اكەلى-بالالى گەيدار مەن يلحام اليەۆتەردىڭ ءبىر-بىرىنە قاراپ، اڭگىمەلەسىپ تۇرعان بەينەسى – ءازىربايجان استاناسى باكۋدەگى ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن سۋرەت. سۋرەتتە اكە اليەۆ قاباعىن شىتىپ، الدەنە تۋرالى تەرەڭ ويعا باتىپ، اقساقالعا ءتان داناگويلىكپەن بالاسىنا اقىل ايتىپ تۇرسا، بالا اليەۆ قولىن يەگىنە قويىپ، اكەسىنىڭ ءار ءسوزىن مۇقيات تىڭداپ تۇر.  وسى سۋرەتتىڭ ءارتۇرلى كولەمدەگى كوشىرمەلەرى اياق اتتاعان سايىن ۇشىراسا بەرەدى. كوشەدەگى ۇلكەن تاقتايشالاردا، مەكەمەلەردىڭ الدىندا، قابىرعالاردا، ءتىپتى دۇكەن سورەلەرىندە وسى سۋرەت بىردەن كوزگە تۇسەدى. وسى سۋرەتتىڭ ءوزى ساباقتاس ديناستيالىق بيلىك تۋرالى مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ باعىت-باعدارىن پاش ەتىپ تۇرعانداي. 
باكۋدىڭ  ورتالىعىنداعى شاعىن فوتوسالونعا باس سۇققانىمىزدا اليەۆتەردىڭ ءتۇرلى جاعدايدا تۇسكەن جيىرما شاقتى پورترەتىن ساناپ شىقتىق. گەيدار اليەۆتىڭ الىپ پورترەتى داڭقتى اتاتۇرىكتىڭ بەينەسىنىڭ تۇسىنا قاتار ءىلىنىپتى. ودان تومەنىرەكتە ءدال سونداي كولەمدە (بۇرىنعى كومپارتيا كوسەمدەرىنىڭ پورترەتتەرىمەن پارا-پار) قازىرگى پرەزيدەنت يلحام اليەۆتىڭ رەسمي پورترەتى تۇر. ءبىر سۋرەتتە پرەزيدەنت بالالاردىڭ ورتاسىندا، ءبىر سۋرەتتە – اسكەري كيىمدە. ءوزىن فيزۋللا احمەدوۆا دەپ تانىستىرعان ساتۋشى ايەل بۇل سۋرەتتەردى ءتىزىپ قويعانىنا ماقتانىش سەزىمىن جاسىرمادى. فيزۋللانىڭ ايتۋىنشا، ولاردى ماجبۇرلەپ وتىرعان ەشكىم جوق. «بۇل پورترەتتەردى كوبىنە رەسمي مەكەمەلەرگە، شەنەۋنىكتەر ءوز كابينەتتەرىنە الادى. كەيدە شەتەلدىكتەر دە ەستەلىك رەتىندە ساتىپ الىپ جاتادى. باعاسى جاي ادامداردىڭ سۋرەتتەرىنەن قىمبات بولعاندىقتان، بىزگە ءتيىمدى»، – دەيدى ول.
بۇرىندارى لەنين سارايى اتالىپ، كەيىن كەلە «رەسپۋبليكا سارايى» دەگەن اتقا يە بولعان مادەنيەت ورداسى گەيدار اليەۆ سارايىنا اينالعان. ونىڭ الدىنداعى اسەم فونتاندى الاڭدا گەيدار اليەۆتىڭ الىپ ەسكەرتكىشى ورناتىلعان. ءازىربايجاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى وڭ قولىن سوزىپ، بولاشاققا جول كورسەتىپ تۇر. گەيدار اليەۆ باعىنان كوشەنىڭ ارعى بەتىنە وتكىزەتىن جەراستى جولىنا جىلجىمالى باسپالداقپەن باراسىڭ. تۇسەردە ماڭدايشادان – يلحام اليەۆتىڭ، شىعاردا – گەيدار اليەۆتىڭ تاسقا ويىلىپ جازىلعان سوزدەرىن وقۋعا بولادى. ەستۋىمىزشە، اكەلى-بالالى اليەۆتەردىڭ سوزىمەن قاناتتاندىراتىن جەراستى جولى ءبىر بۇل ەمەس. قالانىڭ 11 اۋدانىنىڭ بارلىعىندا، جالپى ءازىربايجاننىڭ 59 اۋدانىنىڭ ارقايسىسىندا (ازىربايجانعا قاراماي تۇرعان تاۋلى قاراباقتاعى اۋدانداردان باسقاسى) اليەۆ اتىنداعى ءبىر-ءبىر باق بار. ونىڭ ۇستىنە سپورت كەشەنى مەن اۋەجايعا، بۇرىنعى ماسكەۋ داڭعىلىنا سول كىسىنىڭ ەسىمى بەرىلگەن. 
ءازىربايجان پارلامەنتى – ميللي ءماجىلىس دەپۋتاتى سياۆۋش نوۆرۋزوۆ 10 مامىردا اتالىپ وتكەن گەيدار اليەۆتىڭ تۋعانىنا 85 جىل تولعان مەرەيتوي قۇرمەتىنە باس بوستاندىعىنان ايىرىلعاندارعا امنيستيا جاريالاۋ تۋرالى ۇسىنىس تاستادى. بيلىكتەگىلەردىڭ كوبى گەيدار اليەۆتىڭ ءازىربايجان مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋداعى ءرولىن جوعارى باعالايدى.
ساياساتتانۋشى، باكۋ ساياسي زەرتتەۋلەر جانە ادۆوكاتۋرا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى يلگار مامەدوۆتەن حالىقتىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتكە وسىنشا زور قۇرمەت كورسەتۋىنىڭ سىرى نەدە دەپ سۇرادىق. «بۇل – شىنايى جاعدايمەن بايلانىسى جوق ناسيحات، وكىمەتتىڭ ءوزى ويلاپ تاپقان اڭىز، – دەيدى ول. – سوڭعى سايلاۋعا سايلاۋشىلاردىڭ ۇشتەن ەكىسى قاتىسقان جوق. وسى ارقىلى حالىق بۇل رەجيمگە كوزقاراسىنىڭ قانداي ەكەنىن اشىق ءبىلدىردى. بىزدە لەنيننىڭ، ءستاليننىڭ ەسكەرتكىشتەرىن تاستايتىن ورىندار كوپ بولعان. [يلحام اليەۆ بيلىكتەن كەتكەن سوڭ] ەسكەرتكىشتەردى تاستايتىن جاڭا ورىندار اشىلادى. بالكىم، بۇل ەسكەرتكىشتەر پرولەتاريات كوسەمدەرىنىكىنە قاراعاندا قىمباتىراق بولاتىن شىعار»، – دەدى مامەدوۆ كەكەسىنمەن.

