كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ساياسي مادەنيەتى وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى فاكتورلاردىڭ ءوزارا شارتتارىمەن، ءوزارا بايلانىستاردىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسادى.  پوست-كەڭەستىك ساياسي مادەنيەتتىڭ نەگىزگى جاڭالىعى جانە  قۇرىلىمدىق ءبولىمى وپپوزيتسيا فەنومەنى مەن وپپوزيتسيا ينستيتۋتى بولىپ تابىلادى. بۇل قۇبىلىستىڭ قىر-سىرلارى  جاڭا ساياسي ءداستۇر سالىنىپ جاتقان  وتپەلى نەمەسە ترانزيتتىك كەزەڭگە ءتان.

اتالعان ينستيتۋتتىڭ ماڭىزدىلىعىن جوققا شىعارماي-اق قويالىق، دەگەنمەن قازاقستاندا وپپوزيتسيا ينستيتۋتى تولىعىمەن قالىپتاستى ما؟ -  دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بار بولسا، ونىڭ ساپاسى قانداي؟ قازاقستاندا شىن مانىندە وپپوزيتسيا بار ما دەگەن ساۋالعا قاتىستى دا بۇگىنگى كۇنى قاراما-قايشى كوزقاراستار جەتىپ ارتىلادى.

كەيبىرەۋلەردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستانداعى وپپوزيتسيا دەپ جۇرگەن ساياسي قۇرىلىمنىڭ باسىم كوپشىلىگى شىنايى وپپوزيتسيا بولىپ تابىلمايدى. ولار تەك، باتىس الدىندا دەموكراتيا مەن وپپوزيتسيانىڭ، سونىمەن قاتار كوپپارتيالىقتىڭ بار ەكەندىگىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا قۇرىلعان ساياسي ەلەس.

باسقالارى، مەنىڭشە، ازشىلىعى، وپپوزيتسيانىڭ بار ەكەندىگىن مويىندايدى، بىراق ول ءالى دە جەتىلمەگەن كۇيدە ەسەپتەيدى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە وپپوزيتسيانىڭ دەڭگەيى مەن ساپاسى ۇلتىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان بيىك مۇراتتار مەن مىندەتتەرگە ساي كەلمەيدى.

دامىعان ەلدەردەگى وپپوزيتسيانىڭ ءتۇر-سيپاتى بىزدە جوق ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل ماسەلەنى تالداپ كورەيىك.

كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ساياسي مادەنيەتى وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى فاكتورلاردىڭ ءوزارا شارتتارىمەن، ءوزارا بايلانىستاردىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسادى.  پوست-كەڭەستىك ساياسي مادەنيەتتىڭ نەگىزگى جاڭالىعى جانە  قۇرىلىمدىق ءبولىمى وپپوزيتسيا فەنومەنى مەن وپپوزيتسيا ينستيتۋتى بولىپ تابىلادى. بۇل قۇبىلىستىڭ قىر-سىرلارى  جاڭا ساياسي ءداستۇر سالىنىپ جاتقان  وتپەلى نەمەسە ترانزيتتىك كەزەڭگە ءتان.

اتالعان ينستيتۋتتىڭ ماڭىزدىلىعىن جوققا شىعارماي-اق قويالىق، دەگەنمەن قازاقستاندا وپپوزيتسيا ينستيتۋتى تولىعىمەن قالىپتاستى ما؟ -  دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بار بولسا، ونىڭ ساپاسى قانداي؟ قازاقستاندا شىن مانىندە وپپوزيتسيا بار ما دەگەن ساۋالعا قاتىستى دا بۇگىنگى كۇنى قاراما-قايشى كوزقاراستار جەتىپ ارتىلادى.

كەيبىرەۋلەردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستانداعى وپپوزيتسيا دەپ جۇرگەن ساياسي قۇرىلىمنىڭ باسىم كوپشىلىگى شىنايى وپپوزيتسيا بولىپ تابىلمايدى. ولار تەك، باتىس الدىندا دەموكراتيا مەن وپپوزيتسيانىڭ، سونىمەن قاتار كوپپارتيالىقتىڭ بار ەكەندىگىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا قۇرىلعان ساياسي ەلەس.

باسقالارى، مەنىڭشە، ازشىلىعى، وپپوزيتسيانىڭ بار ەكەندىگىن مويىندايدى، بىراق ول ءالى دە جەتىلمەگەن كۇيدە ەسەپتەيدى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە وپپوزيتسيانىڭ دەڭگەيى مەن ساپاسى ۇلتىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان بيىك مۇراتتار مەن مىندەتتەرگە ساي كەلمەيدى.

