فرانتسيا بيلەۋشىسى XIV ليۋدوۆيك زامانىندا: «مەن بىرەۋگە قىزمەت بەرگەنىمدە، وزىمە توقسان توعىز جاۋ جانە جاقسىلىقتى باعالامايتىن ءبىر قايىرىمسىزدى تاۋىپ الامىن» - دەگەن ەكەن.   شىندىعىندا XIV ليۋدوۆيكتەن قالعان ءسوزدىڭ استارىندا مەملەكەتتەگى بار بيلىكتى قولىنا شوعىرلاندىرعان باسشىنىڭ تراگەدياسى جاتىر. سەبەبى، ءبىرىنشى باسشى قاشاندا ماڭايىنداعىلاردىڭ بيلىگىندە بولادى. بۇل - ساياساتتىڭ بۇلجىماس زاڭى. ال، ودان زارداپ شەگەتىن سول بيلىككە باسىبايلى قوعام عانا.

ءبىزدىڭ بيلىگىمىزدەگى اۋىق-اۋىق ورىن الىپ تۇراتىن اۋىس-تۇيىستەر دە  جوعارىدا ايتىلعان ەرەجەلەر بويىنشا جۇزەگە اسىپ جاتادى. وتكەن اپتاداعى تاعايىنداۋلاردىڭ ارتىندا دا ساياسي تيىمدىلىكتەن گورى، ەليتارالىق مۇددەلەردىڭ قاقتىعىسى تۇرعانىن سانالى وقىرمانىمىز قاپىسىز ءتۇسىندى دەپ ويلايمىز.

ولاي بولاتىن بولسا، ءبىز بۇگىنگى ماقالامىزدا قازاقستاننىڭ ساياسي مايدانىندا قانداي ۇردىستەر ءجۇرىپ جاتىر، كىم كۇشەيىپ، كىم السىرەدى، نە وزگەرىپ، نە وزگەرمەك، قانداي ساياسي توپتىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر، قانداي توپتىڭ كوكجيەگى تۇمشالانىپ  بارادى؟ - دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسامىز.

ەڭ الدىمەن، قازاق مەملەكەتىن باسقارىپ وتىرعان ەليتالىق توپتارعا مىنەزدەمە بەرىپ، ولاردى دەڭگەي-دەڭگەيىمەن تالداعانىمىز ءجون بولار. ول ءۇشىن ءبىز قازاقستانداعى ەليتالىق توپتاردى تومەندەگى بەلگىلەر بويىنشا ءبولىپ الايىق.

ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى ساياسي ەليتالىق توپتار

فرانتسيا بيلەۋشىسى XIV ليۋدوۆيك زامانىندا: «مەن بىرەۋگە قىزمەت بەرگەنىمدە، وزىمە توقسان توعىز جاۋ جانە جاقسىلىقتى باعالامايتىن ءبىر قايىرىمسىزدى تاۋىپ الامىن» - دەگەن ەكەن.   شىندىعىندا XIV ليۋدوۆيكتەن قالعان ءسوزدىڭ استارىندا مەملەكەتتەگى بار بيلىكتى قولىنا شوعىرلاندىرعان باسشىنىڭ تراگەدياسى جاتىر. سەبەبى، ءبىرىنشى باسشى قاشاندا ماڭايىنداعىلاردىڭ بيلىگىندە بولادى. بۇل - ساياساتتىڭ بۇلجىماس زاڭى. ال، ودان زارداپ شەگەتىن سول بيلىككە باسىبايلى قوعام عانا.

ءبىزدىڭ بيلىگىمىزدەگى اۋىق-اۋىق ورىن الىپ تۇراتىن اۋىس-تۇيىستەر دە  جوعارىدا ايتىلعان ەرەجەلەر بويىنشا جۇزەگە اسىپ جاتادى. وتكەن اپتاداعى تاعايىنداۋلاردىڭ ارتىندا دا ساياسي تيىمدىلىكتەن گورى، ەليتارالىق مۇددەلەردىڭ قاقتىعىسى تۇرعانىن سانالى وقىرمانىمىز قاپىسىز ءتۇسىندى دەپ ويلايمىز.

ولاي بولاتىن بولسا، ءبىز بۇگىنگى ماقالامىزدا قازاقستاننىڭ ساياسي مايدانىندا قانداي ۇردىستەر ءجۇرىپ جاتىر، كىم كۇشەيىپ، كىم السىرەدى، نە وزگەرىپ، نە وزگەرمەك، قانداي ساياسي توپتىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر، قانداي توپتىڭ كوكجيەگى تۇمشالانىپ  بارادى؟ - دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسامىز.