ميتينگ وتكىزۋگە رۇقسات… قالادان 8 شاقىرىم جەردە

جاقىندا ءازىربايجاننىڭ بيلىككە جاقىن «ليدەر» تەلەارناسىنان وپپوزيتسيا سەركەلەرىنىڭ ءبىرى، ءالي كەريملي تۋرالى «قۇلدىراۋ» دەگەن دەرەكتى فيلم كورسەتىلىپتى. وندا اۆتورلار ءالي كەريمليدى ساتقىن ساياساتكەر ءارى جىگىتتەرگە قىرىندايتىن «كوگىلدىر» ەتىپ كورسەتەدى. «دالگا» جاستار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ۆافا جافاروۆانىڭ ايتۋىنشا، ءفيلمدى جاساۋشىلار ساياساتكەردى جالاڭ سوزبەن ايىپتايدى، ايتقان سوزدەرىنە ەشقانداي دالەل كەلتىرمەيدى. «بۇل – كىسىنى قارالاۋدىڭ ەڭ سوراقى ءادىسى. ولار قارا پياردى ەڭ قارابايىر تاسىلدەرىن قولدانعان. كەزىندە وپپوزيتسيادا بولىپ، كەيىن بيلىك جاعىنا اۋىسقانداردىڭ اۋزىمەن كەريمليگە اۋىر ايىپ تاعىپ، ونىڭ ار-نامىسىن قورلاعان.  بيلىكتەگىلەردىڭ ماقساتى – پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ قارساڭىندا حالىق اراسىندا بەدەلدى، حاريزمالى تۇلعانىڭ ساعىن سىندىرىپ، قارابەت قىلۋ»، – دەيدى ۆ.جافاروۆا. تەلەارنا ءفيلمدى پرايم-تايم ۋاقىتىندا، ياعني تەلەديداردى كىسى كوپ كورەتىن مەزگىلدە ەفيرگە شىعارعان. ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ مەكەمەلەرى، جۋرناليستەردىڭ تاۋەلسىز ۇيىمدارى بۇل ءفيلمنىڭ ەتيكاعا جات ەكەنىن ايتىپ، بيلىككە شاعىمدانعان. ال «ليدەر» تەلەارناسى «كورەرمەندەردىڭ سۇراۋى بويىنشا» دەگەن جەلەۋمەن ونى ەفيرگە قايتالاپ شىعارىپتى. حالىق اراسىندا بۇل ارنا ءازىربايجان پرەزيدەنتىنىڭ جاقىن تۋىسىنا تيەسىلى دەگەن اڭگىمە بار.
2002 جىلى تاۋلى قاراباق سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرى قاراباق سوعىسى مۇگەدەكتەرىنىڭ قوعامى دەگەن قوعامدىق مەكەمەنىڭ كەڭسەسىندە ۇكىمەتتەن وزدەرىنىڭ الەۋمەتتىڭ جاعدايىنا كوڭىل ءبولۋدى تالاپ ەتىپ اشتىق جاريالاعان. قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى عيماراتتى قورشاپ الىپ، ىشكە باسىپ كىرگەن. ونىمەن قويماي، اشتىق جاريالاعان بىرنەشە ادامدى سوققىعا جىعىپ، جاراقاتتاعان. 
«حالىقتىق مايدان» وپپوزيتسيالىق قوزعالىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى فۋاد مۇستافاەۆتىڭ ايتۋىنشا، ولار 2003 جىلدان بەرى جۇزگە تارتا نارازىلىق شاراسىن ۇيىمداستىرىپتى. «وسى ارالىقتا مىڭداعان ادام قىسقا مەرزىمگە تۇرمەگە قامالىپ، بەس مىڭعا جۋىق ادام جاراقات الدى»، – دەيدى ول. بىلتىر 8 جەلتوقساندا ولار قالانىڭ شەتىندەگى ۋكراينا الاڭىندا تۇرمەدە جاتقان جۋرناليستەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاپ ميتينگ وتكىزبەك بولىپتى. «ميتينگكە ەكى كۇن قالعاندا باكۋ قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى بىزگە «شارانى بيبيحەيبات ستاديونىندا وتكىزىڭدەر» دەگەن حات جىبەرىپتى. بۇل ستاديون باكۋدەن 8 شاقىرىم جەردە، كىسى از تۇراتىن، قوعامدىق كولىك مۇلدە قاتىنامايتىن شەتكەرىدە ورنالاسقان. اقىرى سول ميتينگ وتپەي قالدى»، – دەيدى ف،مۇستافاەۆ.
«دالگا» جاستار قوزعالىسى بىلتىر باكۋدىڭ ورتالىعىندا «گازەت وقۋ اكتسياسىن» وتكىزگەن. «اكتسيانىڭ ماقساتى – گازەتتەردىڭ وليگارحتاردىڭ قولجاۋلىعى بولىپ وتىرعانىنا قارسىلىق ءبىلدىرۋ. كوشەدە جينالىپ، گازەت وقي باستاعانىمىزدا پوليتسەيلەر قورشاپ الىپ، قاماپ تاستادى. ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، توپتالىپ وتىرىپ گازەت وقۋ قوعامدىق تارتىپكە قايشى كەلەدى ەكەن»، – دەيدى «دالگانىڭ» جەتەكشىسى. ولار «اۆتوكولىكتىڭ ورنىنا ۆەلوسيپەدپەن ءجۇرۋ كەرەك» دەگەن بەيبىت ۇران كوتەرىپ، ۆەلوسيپەدپەن شەرۋگە شىعىپتى، وندا دا بەلسەندىلەر پوليتسيا بەكەتىنە توعىتىلعان.
بيلىكتەگى «يەني ءازىربايجان» پارتياسىنىڭ وكىلى مۋباريز گۋربانلى ۇيىمداستىرۋشىلار ميتينگ وتكىزۋگە تىيىم سالىنعان ورىنداردى تاڭداماعان بولسا، ولاردىڭ قانداي دا ءبىر جينالىس وتكىزۋىنە ەش كەدەرگى جوق دەيدى. «ماسەلەن وپپوزيتسيا وكىلدەرى مەترو بەكەتىنىڭ ماڭىندا شەرۋ وتكىزگىسى كەلەدى. ول – كىسى كوپ جينالاتىن، كولىك قاتىناسى ءۇشىن وتە ماڭىزدى ورىن. ول جەردە ميتينگ بولسا، حالىق كەپتەلىپ، جۇرگىنشىلەرگە كەدەرگى كەلتىرمەي مە؟» – دەيدى بيلىك پارتياسىنىڭ وكىلى.