دامىعان ەلدەردەگى وپپوزيتسيانىڭ ءتۇر-سيپاتى بىزدە جوق ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل ماسەلەنى تالداپ كورەيىك.

بىرىنشىدەن، باتىس دەموكراتيا ەلدەرىنىڭ بارلىق وپپوزيتسيالىق ۇيىمدارى مەن پارتيالارىن الىپ قارايتىن بولساق، ولار ساياسي جۇيەنىڭ قۇرامداس بولىگىندە ءومىر سۇرەدى. ياعني، سول مەملەكەتتەردىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ ىشىندە بولىپ تابىلادى. ساياسي جۇيەنىڭ ءوز ىشىندەگى مارگينالدى نەمەسە ۋلترا سولشىل، نەمەسە ۋلترا وڭشىل ۇيىمداردى ساناماعاندا ساياسي جۇيەنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن بايلانىستى وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى شەكتەۋلەردىڭ بار ەكەنى ءمالىم. بىراق، وپپوزيتسيانىڭ ءوزى قانشالىقتى دامىعان؟ ونى وكىمەت مويىنداۋعا قانشالىقتى دايىن؟

ەكىنشىدەن، باتىستا وپپوزيتسيا  «بارىنەن باس تارتۋ» ساياساتىن ۇستاناتىن ۇيىم بولىپ تابىلمايدى.

ءتىپتى رەسەيدە دە رفكپ بۇگىنگى تاڭدا قۇندىلىقتار ەۆوليۋتسياسى مەن ساياسي مادەنيەتتىڭ ۇلگىسى بولا بىلۋدە. بۇگىنگى رەسەيدىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى بايسالدى  پارلامەنتتىك پارتيا.

قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ قوعامدا وپپوزيتسيا مارتەبەسى مەن ونىڭ قوعامدىق ءمانى كۇننەن كۇنگە تومەندەپ  «قۇلدىراپ»  ساياسي دەۆالۆاتسياعا ۇشىراپ بارادى بۇل نەلىكتەن؟

ءبىزدىڭ ويىمىزشا بىرنەشە  فاكتورلار بار.

بىرىنشىدەن، قازاقستانداعى وپپوزيتسيا ءۇش جاعدايمەن بولىنگەن: كوپ جىلدىق ۇرىس-كەرىس نەگىزىندە، تۇلعا ارالىق كورە الماۋشىلىق جانە جەك كورۋشىلىك;  ءتۇرلى ستراتەگيالار; يدەيانىڭ بولماۋى (جوقتىعى).

وپپوزيتسيانىڭ رۋلىق اسەرى مەن ناشار گەنەتيكا. وپپوزيتسيانىڭ ءوزى قاشاندا ەليتا بيلىگىنىڭ ىشكى ءبولىنۋى مەن كەلىسپەۋشىلىكتىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.كوپتەگەن ساياسي «كەيىپكەرلەردىڭ» بيلىك قۇرساۋىنان بوساۋى، ىعىستىرىلۋى، شىعارىلۋى ىلعي دا باس ارازدىققا نەمەسە وپپوزيتسياعا تىكەلەي جول بولىپ تابىلادى. بەلگىلى ساياسي قۇندىلىقتاردىڭ يەگەرى بولماعاندىقتان ءبىزدىڭ وپپوزيتسيا جىلى ورىنىنان كەتكەن بيلىك وكىلدەرىنىڭ شتابىنا اينالىپ وتىر جانە بيلىكتەن ءبىر «سەمىز» ۇسىنىس تۇسسە بارلىق پرينتسيپتەرىن دوعارىپ قويىپ بيلىكتىڭ قۇشاعىنا قۇلاعانشا اسىعادى.

الايدا بەلگىلى سەبەپتەرمەن  «سەمىز» ۇسىنىس تۇسپەسە، كەرەمەت وپپوزيتسيونەرگە اينالىپ  پارتيالاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، اباي  «باس -باسىنا بي بولعان وڭشەڭ قيقىم» دەمەكشى بەتالدى سىنمەن اينالىسادى دا وتىرادى. ءۇي ىشىندە بۇلىك شىعارۋدىڭ  ناتيجەسىندە بيىك ماقساتتاردى اڭساۋ تەك مۇلدەم مۇمكىن ەمەس قوي. وپپوزيتسيا العاشىندا مەركانتيلدى، جەكە باستىڭ مۇددەلەرى تۇرعىسىنان جاساقتالعاندىقتان، قۇندىلىقتار مەن يدەيالار ولارعا كوپ «جاراسپايدى». وسىدان وپپوزيتسيانىڭ بەلسەندىلىگى مەن ساياسي باعدارلاماسىنىڭ قوعام الدىنداعى ماڭىزى مەن ءمانى ارزانداپ جاتادى.