ەڭ الدىمەن، قازاق مەملەكەتىن باسقارىپ وتىرعان ەليتالىق توپتارعا مىنەزدەمە بەرىپ، ولاردى دەڭگەي-دەڭگەيىمەن تالداعانىمىز ءجون بولار. ول ءۇشىن ءبىز قازاقستانداعى ەليتالىق توپتاردى تومەندەگى بەلگىلەر بويىنشا ءبولىپ الايىق.

ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى ساياسي ەليتالىق توپتار

بۇل شوعىرعا ەلىمىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق كەڭىستىگىندەگى ەڭ ىقپالدى ءھام اۋقاتتى ادامدار كىرەدى. بۇل كلانداردى پرەزيدەنتتىڭ وتباسىنا قاتىسى بار ادامدار جانە ونىڭ سەنىمىنە كىرگەن، ەلباسىنىڭ بيلىگىن كۇشەيتۋگە بارىن سالىپ جۇرگەن تۇلعالار قۇرايدى.

بۇگىنگى تاڭدا اتالعان شوعىرعا تيمۋر قۇلىباەۆ - كارىم ءماسىموۆ، نۇرتاي ابىقاەۆ، اسلان مۋسين، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، ادىلبەك جاقسىبەكوۆ، مارات ءتاجين، ومىرزاق شۇكەەۆتەردىڭ توپتارىن كىرگىزۋگە بولادى.

ەكىنشى دەڭگەيدەگى ساياسي ەليتالىق توپتار

بۇل شوعىرعا ءبىرىنشى شوعىرىمىزدان ىقپالى دا قارجىسى دا كەم ەمەس ويىنشىلار كىرەدى. الايدا ولار ەلىمىزدەگى ىشكى جانە سىرتقى ساياساتقا تولىققاندى ىقپال ەتە المايدى.

بۇلار - ماشكەۆيچ-شوديەۆ /ەۋرازيالىق توپ/, ني /كارىس كاسىپكەرلەر توبى/, نۇرجان سۋبحانبەردين /قازكوممەرتسبانك توبى/.

ءۇشىنشى دەڭگەيدەگى ساياسي ەليتالىق توپتار

بۇل دەڭگەيدەگى توپتاردى العاشقى ەكى شوعىرعا بەلگىلى سەبەپتەرمەن كىرە الماي جۇرگەن ءىرى قارجىلىق-وندىرىستىك بىرلەستىكتەر مەن قولىندا ۇلكەن قىزمەتى بار، بىراق بولاشاعى بۇلىڭعىر شەنەۋنىكتەر قۇرايدى. ولار - ق.توقاەۆتىڭ،  و.مۇحامەدجانوۆتىڭ،  ق.ساۋداباەۆتىڭ جانە ءارتۇرلى سالاداعى مينيسترلەر مەن اكىم-قارالاردىڭ توپتارى.

جاقىندا بۇل شوعىرعا «نۇر وتاننىڭ» تىزگىنىن قولىنا العان ن.نىعماتۋللين دە ەنىپ كەتتى.

ماقالامىزدىڭ كەلەسى جارتىسىندا اتالعان توپتاردىڭ قازىرگى كەزەڭدەگى حال-احۋالى مەن ولاردىڭ جاقىن ارادا وزگەرىستەرگە سەبەپكەر بولا الاتىن ءىس-ارەكەتتەرى جونىندە اڭگىمەلەپ بەرمەكشىمىز.

بۇل كلانداردىڭ ماقسات-مۇددەلەرى قايتسە دە ءوزىنىڭ قىزمەتىن ساقتاپ قالىپ، قازىنا-قامباسىن ودان ءارى تولتىرا بەرۋ ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. دەگەنمەن دە بۇگىنگى جاعدايدا اتالعان تۇلعالاردى ن.نازارباەۆتان كەيىنگى قازاقستاننىڭ تاعدىرى قاتتى الاڭداتىن بولىپ الدى. ەل پرەزيدەنتى  كەيىنگى سايلاۋدا جەىڭسكە جەتىسىمەن ەليتالار اراسىنداعى سوعىس باستالىپ تا كەتتى.