ناننىڭ قىمباتتاۋىنا قازاقستان كىنالى

مۇستافا ەسىمدى 39 جاستاعى جىگىت باكۋ تەمىرجول بەكەتىنىڭ ماڭىندا لوتەرەيا بيلەتتەرىن، تەلەفون كارتوچكالارىن ساتىپ وتىرادى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، كۇندە تاڭەرتەڭ لوتەرەيا مەكەمەسىنىڭ شاعىن ۇستەلى مەن ورىندىعىن الىپ وسىندا جايعاسادى. كۇندىك جالاقىسى ساتقان بيلەتتەرىنىڭ ەسەبىنەن شىعارىلادى. «ءبىر كۇندە 10-15 مانات (شامامەن 1400-2200 تەڭگە – رەد.) تابامىن، كەي كۇندەرى تابىسىم ءتىپتى 10 ماناتقا دا جەتپەيدى»،  – دەيدى كۇن كوزىنەن قورعانىپ، جارناما تاقتايشاسىنىڭ تاساسىندا وتىرعان مۇستافا. تاپقانىنىڭ كوبىن شاھاردان 100 شاقىرىمداي جەردە تۇراتىن ۇيىنە بارىپ-قايتۋعا جۇمسايدى. بالا-شاعاسىن اۋىلعا قالدىرىپ، باكۋدەن نان تاۋىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرازى كوشە ساۋداسىن كاسىپ ەتەدى ەكەن. بايقايمىز، ولاردىڭ كوبى ورتا جاستاعى ەر كىسىلەر. ءىشى پىسقان ساۋداگەرلەر كوشەنىڭ ورتاسىندا وتىرىپ-اق دومينو، ناردى سياقتى ويىنداردىڭ كورىگىن قىزدىرىپ، قاۋقىلداسىپ جاتادى.
ءازىربايجاننىڭ ستاتيستيكا جونىندەگى مەملەكەتتىك اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا 2007 جىلى ەلدەگى ورتاشا جالاقى 177 مانات بولعان (شامامەن 26 مىڭ تەڭگە). زەينەتكەرلەر ورتاشا ەسەپپەن 70 ماناتتاي زەينەتاقى الادى (شامامەن 10 مىڭ تەڭگە).
باكۋدە 40 گاپىكتەن ء(ازىربايجان تيىنى – رەد.) ارزان نان كەزدەستىرمەدىك. بۇل – شامامەن 58 تەڭگە. كارتوپتىڭ قۇنى – 90 گاپىك (شامامەن 131 تەڭگە), يراننان اكەلىنگەن قۇلپىناي – 2 مانات 50 گاپىك (366 تەڭگە), قىزاناق – 3 مانات 50 گاپىك ( 512 تەڭگە) ، جارتى ليتر سۇيىق ماي  – 2 مانات 60 گاپىك (380 تەڭگە), ءبىر ليتر ءسۇت – 2  مانات (292 تەڭگە) تۇرادى. سوڭعى كەزدەرى مۇندا ناننىڭ باعاسى كۇرت ءوسىپتى. بۇعان ءبىر سەبەپ – الەمدىك نارىقتاعى تەربەلىستەر بولسا، جانە ءبىر سەبەپ – قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ سىرتقا بيداي ساتۋعا شەكتەۋ قويۋ تۋرالى شەشىمى. ءازىربايجان اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى قازاقستاننىڭ بۇل شەشىمى ەلدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە بالەندەي اسەر ەتپەيدى دەپ سەندىرىپ وتىر. «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا وسى مينيسترلىكتىڭ وكىلى سابىر ۆاليەۆ: «قازاقستان ەكسپورتقا شەكتەۋ قويسا، بۇدان وزدەرى ۇتىلادى. ويتكەنى، قويمادا استىعىمىز جەتكىلىكتى، ال قىركۇيەكتەن باستاپ ءبىز ءوز بيدايىمىزدى پايدالانامىز»، – دەگەندى ايتقان.