جالپى، وپپوزيتسيا تاريحى - بۇل ءوزارا باس ارازدىق پەن ينتريگا تاريحى. وپپوزيتسيا وكىلدەرى وزدەرىنىڭ نەگىزگى كۇشىن ىزالى وكپەگە جانە ءبىر-ءبىرىنىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە جۇمسايدى. ارينە مۇنداي «شاتاق مىنەز» حالىق پەن قوعامدى شارشاتىپ قانا قويماي جالىقتىرا باستاسا دا، ولار ءالى دە ءبىر-ءبىرىن «تىستەپ» جۇلقىلاۋدان جالىعاتىن سىڭاي تانىتپايدى.

وپپوزيتسيانىڭ يدەياسىنىڭ جان-جاققا شاشىراپ كەتكەندىگى كەلەسى ناتيجەگە الىپ كەلدى: بىرەۋلەر بيلىكپەن جۇمىس ىستەۋگە دايىن بولسا، باسقالارى بارلىعىن «جوققا شىعارۋ» ءپرينتسيپىن ۇستانىپ، مۇنىڭ اقىرى وپپوزيتسيانى مارگينيزاتسيالاۋعا اكەپ سوقتىردى. ايعاي-شۋشىل وپپوزيتسيانىڭ رەنىشى مەن ۇزدىكسىز قىڭقىلى قوعامدى شارشاتقاندىعى انىق.كەز كەلگەن، ءتىپتى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا شىن بەرىلگەن ازاماتتاردىڭ ءوزى ىشتەي «جەتەر! ءبىر نارسە تۋرالى قانشا ايتا بەرۋگە بولادى!» دەپ تالاپ قويا باستادى قازىر. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇگىنگى بيلىك يدەولوگتارىنىڭ تاراپىنان وپپوزيتسياعا باعىتتالعان  سىن وپپوزيتسيامەن كۇرەسۋگە ەمەس، وعان ياعني وپپوزيتسياعا بۇگىنگى كۇن تارتىبىنە سايكەس حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي ءپوزيتيۆتى باعدارلاما جاساۋعا كومەكتەسۋگە باعىتتالىپ كەلەدى. بيلىككە شىنايى التەرناتيۆانىڭ  بولماۋى، تەك وپپوزيتسيانىڭ ۇلكەن ماسەلەسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بيلىكتىڭ دە ۇلكەن پروبلەماسى بولىپ تابىلادى.  اياققى كەزدەرى  وپپوزيتسيا «وكىمەت  ءبىزدىڭ يدەيالارىمىزدى ۇرلادى» دەپ كىنالاۋدى «موداعا» اينالدىرىپ الدى. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ وپپوزيتسيونەرى ونىڭ يدەياسىن وكىمەت ۇرلاسا، ءوزىن  باقىتتى  سەزىنەر ەدى. بىراق بىزدە ولاي ەمەس.

وپپوزيتسيا دەپ اتالىپ جۇرگەندەر ءوز جاقتاستارىن بىرىكتىرىپ، جاڭا جاقتاستار جاساۋ «يدەياسىن» قالىپتاستىرا الماي وتىر.

ءبىزدىڭ بۇل ارادا سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيا مەن ازات پارتياسىنىڭ اجىراسىپ  ودان كەيىن قايتادان «وتاۋ  قۇرىپ» جاتقان ءىس-قيمىلدارى ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنىكسىز ماحابباتپەن ۇناتاتىن وتباسىنىڭ  تىرشىلىگىن ەسكە تۇسىرەتىن بولعاندىقتان ءسوز شىعىنداعىمىز كەلمەيدى.

