولكەتانۋشىلاردىڭ ءبىر شوعىرى قالىپتاستى. قايىرجان حاسانوۆ، قاراتوبەدەگى تىلەك ساعىنوۆ، ورالداعى دامەتكەن سۇلەيمەنوۆا، ۆياچەسلاۆ ينوچكين، جاس عالىمدار راۆيل ءماجيتوۆ، باقتىلى بورانباەۆانىڭ ءبىراز ەڭبەكتەرى بار. وسىلاردى اشىلىپ جاتسا ورتالىق پەن جۋرنالدىڭ ماڭىنا توپتاۋ كەرەك. قازىر اركىم ءوز بەتىمەن ىزدەنۋدە. سونىڭ وزىندە ءبىز ءشومىشتىڭ بەتىن قالقىپ قانا ءجۇرمىز. نەگىزىنەن، الاشوردانىڭ تاريحى ماسكەۋدىڭ مۇراعاتتارىندا، بەس - التى مۇراعاتتا بىرنەشە تومدا شاشىلىپ جاتىر. ونى كوپ زەرتتەگەن ماسكەۋلىك قازاق تاريحشىسى دينا امانجولوۆا "كازاحسكي اۆتونوميزم ي روسسيا" دەگەن وتە جاقسى كىتاپ شىعاردى. بۇل دا جەتكىلىكسىز. ءبىز تەز ارادا ارحەوگرافيالىق ەكسپەديتسيا جاساقتاپ، ماسكەۋگە جىبەرۋىمىز قاجەت. نەگە تەز، سەبەبى، قۇجاتتاردىڭ كوپشىلىگى حيميالىق كارانداشپەن جازىلعان، ءوشىپ بارا جاتىر. بۇگىنگى ساپالى اق قاعازعا ساپالى باسپاحانالىق بوياۋمەن باسىلعان كىتاپتىڭ عۇمىرى ءارى كەتكەندە ءجۇز ەلۋ جىل. رەسەيمەن ارامىز جاقسى بولىپ تۇرعان كەزدە پايدالانىپ قالعانىمىز ءجون. قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن، بىراق، زامان اۋىپ كەتسە، ولار مۇنى بۇلان تەرىسىندەي بۇلداپ، سارى التىنعا ساتادى.

باتىس الاشورداعا قاتىستى ورالدا ەكەرتكىش سالىنا ما، سالىنباي ما بىلمەيمىن، جوسپار بار سياقتى، دەگەنمەن، مەنىڭ مىناداي ءبىر ۇسىنىسىم بار. قازىرگى ورال - اقتوبە تاس جولىنىڭ جىمپيتىعا دەيىنگى بولىگىن باتىس الاشوردا كۇرەجولى دەپ اتاۋ جونىندە. ياعني، قالادان شىعا بەرىسكە ۇلكەن ءبىر ستەللا قويىپ، وعان الاشورداعا قاتىستى ۇلاعاتتى سوزدەردى جازسا. بيلبورد، پاننو قويسا. وسىنىڭ ءوزى تاريح. جاس ۇرپاق جادىنا جازىلىپ قالاتىن ۇلكەن شارۋا.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن توقتار كەنجەعاليەۆ

ورال قالاسى