مۇنايىم بار – مۇڭىم بار

ءبىز وتىرعان تاكسي باكۋ كوشەلەرىمەن كەلە جاتىپ، ۇلكەن كەپتەلەككە تاپ بولدى. 4 ميلليون تۇرعىنى بار قالادا كولىكتىڭ سانىندا ەسەپ جوق. ءنوپىر بولىپ اعىلىپ جاتىر. مامەت ەسىمدى جۇرگىزۋشى قاتتى اشۋلى. قاپتاعان ماشينەنىڭ ورتاسىندا ءبىر ساعاتقا جۋىق تۇردىق. باقساق، ءبىز كەسىپ وتەتىن ءبىر كوشەمەن ۇكىمەتتىڭ كورتەجى جۇرەتىن بولىپ، جولدى جاۋىپ تاستاپتى، كەپتەلەكتىڭ سەبەبى دە سول ەكەن. «كۇندە وسى، بۇلار ءبىزدىڭ ءار مينۋتىمىز اقشا ەكەنىن قايدان ءبىلسىن؟ – دەيدى بيلىكتى قارعاپ-سىلەگەن مامەت. – جۇرگىنشىمەن الدىن-الا جول اقىسىن كەلىسىپ الاسىڭ، ال بۇلار كوشەگە قاڭتارىپ قويادى. سودان نە دۇرىس اقشا تاپپاي، جانارمايدى تاۋىسىپ ۇيگە قايتاسىڭ». مامەت ەسكى «رەنو» كولىگىمەن جولاۋشى تاسىپ كۇنەلتەدى. «تاكسي» دەگەن ارنايى بەلگىنى اياعىنىڭ استىنا جاسىرىپ قويىپتى. «ونى كورسەتىپ جۇرسەڭ، ايىنا 15 مانات سالىق تولەۋىڭ كەرەك، ونىڭ ۇستىنە ليتسەنزياسى تاعى بار. ال ليتسەنزيا الۋ – قيامەت-قايىم. جەمقورلارعا ءبىراز اقشا شىعىنداۋىڭ كەرەك. بىزدە بىرەۋدىڭ قۇلقىنىن تولتىرماي ماسەلە شەشۋ مۇمكىن ەمەس»، – دەيدى مامەت. شەت-شەگى جوق كەپتەلەكتەن شىعۋ ءۇشىن جول ەرەجەسىن دە بۇزۋعا تۋرا كەلەدى ەكەن. ەرەجە بۇزعاندارعا ايىپپۇل كولەمى دە ۇلكەن ەكەن. قالادا تاكسي باعاسى قىمبات. قارعا ادىم جەر بولسا دا، 3 ماناتتان از بەرۋگە بولمايدى. ەسەسىنە، مەترومەن ءجۇرۋ وتە ارزان. ستانسادان ءار كىرگەنىڭە 5 گاپىك (7 تەڭگە) كەتەدى.
ءازىربايجاندا جان باسىنا شاققانداعى ىشكى جالپى ءونىم 9 مىڭ اقش دوللارى. ەكسپورتتىڭ 90 پايىزى – مۇناي مەن گاز. 2010 جىلعا قاراي باكۋ – تبيليسي – جەيحان مۇناي قۇبىرى ارقىلى شيكىزات ساتۋدان تۇسكەن تابىستىڭ ارقاسىندا ەلدىڭ ىشكى جالپى ءونىمى ەكى ەسە وسەدى دەگەن ءۇمىت بار. الايدا تاۋەلسىز ساراپشىلار ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىندا وسال تۇستار كوپ ەكەنىن ايتادى. اقش ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ ءازىربايجان تۋرالى ەسەبىندە: «كەدەيلەردىڭ ۇلەسى ءبىراز تومەندەسە دە، ەنەرگەتيكا سالاسىن دامىتۋدىڭ ارقاسىندا ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ جوسپارى جۇزەگە اسپاي وتىر»، – دەلىنگەن.  
1990-جىلداردىڭ باسىندا ءازىربايجاننىڭ ۇلتتىق مۇناي كومپانياسىن باسقارعان ەكونوميست-عالىم ءسابيت باگيروۆ ۇكىمەتتىڭ الىس بولاشاققا باعىتتالعان ناقتى ەكونوميكالىق باعدارلاماسى جوق دەيدى. «بىزدە تەك مۇناي قورىنداعى قاراجاتتى جۇمساۋدىڭ شەگى كورسەتىلگەن مەملەكەتتىك باعدارلاما بار. ۇكىمەت تەك جىل سايىن الداعى جىلعا جوسپار جاساعاندا سول تابىستان قانشا اقشا الاتىنىن انىقتايدى. ەكونوميكانى ديۆەرسيفيكاتسيالاۋدا ۇكىمەت باسقا ەلەۋلى ەشتەڭە تىندىرىپ وتىرعان جوق»، – دەيدى س.باگيروۆ.
ءازىربايجاندا بىزدەگى سياقتى بولاشاق ۇرپاقتىڭ قامى ءۇشىن مۇناي قورى قۇرىلعان. بيىلعى 1 ساۋىردەگى مالىمەت بويىنشا بۇل قوردا 3 ميلليارد 335 ميلليون اقش دوللارى قوردالانعان. قوردىڭ قاراجاتىن قايدا، قاشان جۇمساۋدى پرەزيدەنت شەشەدى. ماماندار بۇل ءتارتىپ قورداعى قارجىنى دۇرىس ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى دەپ الاڭدايدى. ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى ۆيۋگار بايراموۆتىڭ ايتۋىنشا، ءتىپتى چاد، ۋگاندا سياقتى ەلدەردىڭ وزىندە مۇناي قورىنىڭ قاراجاتى بىرنەشە بيلىك تارماقتارىنىڭ قاتىسۋىمەن اقىلداسا وتىرىپ جۇمسالادى.