ال وپپوزيتسيانىڭ اتاقتى ۇرانى «نازارباەۆسىز قازاقستان» بۇگىن جاي ادام تۇرماق وپپوزيتسيانىڭ وزىنە اسەر ەتە المايدى.ويتكەنى ءسىز  قازاقستاندى قالاي نازارباەۆسىز ەلەستەتە الاسىز جانە وسى ۇران ناق شىندىق بولسا وپپوزيتسيا وكىلدەرى نەگە ارقاشان نازارباەۆپەن كەزدەسۋدى تالاپ ەتەدى؟

دەمەك، بەلگىلى «شايان، اققۋ، شورتان» مىسالىنداعى وقيعا قايتالانىپ وتىر. ءبىز  وپپوزيتسيانىڭ تەك وسى «جاڭاشىلدىقتارىمەن» توقتالۋىمىزعا بولاتىن ەدى، بىراق «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەرسىڭ» دەگەن ماقالعا ساي وسى ويدى ءارى قاراي جالعاستىرايىق.

ءبىزدىڭ وپپوزيتسيا ايانىشتى، جىلاۋىق. ول ۇنەمى قوعامدا  ءوزىن وكپەلى ادام كەيىپىندە كورسەتەدى. ال، وكپەلەۋ ومىردە بولسىن، ساياساتتا بولسىن ول ءتيىمسىز عانا ەمەس سونىمەن قاتار زياندى نارسە. ءبىزدىڭ حالىق ەجەلدەن وكپەلىلەرگە تىلەكتەس بولعان، بىراق قولداماعان. ءبىزدىڭ ەلدە وكپەلىلەردى جاقسى كورەدى دەگەن اتاقتى ماتەلدىڭ قازىرگى كۇندە وزەكتىلىگى جوق. حالىق، قوعام  كوزدەرى جاسقا تولعان ساياساتكەرلەر توبىن ەمەس كۇش ىزدەيدى، مىقتى تۇلعالاردى ىزدەيدى.

ەڭ نەگىزگىسى وپپوزيتسيا تەك ەل ىشىندە عانا ەمەس شەت ەلگە دە شاعىم تۇسىرگىش.ال بۇل بولسا، ەل ىشىندە جاعىمدى يميدج قۇرۋعا جۇمىس المايدى. كوبىنە، كوپشىلىك بۇل فەنومەندى «كەڭەستىك جۇيەدەن» قالعان وسەك تاسۋ مەن         «دومالاق ارىز» ەسەبىندە قابىلدايدى.پۋشكين «سىناۋعا تەك مەملەكەت ىشىندە بولادى، شەت ەلدە بولمايدى» دەگەن ەكەن.

جوعارىدا ايتىلعان فاكتىلەردى ەسكەرە كەلگەندە بايقايتىنىمىز، وپپوزيتسيا تۇسىنىگى بىزدە قازىرگى كۇنى قۇندىلىقتار ينفلياتسياسىنا ۇشىراپ «تەحنيكالىق دەفولتقا» جاقىنداي تۇسۋدە. ەسكى دوگمالار مەن تەحنولوگيالارعا سۇيەنە وتىرىپ جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەس.

ەندى وكىمەتتىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىن قاراستىرايىق: سوڭعى جىلدارى ءىشو-نىڭ ەكى ەسەدەن كوپ ءوسۋى، ورتا ايلىق كولەمنىڭ ەكى ەسە ءوسۋى، يپوتەكالىق تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىن شەشكەن مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى قازاقستان بولىپ وتىر.  «جول كارتاسى» الەمدەگى ەڭ ۇزدىك ينفراكۇرىلىمدىق  جوبالاردىڭ ءبىرى.

ارينە، وسى جاعىمدى جايتتاردى  ەل پرەزيدەنت نازارباەۆپەن جانە «نۇر وتان» پارتياسىمەن بايلانىستىرادى.

جاڭا مەنەدجمەنتتىڭ كەلۋىمەن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ بۇكىل جۇيەسى مۇلدەم باسقاشا جۇمىس ىستەي باستادى. پارتيا بۇكىل قوعامنىڭ كۇن ءتارتىبىنىڭ مودەراتورى بولىپ كەلەدى.

ۇكىمەتپەن  تۇراقتى ديالوگ بارىسىندا، پارتيا قۇرىلىس پەن جولداردى جوندەۋگە، اۋىل ماماندارىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋگە، زەينەتاقى مەن ايلىق جالاقىنى تولەۋگە بولەتىن قاراجاتتىڭ ۇلعايۋىنا قول جەتكىزەدى.