قازاقستان سەكىلدى مەملەكەتتە ساياسي تۇراقتىلىق تەك قانا ەليتارالىق كەلىسىمنىڭ ارقاسىندا عانا ورنايتىنى بەلگىلى. الايدا، الەمدىك قارجىلىق داعدارىس پەن الداعى كەلە جاتقان ساياسي ناۋقان بۇل تۇراقسىزدىقتى ودان ءارى قىرىق قۇبىلتتى. ەندىگى كەزەكتە ساياسي ماسەلەلەر ءوز الدىنا، ەليتالىق توپتار وسىنداي «اۋىر» كەزەڭدە قارجى كوزدەرىن بولىسكە سالۋعا كىرىسىپ كەتتى. ەكونوميكالىق قۋاتقا قول جەتكىزەتىن قارجى بۇلاقتارىن يەمدەنۋ ءۇشىن ساياسي تەتىكتەر كەرەك ەكەنى ايدان انىق. سوندىقتان سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدا بيىك لاۋازىمدى قىزمەت ورىندارىنا تالاس باستالعانىنان وقىرمانىمىز حاباردار دەپ ويلايمىز. وعان قوسا راحات اليەۆتىڭ توبى قۇردىمعا كەتىپ، بىرقاتار قارجىلىق-وندىرىستىك بىرلەستىكتەردىڭ باسشىلارى قاماۋعا الىنعان سوڭ، پوتەنتسيالى جوعارى  ويىنشىلار ساياسي الاڭنان كەتىپ تىندى.

دەمەك، وتكەن اپتاداعى اۋىس-ءتۇيىس ءبىزدىڭ ساياسي كەڭىستىگىمىزدىڭ ماتريتساسىن وزگەرتۋگە الىپ كەلگەن العاشقى لەپ دەسەك تە بولادى.

جاڭا وزگەرىستەرگە مۇرىندىق بولىپ، ەلدىڭ ساياسي تاريحىن وزگە ارناعا بۇرۋعا ارنالعان تىنىمسىز ىزدەنىستەرگە بوي الدىرىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە اسلان ءمۋسيننىڭ اتى ءجيى اتالا باستادى. ەكى وبلىسقا باسشى بولىپ كەلىپ، اقىرى ەلباسىنىڭ  قاسىنان ءبىر-اق شىققان اسلان ەسبولايۇلى ساياساتتىڭ اۋا-رايىن وزىنە قولايلى ەتىپ الۋعا بارىنشا دەن قويۋدا. دارحان كالەتاەۆتىڭ «نۇر وتاننان» كەتىپ، بيلەۋشى پارتياعا نۇرلان نىعماتۋلليننىڭ كەلۋى مۋسين ءۇشىن ۇلكەن ساياي جەڭىسكە اينالدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. سەبەبى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىن باسقارا وتىرىپ پرەزيدەنتتىڭ ساياسي-يدەلولوگيالىق «اكىمشىلىگىنە» اينالىپ ۇلگىرگەن پارتيانىڭ ەكىنشى باسشىسىمەن الاكوز بولۋ اسلان مۋسينگە ابىروي تاپتىرماس ەدى. دارحان امانۇلىنىڭ باسقا قىزمەتكە اۋىسۋىنا قۋانىشتى ءمۋسيننىڭ نىعاماتۋللينمەن قۇشاق ايقاستىرا كەتەتىنىنە ازىرشە ءباس تىگە المايمىز. ال، نىعماتۋلليننىڭ بيلىك پارتياسىنداعى ەكىنشى تۇلعاعا اينالۋى پرەزيدەنتتى ماقتاۋ مەن ماداقتاۋدىڭ جاڭا، تىڭ فورمالارىن دۇنيەگە كەلتىرەتىنى ءسوزسىز. پارتيا توراعاسىنىڭ بۇگىنگى ءبىرىنشى ورىنباسارى قاراعاندى وبلىسىندا اكىم بولعان كەزدە، وزىنە جانە باستىعىنا (پرەزيدەنتكە) جارناما جاساۋدان الدىنا جان سالمايتىن ادام ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەن.

سەرىك احمەتوۆ قاراعاندىعا كەتتى. بۇل ا.مۋسين مەن ت.قۇلىباەۆ-ك.ءماسىموۆ توپتارى اراسىنداعى كەلىسىمنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى دەۋگە بولادى. قاراعاندى سەكىلدى ستراتەگيالىق وبلىستى الۋ ءۇشىن د.كالەتاەۆتى «قۇرباندىققا» شالۋ  ت.قۇلىباەۆ-ك.ماسىموۆكە اسا قيىنعا سوققان جوق.

الايدا، بۇل «ساۋدا-ساتتىق» دارحان كالەتاەۆتىڭ ۇستازى اتانىپ جۇرگەن مارات ءتاجيننىڭ وڭ جامباسىنا كەلە قويماسى انىق. سوندىقتان جاقىن ارادا ءتاجين باستاعان توپتىڭ رەۆانشتىق قادامىن كۇتەيىك. رەۆانش كالەتاەۆتى جاڭا بەلەستەرگە الىپ شىعۋى دا عاجاپ ەمەس. مىسالى، پرەزيدەنت پارتيا بويىنشا بۇرىنعى ورىنباسارىن شىعىس قازاقستانعا اكىم قىلىپ، بولماسا، ءوزى ەڭبەك جولىن باستاعان مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ەتىپ تاعايىنداۋى مۇمكىن. ەگەر د.كالەتاەۆكە مينيستر پورتفەلىن تاپسىرسا، مۇحتار قۇل-مۇحاممەد قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشى نەمەسە پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولۋى ىقتيمال.