قازاقستان مەن ءازىربايجان داعدارىستان وپ-وڭاي شىعا الادى

ءازىربايجاندا دا گرۋزياداعى سەكىلدى، الەمدىك قارجى داعدارىسىنىڭ زارداپتارى ونشا قاتتى ءبىلىنىپ جاتقان جوق. تبيليسيدە دە، باكۋدە دە بانكتەر رەيتينگىنىڭ تومەندەۋى، يپوتەكالىق داعدارىس، قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ توقىراۋى دەگەن سياقتى قازاقستاندى تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلەلەر مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قوزعالىپ جاتقان جوق. باكۋدە قۇرىلىستىڭ قارقىنى قاتتى. قالاعا كىرگەننەن 20-25 قاباتتى جاڭا تۇرعىن ۇيلەردىڭ كوپتىگىن بايقايسىڭ.
وتكەن جىلدىڭ سوڭىنان بەرى جەرگىلىكتى ساراپشىلار باكۋدە تۇرعىن ءۇي باعاسى ارزاندايدى دەپ بولجاپ كەلەدى. وعان باستى سەبەپ – ءۇي باعاسىنىڭ شامادان تىس شارىقتاۋى. «حالىقتىڭ ساتىپ الۋ مۇمكىندىگى تومەندەگەندىكتەن، جاڭا تۇرعىن ۇيگە دەگەن سۇرانىس ازايدى. سوندىقتان قۇرىلىس كومپانيالارى جاڭا پاتەرلەردىڭ باعاسىن ارزانداتۋعا ءماجبۇر بولادى»، –  دەيدى «مۇلىك نارىعىنىڭ قاتىسۋشىلارى» اتتى قوعامدىق ۇيىمنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى، ەكونوميست نۇسرەت يبراگيموۆ.  قازىر باكۋدە پاتەردىڭ ورتاشا باعاسى 1000 مانات توڭىرەگىندە ($1200). جىلجىمايتىن مۇلىك ساۋداسى ءبىراز توقىراۋعا ۇشىراسا دا، باعا ءالى تومەندەمەگەن. كاسپي جاعالاۋىنداعى ەليتالىق اۋدانداردا 1 ميلليون دوللارعا ساتىلىپ جاتقان ۇيلەر دە بار ەكەن.
ساراپشىلار ۇكىمەت قۇرىلىس كومپانيالارىنا كوڭىل بولمەسە، ولار بانكروتقا ۇشىراۋى مۇمكىن دەپ وتىر. بىلتىر كۇزدە ءازىربايجاننىڭ مەملەكەتتىك يپوتەكالىق قورى قارجىنىڭ جوقتىعىنان جۇمىسىن توقتاتقان. بيىلدان باستاپ بۇل قور الەۋمەتتىك يپوتەكالىق باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. ال كوممەرتسيالىق قۇرىلىس سالاسىنا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپكە ءازىربايجان باسشىلىعى ازىرگە نازار سالماي وتىرعان سىڭايلى. 
ءازىربايجاننىڭ بانك سالاسى قارجىلىق نارىقتاعى تەربەلىستەرگە ءالى قىڭق دەي قويماعان. حالىقارالىق «Fitch rating» اگەنتتىگىنىڭ سوڭعى ەسەبىندە ەلدىڭ بانك جۇيەسىندەگى جاعداي بىرقالىپتى دەپ باعالانعان. اگەنتتىك ءازىربايجان بانكتىك نەسيە بەرۋ كولەمى جونىنەن تمد-دا سوڭعى ورىنداردىڭ ءبىرىن الاتىنىن ايتىپتى. بانكتەردىڭ داعدارىستى سەزىنبەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە سول بولسا كەرەك. ءبىزدىڭ بايقاعانىمىز، بانكتەر نەسيە بەرۋدە كليەنتتىڭ تابىسىنىڭ كولەمىنە قاتتى كوڭىل بولەدى، كوپ كولەمدە نەسيە بەرمەۋگە تىرىسادى. بىزدەگىدەي كەپىلدىكسىز نەسيە بەرۋ ءداستۇرى مۇلدە جوق. تۇتىنۋ نەسيەسىن العاندا دا جىلجىمايتىن مۇلىك كەپىلگە قويىلادى.
ەكونوميست ءسابيت باگيروۆ قازاقستان بانكتەرىنىڭ الەمدىك داعدارىستى بىردەن سەزىنۋىنىڭ سەبەبى – ەلدىڭ بانك جۇيەسى الەمدىك نارىققا تەرەڭىرەك ەنىپ كەتكەندىكتەن دەيدى. «شىنتۋايتىنا كەلسەك، ءبىزدىڭ بانكتەر دە باتىستىڭ قارجى ينستيتۋتتارىنان نەسيە الىپ، ول اقشانى كوبىرەك پايىزدىق ۇستەمەمەن حالىققا بەرۋدەن تابىس تاۋىپ وتىر. مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا، ءازىربايجان بانكتەرىنىڭ سىرتقا قارىزى 1,5 ميلليارد اقش دوللارىنا جەتكەن. ماسەلە تەك باتىستان العان نەسيەنىڭ جالپى اۋقىمىندا بولىپ وتىر»، – دەيدى باگيروۆ.
قازاقستان، ءازىربايجان سەكىلدى مۇنايعا باي ەلدەردىڭ بۇل داعدارىستان شىعۋعا قاۋقارى ابدەن جەتكىلىكتى دەيدى ساراپشى. تەك بار بولعانى ۇكىمەت مۇنى دەر كەزىندە ءتۇسىنىپ، قاراجاتتى ورىندى جۇمساي بىلسە بولدى.