پارتيانىڭ «بولاشاقتىڭ وزىندىك كەلبەتى»، ەلدىڭ ستراتەگيالىق دامۋى پايدا بولدى. «نۇر وتاننىڭ» الدىنا قويعان ماقساتىنىڭ ەڭ باستىسى - ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن كوتەرۋ، قازاقستاندى تۇرۋعا جايلى، كۇشتى، بەدەلدى جانە جوعارى تەحنولوگيالى مەملەكەتكە اينالدىرۋ بولىپ تابىلادى.

ەندى مىنا سۇراققا كەلەيىك. داعدارىس الدىندا مەملەكەت ءوزىن قالاي ۇستادى؟ تەك 1 جىل بۇرىن عانا وپپوزيتسيانىڭ كەيبىر جىگەرلى وكىلدەرى داعدارىس قۇبىلىستارىنىڭ اپاتتى ۇلعايۋىن، كاسىپورىنداردىڭ جاپپاي جابىلۋىن، ۇلكەن جۇمىسسىزدىقتى بولجامداعان بولاتىن.

الايدا، بۇگىنگى كۇنى وكىمەت الەمدىك داعدارىس قيىنشىلىقتارىن ويداعىداي جەڭىپ شىعا باستادى. دۇنيە ءجۇزى ساۋدا ۇيىمى قازاقستان وكىمەتى ءىس-قيمىلدارىن تەك پارمەندى ەكەنىن عانا مويىنداماي باسقا دا ەلدەر ءۇشىن ءتيىمدى ارەكەت دەپ ەسەپتەيدى. بۇعان قوسا، ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ ارەكەتتەرى  ارقاسىندا، بۇگىنگى كۇنى ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ ۇلعايۋىن جانە ينفلياتسيانىڭ تومەندەۋىن بايقاپ وتىرمىز.

ەگەر وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ بارلىق سوزدەرىنە  زەر سالىپ تالداپ شىقساق، تەك نەگاتيۆپەن ەل دامۋىنىڭ ناشار جولىن عانا كورە الامىز. ءاردايىم «جاماندىق» تۋرالى سويلەيتىن ادامدار جاعىمدى بولىپ قابىلدانبايدى دا قوعامدىق-ساياسي قولداۋ دا جويىلادى.

دەمەك، وپپوزيتسيا تەك وكىمەتتىككە عانا قارسى شىقپاي، سول  قوعامدى قالىپتساتىراتىن يدەيالارمەن جانە ناقتىلى جوبالارمەن قامتاماسىز ەتۋى قاجەت. بۇگىنگى كۇنى وپپوزيتسيا بۇل جونىندە قۇزىرسىز.

قارين ەرلان، ابدىعاليەۆ بەرىك، سارىموۆ ايدوس سياقتى قايراتكەرلەر رۋحاني-گۋمانيتارلىق سالادا ەشقانداي ماتەريالدىق قورلارى بولماسا دا قوعامعا پايدالى كوپ قىزمەتتەر جاساپ ءجۇر (وپپوزيتسيا پارتيالارى مەن ولاردىڭ جەتەكشىلەرىنە قاراعاندا).

ەشقانداي رەسۋرسرى جوق مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءوزى بۇكىل وپپوزيتسيا جاساي المايتىن تەكتونيكالىق قوزعالىس جاساۋعا قابىلەتتى. وپپوزيتسيانىڭ يدەيالىق  حالدەگى ايانىشتى جاعدايىن وسىدان دا كورۋگە بولادى.

بيلىكتى ساياسي بيلىكتى  مونوپوليا جاسادى دەپ كىنالايتىن وپپوزيتسيا جاس بۋىن وكىلدەرىن تاربيەلەۋدەن ادا. ويتكەنى وپپوزيتسيا باسشىلارى وزدەرىنىڭ جىلى ورىنىنان ايرىلىپ قالامىز دەپ قورقادى. قاراپ كورىڭىزدەرشى، بۇگىن ەشبىر وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ جاس قاناتى جوق. وپپوزيتسيا وكىمەتتى وپپوزيتسيالاۋ قۇقىعىن مونوپوليزاتسيالادى.

ال ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟

بىزگە ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىن مويىندايتىن، حالىقارالىق تەندەنتسيالارعا سايكەس كەلەتىن ناعىز حالىقتىق وپپوزيتسيا قاجەت. ونى بيلىكتىڭ ءوزى جاساۋى كەرەك. ول وپپوزيتسيا قازاقتىڭ تاريحىنا، مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە قىرىن قارامايتىن بولۋى كەرەك. ول بيلىككە قاراپ ارقاشان جىلاپ وتىرمايتىن بولۋى كەرەك.