وتكەن اپتادا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى جاڭا جىلدى جاڭا ۇكىمەتپەن قارسى الۋىمىز مۇمكىن دەگەن جورامال جاساعان بولاتىن. سول بولجامىمىز شىندىققا اينالاتىن ءتۇرى بار. كەز كەلگەن ساياسي وزگەرىستەر اق وردانىڭ ءىشىن اق تۇتەك بورانعا اينالدىرىپ جىبەرەتىنىنە قازىرگى زامان تاريحى كۋا. اقىرى وزگەرىس باستالعان ەكەن، ول بارلىق ەليتالاردىڭ قيمىل-قوزعالىسىن تۋدىرىپ، جاڭا جاعدايدا ءوز ورىنىن انىقتاۋعا الىپ كەلەدى.

قازاقستاندا ءبارى بولۋى مۇمكىن. پرەزيدەنت يمانعالي تاسماعامبەتوۆكە ەكىنشى رەت مينيسترلەر كابينەتىن باسقارۋدى تاپسىرسا، تاڭقالا كورمەڭىز. وسى رەتتە تاسماعامبەتوۆ باسقا شەنەۋنىكتەرگە قاراعاندا بارلىق قىزمەتتەرىن ەكى رەتتەن اتقارىپ ۇيرەنىپ قالعانىن ەستەرىڭىزگە سالۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار.

ەگەر بۇل بولجامىمىز جۇزەگە اسىپ جاتسا، ءمۋسيننىڭ جاعدايى ناشارلاۋى كادىك. ەلباسى ەليتارالىق قارىم-قاتىناستى ەسكەرە وتىرىپ، جۇزارالىق بالانستى دا ەشقاشان ۇمىتپايدى. سوندىقتان، پرەزيدەنت مۇنداي شەشىمدى قابىلدايتىنىن ايتسا، مۋسين بۇنداي ارەكەتتەن ەلباسىن جاتپاي-تۇرماي باس تارتۋعا ماجبۇرلەيدى.

جاڭا ۇكىمەتكە لايىق دەپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە قىرىمبەك كوشەرباەۆتىڭ فاميلياسى دا ءجيى ايتىلا باستادى. بۇل كىسى ەشكىممەن قاق-سوعى جوق دەپ ادام رەتىندە قۇرمەتتى. دەگەنمەن، كوشەرباەۆتىڭ پرەمەر بولۋى تاسماعامبەتوۆ توبىنا وتە ءتيىمدى بولار ەدى. مۋسين پرەزيدەنتتىڭ بۇل شەشىمىنە دە نەگە  قارسى بولاتىنىن ايتپاي-اق قويايىق.

ومىرزاق شۇكەەۆ ۇكىمەت باسىنا كەلسە، اسلان ءمۋسيننىڭ كومانداسىنا ەشقانداي قاۋىپ توندىرمەسە كەرەك. سوندىقتان مۋسينگە شۇكەەۆتىڭ كانديداتۋراسىنا جۇمىس ىستەۋ عانا قالىپ تۇر. ايتسەدە، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا بولجاعانىمىزداي الماتى قالاسىندا دا وزگەرىستەر ورىن الۋى مۇمكىن. قالا باسشىلىعىنا بىردەن ءبىر لايىق كانديداتۋرا دەپ ءدال وسى شۇكەەۆتى ايتۋعا بولادى.

ءبارىن ۋاقىت كورسەتەدى. قوعامنىڭ قولىنان كەلەتىن دارمەن جوق. ءبىز ءۇنسىز تاعايىندالۋلاردى كۇتەمىز. بىراق ەشقانداي وزگەرىس بولمايتىنىن جانە بىلەمىز.

وسى جەردە XIV ليۋدوۆيكتىڭ شوبەرەسى XV-ءنىڭ ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ول: «بىزدەن كەيىن جەردىڭ بەتىن توپان سۋ السا دا، ءبارى ءبىر!» - دەپتى. ءبىزدىڭ اتقامىنەرلەردىڭ سونداي پىكىردە بولماسىنا كىم كەپىل؟

ال، بولاشاق بىزگە جانە ءبىزدىڭ ۇرپاقتارىمىزعا كەرەك. ساياسي ساناڭ وياۋ بولسىن، الاش! اباي بولايىق!

«اباي-اقپارات»