قاراباق جاراسى سىزداپ تۇر

ءازىربايجاننىڭ وسى كۇنگى ەڭ ۇلكەن ماسەلەسى – تاۋلى قاراباق. 1990-جىلداردىڭ باسىنداعى قارۋلى قاقتىعىس كەزىندە ءازىربايجان وزىنە تيەسىلى بولىپ كەلگەن، نەگىزىنەن ارمياندار قونىستانعان تاۋلى قاراباق ايماعىن ارمەنياعا بەرىپ قويعان. قازىر ءازىربايجان ەل اۋماعىنىڭ 16 پايىزى وككۋپاتسيادا دەپ سانايدى. قاقتىعىس كەزىندە ايماقتان بوسىپ كەتكەن 1 ميلليونعا جۋىق ادام ىشكەرى جاققا قاراي قونىس اۋدارعان. تاۋلى قاراباقتا ەشكىم مويىنداماعان، ارمەنيانىڭ قولداۋىنا سۇيەنەتىن رەسپۋبليكا قۇرىلعان. ءازىربايجان قوعامىندا قاراباق ماسەلەسىنە قاتىستى ءتۇرلى پىكىرلەر بار. وكىمەت «وككۋپانتتارمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋدەن باس تارتىپ» وتىر، قارۋلى قاقتىعىس ۆاريانتىن دا قاراستىرىپ وتىرعان جوق. وپپوزيتسيا جاعى «جەردى قايتارۋعا قاۋقارسىز»  دەپ بيلىكتى ايىپتاعانىمەن، وزدەرى اقىلعا قونىمدى ەشتەڭە ۇسىنا الماي وتىر. ەل ىشىندە «قاراباقتى تەك سوعىس ارقىلى قايتارۋعا بولادى» دەگەن پىكىر كەڭ تاراعان. 
كەزىندە ءازىربايجان ىشكى ىستەر مينيسترلىگىن باسقارعان، وسى كۇنى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارتياعا جەتەكشىلىك ەتەتىن ەسكەندىر گاميدوۆتىڭ ەسەبىنشە، ءازىربايجان جاستارىنىڭ 70 پايىزى قارۋ الىپ، سوعىسقا قاتىسۋعا نيەتتى. پرەزيدەنت يلحام اليەۆتىڭ: «ەرەۆان (ارمەنيانىڭ استاناسى – رەد.) – ءازىربايجاننىڭ قالاسى، ول كەزىندە ارمياندارعا قاتەلىكپەن بەرىلگەن»، – دەگەن مالىمدەمەسى ەكى ەل اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ تامىرى قانشالىق تەرەڭدە ەكەنىن دالەلدەيدى. ءازىربايجان باسشىسى بيىل قورعانىس سالاسىنا 2 ميلليارد دوللار قارجى جۇمسالاتىنىن ايتقان. حالىقتىڭ جان باسىنا شاققاندا 250  دوللاردان كەلەدى. بىلتىر بۇل كورسەتكىش وسىنىڭ جارتىسىن عانا قۇراعان.
ساياساتتانۋشى يلگار مامەدوۆتىڭ ايتۋىنشا، ازىربايجانعا الداعى بەس جىلدا ارمەنياعا قارسى سوعىس اشۋدىڭ قيسىنى جوق. «بەس جىل ىشىندە ءبىز مۇناي ساتۋدان 50 ميلليارد دوللار پايدا تابامىز دەپ وتىرمىز. قاقتىعىس باستالا قالعان جاعدايدا ءبىز بۇل پايدادان قاعىلامىز. ارمياندار ءبىزدىڭ مۇناي قۇرىلىمدارىمىزدى قيراتۋى مۇمكىن. بەس جىلعا دەيىنگى مەرزىم ىشىندە وتتى ارمەنيا تۇتاندىرۋى ىقتيمال. ال ۇكىمەتتىڭ اسكەري شىعىندى ۇلعايتىپ وتىرعانى – اقىلعا قونىمدى ارەكەت، ءبىز قورعانۋعا ءتيىسپىز»، – دەيدى ي.مامەدوۆ.
ۋاقىتشا تىنىشتىقتىڭ قانشاعا سوزىلارى بەلگىسىز. جاعدايدىڭ ءارى قاراي قالاي ءوربيتىنى گرۋزيا مەن رەسەي اراسىنداعى جاعدايعا، تۇركيا مەن يراننىڭ ايماقتا اتقاراتىن رولىنە، ارمەنيانىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتىنا بايلانىستى بولماق. «قاراباقتا بار بولعانى 100 مىڭداي ادام تۇرادى. ماسەلە ۇلكەن گەوساياساتقا جانە ۇلكەن ەكونوميكالىق مۇددەگە كەلىپ تىرەلىپ تۇر. ەكونوميكالىق تۇرعىدان الىپ قاراعاندا ۋاقىت بىزگە جۇمىس ىستەپ جاتىر»، – دەيدى ي.مامەدوۆ.

لاتىن قارپى تۇركىلەردى تابىستىرادى

تبيليسي – باكۋ پويىزى گرۋزيادان ازىربايجانعا وتە سالىسىمەن جولدىڭ ەكى جاعىنداعى ءازىربايجان تىلىندە جازىلعان سوزدەر كوزگە جىلىۇشىراي باستادى. قانشا دەگەنمەن، تۇركى تىلدەس تۋىسقان حالىق ەمەس پە؟ بىراق، قازاق تىلىمەن اراداعى لەكسيكا ايىرماشىلىعى كەدەرگى بولا بەردى. پويىزدان تەرەزەگە ءۇڭىلىپ تۇرعان سۇلەيمان ەسىمدى جىگىت اعاسىنان تەمىرجول بەكەتىندەگى جازۋدى اۋدارۋدى وتىندىك. 60-تار شاماسىنداعى ءازىربايجان الگى جازۋدى ەجىكتەپ ازەر وقىدى. سويتسەك، جازۋ لاتىنشاعا اۋىسقالى بەرى جاڭا قارىپتەرگە كوزى ۇيرەنبەي، قينالىپ ءجۇر ەكەن. «ارىپتەردى تانيمىن، بىراق تەز وقي المايمىن. گازەت وقۋعا ءبىراز تىرىسىپ كوردىم، ۇيرەنبەگەن سوڭ جامان ەكەن. قۇجاتتاردى دا قاتە تولتىرامىن، بالالارىم كومەكتەسەدى»، – دەيدى ول.
2001 جىلدىڭ 1 تامىزىنان ءازىربايجان لاتىن قارپىن پايدالانادى. «لاتىن قارپىنە كوشكەنىمىز – ءبىزدىڭ قاسىرەتىمىز بولدى. ءازىربايجان جانە اعىلشىن تىلدەرىن وقىپ جاتقان بالالار كيريلليتسانى مۇلدە بىلمەيدى. ولار وسىعان دەيىن باسىلىپ شىققان كىتاپتاردى وقي المايدى، – دەيدى باكۋ سلاۆيان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى ەلميرا احۋندوۆا. – باكۋدە لاتىن قارپىمەن شىققان ادەبيەت جەتكىلىكتى شىعار، ال اۋىلدىق جەرلەردە وقۋ باعدارلاماسىنان بولەك ادەبي كىتاپ جوقتىڭ قاسى. تولىق ءبىر ماڭگۇرت ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. ۇكىمەت كيريلليتسانى قاتار وقىتا بەرۋى كەرەك ەدى، سوندا ەسكى كىتاپتاردان قول ءۇزىپ قالماس ەدىك». لاتىنشاعا اۋىسۋعا قارسى جۇرت بۇل شاراعا بيۋدجەت قورجىنىنان وتە كوپ قاراجات جۇمسالىپ جاتقانىن العا تارتادى. 
ءازىربايجان پارلامەنتى – ميللي ءماجىلىستىڭ مادەنيەت ماسەلەلەرى جونىندەگى تۇراقتى كوميسسياسىنىڭ باسشىسى نيزامي جافاروۆ بۇل دايەكتەردىڭ ەشقايسىسىمەن كەلىسپەيدى. «لاتىنشاعا كوشۋ ناۋقانىنا قانشا اقشا جۇمسالعانىن بىلمەيمىن، بىراق بۇل سونشالىق كوپ شىعىندى تالاپ ەتپەيدى، – دەدى ول بىزبەن اڭگىمەسىندە. – قارىپ اۋىسسىن-اۋىسپاسىن، مەكتەپ وقۋلىقتارى جىل سايىن جاڭارتىلىپ وتىرادى. نەگىزگى شىعىن قۇجاتتاردى وزگەرتىپ، تەحنيكانى جاڭالاۋعا كەتتى. بىراق، ءبارى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ون جىل بويى جۇرگەندىكتەن، بۇل ىسكە اقشا جۇمساعانىمىزدى بايقاماي دا قالدىق». وسى سالانىڭ مامانى رەتىندە نيزامي مىرزا كيريلليتساداعى كىتاپتاردان قول ءۇزىپ قالدىق دەگەن ۋاجبەن دە كەلىسپەيدى. «بۇگىنگى ۇرپاققا قاجەت دەگەندەرىن پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى بويىنشا وتە ۇلكەن تيراجبەن باسىپ شىعارىپ، بارلىق وقۋ ورىندارىنا، كىتاپحانالارعا تەگىن تاراتتىق. كەرىسىنشە، بۇل ادەبيەت بۇرىن قات بولاتىن، قازىر ارتىعىمەن جەتەدى»، – دەيدى ول. نيزامي بەيدىڭ سوزىنە سەنسەك، ءازىربايجاندا باسىلىپ شىعاتىن كىتاپتاردىڭ ورتاشا تيراجى – 500 دانا. ال مەكتەپ وقۋلىقتارى ءارى كەتسە 10-15 مىڭ دانامەن باسىلادى. پرەزيدەنت يلحام اليەۆتىڭ جارلىعى بويىنشا 2004 جىلدان بەرى جەتى سەريا بويىنشا وتاندىق، الەمدىك ادەبيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرى 25 مىڭ دانا تيراجبەن مەملەكەت ەسەبىنەن شىعارىلىپ جاتىر. پرەزيدەنت تىزىمىندە 262 كىتاپ بار. ول كىتاپتاردىڭ بارلىعى نومىرلەنىپ، جىبەرىلگەن جەرى قاداعالانىپ وتىرادى ەكەن. ءار كىتاپتىڭ تۇرعان جەرىن ينتەرنەت ارقىلى باقىلاپ وتىرۋعا دا مۇمكىندىك بەرىلگەن. 
2006 جىلدىڭ قازان ايىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا «قازاق ءالىپبيىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋ ماسەلەسىنە قايتا ورالۋ كەرەكتىگىن» ايتقان. كەيىن ارنايى توپ قۇرىلىپ، ولار لاتىن قارپىنە وتكەن وزبەكستان، تۇركىمەنستان جانە ءازىربايجان ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەۋگە كىرىسكەن. نيزامي جافاروۆتىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ كوميسسيا جاقىندا باكۋدە بولىپ قايتىپتى. ازىرگە جۇمىس توبىنىڭ قانداي تۇجىرىم جاساعانى بەلگىسىز. ءبىر قىزىعى، ءازىربايجان لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ باستى سەبەبى رەتىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى ماسەلەسىن العا تارتقان. «تۇركى حالىقتارىنا ورتاق دىبىستاردىڭ بارلىعى بىردەي تاڭبالانۋى كەرەك. ءبىز بىرتىندەپ ورتاق ءبىر تىلدە ەركىن تۇسىنىسە الاتىن جاعدايعا جەتۋىمىز قاجەت»، – دەيدى ن.جافاروۆ. ال قازاقستان باسشىلىعى لاتىن قارپىنە كوشۋدەگى باستى ماقسات – كەڭەستىك (وتارلىق) سانادان ارىلىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق كەلبەتىن قالىپتاستىرۋ دەيدى. ءازىربايجان زيالىلارى قازاقستاندا «تۇركى ءپاتريوتيزمى» دەگەن ۇعىمنىڭ جوق ەكەنىن بىلەدى. مۇنداي تۋىسقاندىقتى سەزىنبەگەندىكتەن تۇركىمەن مەن وزبەك تىلدەرىنىڭ جاڭا لاتىنشا تاڭبالارى ازىربايجانداردىكىنەن وزگەشەلەۋ بولىپ شىققان. نيزامي مىرزا بۇل قاتەلىكتەردىڭ بارلىعىن تۇزەتۋگە بولادى دەپ سانايدى. ول ءتىپتى عاسىر باسىندا اتاتۇرىكتىڭ باستاماسىمەن لاتىنشاعا كوشكەن تۇرىكتەردىڭ دە الىپبيىنە ازداپ وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك دەيدى.

ورىس ءتىلىنىڭ ورنى بولەك

ءازىربايجان حالقىنىڭ 90 پايىزى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن تۇرادى. سوعان قاراماستان، كورشى گرۋزيامەن سالىستىرعاندا، مۇندا ورىس ءتىلى كەڭ قولدانىسقا يە. كوشەدە ورىسشا شۇيىركەلەسىپ بارا جاتقان جاستاردى دا، جاسامىستاردى دا ءجيى كەزدەستىرەسىڭ. بىرەۋلەر «ورىسشا سويلەسۋ مۇندا داۋلەتتىلىكتىڭ، وركەنيەتتىڭ بەلگىسى بولىپ سانالادى» دەسە، ەندى بىرەۋلەر «كەڭەس وداعى كەزىندە قالىپتاسقان ءورىستىلدى ورتا ءوز ۇرپاقتارىن دا ورىسشا تاربيەلەگەن، ماسەلەنىڭ ءمانىسى سوندا» دەيدى. «رەسەيگە بارىپ جۇمىس ىستەپ، اقشا تاباتىندار كوپ، ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىن ساقتاپ وتىرعان سولار» دەگەن پىكىر ايتقاندار دا بار. دەگەنمەن، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە، قوعامدىق ورىنداردا ورىس ءتىلىنىڭ قاجەتتىگى ەش بايقالمايدى. مۇندا جەرگىلىكتى تەلەارنالارعا رەسەي ارنالارىنىڭ حابارلارىن ترانسلياتسيالاۋعا تىيىم سالىنعان، ال جەرگىلىكتى ارنالار تەك ءازىربايجانشا سويلەيدى. دەسە دە جۇرتتىڭ كوبى سپۋتنيكتىك انتەننا ورناتىپ، رەسەي ارنالارىن تاماشالاۋدى ءجون كورەدى ەكەن. 
مەكەمەلەردىڭ اتاۋلارى، جارنامالار، كوشە اتتارى بارلىعى تەگىس ءازىربايجان تىلىندە جازىلادى. تەلەفون انىقتاما قىزمەتى، قوعامدىق كولىك، جارنامالار  – تۇگەل مەملەكەتتىك تىلدە. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ماڭدايشالارىندا ازىربايجانشامەن قاتار اعىلشىن تىلىندە تاقتايشا تۇرادى.

مۇحتار سەڭگىرباي، تاۋەلسىز جۋرناليست.