كەڭەس وكىمەتى كەزەڭىندە،  ەرتىستىڭ كەرەكۋ وڭىرىندە جۇرتشىلىقتىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىسى وقتىن-وقتىن بوي كورسەتىپ تۇردى. رەۆوليۋتسيا مەن ازامات سوعىسى جىلدارىندا الاش اۆتونومياسىن  قولداۋشى قازاق زيالىلارىنىڭ ءىس-ارەكەتى زاڭمەن توقتاتىلىپ، وزدەرى جازالاۋ قۇرباندارىنا اينالدى. 1960-1970 جىلدارى تاۋەلسىزدىكتى كوكسەۋشى ەركىن ويلى ازاماتتار وتارلاندىرۋ ساياساتىنا قارسى جاسىرىن ساياسي ۇيىم قۇرىپ، استىرتىن  ارەكەت ەتتى.  مىسالى، 1969 جىلى پاۆلودار قالاسىنداعى وبلىستىق №3 مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ  9-سىنىپ وقۋشىسى (وسى جولداردىڭ اۆتورى) ارمان قانيەۆ جاسوسپىرىمدەر اراسىندا «جاس ۇلان» اتتى ساياسي ۇيىم قۇرعان. سول 1969 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا جاس ۇلاندار جەر-جەردە جۇرتشىلىقتى وتارشىلدىققا قارسى شىعۋعا ۇندەگەن پاراقشالار جاپسىرىپ كەتكەن. كوپ ۋاقىت وتپەي-اق مقك (كگب) باسقارماسى ۇيىمدى اشكەرەلەگەن سوڭ، جاس ۇلاندار ءتۇرلى جازالاۋ شارالارىنا ۇشىرادى.

كەڭەس وكىمەتى كەزەڭىندە،  ەرتىستىڭ كەرەكۋ وڭىرىندە جۇرتشىلىقتىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىسى وقتىن-وقتىن بوي كورسەتىپ تۇردى. رەۆوليۋتسيا مەن ازامات سوعىسى جىلدارىندا الاش اۆتونومياسىن  قولداۋشى قازاق زيالىلارىنىڭ ءىس-ارەكەتى زاڭمەن توقتاتىلىپ، وزدەرى جازالاۋ قۇرباندارىنا اينالدى. 1960-1970 جىلدارى تاۋەلسىزدىكتى كوكسەۋشى ەركىن ويلى ازاماتتار وتارلاندىرۋ ساياساتىنا قارسى جاسىرىن ساياسي ۇيىم قۇرىپ، استىرتىن  ارەكەت ەتتى.  مىسالى، 1969 جىلى پاۆلودار قالاسىنداعى وبلىستىق №3 مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ  9-سىنىپ وقۋشىسى (وسى جولداردىڭ اۆتورى) ارمان قانيەۆ جاسوسپىرىمدەر اراسىندا «جاس ۇلان» اتتى ساياسي ۇيىم قۇرعان. سول 1969 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا جاس ۇلاندار جەر-جەردە جۇرتشىلىقتى وتارشىلدىققا قارسى شىعۋعا ۇندەگەن پاراقشالار جاپسىرىپ كەتكەن. كوپ ۋاقىت وتپەي-اق مقك (كگب) باسقارماسى ۇيىمدى اشكەرەلەگەن سوڭ، جاس ۇلاندار ءتۇرلى جازالاۋ شارالارىنا ۇشىرادى.

ال 1986 جىلعى جەلتوقسان ايىندا وبلىستاعى قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ نارازىلىعى ءتۇرلى سيپاتتا كورىنىس بەردى.  وكىنىشكە قاراي،  سول كەزدەگى ساياسي احۋالدى پاۆلودار وبلىسى مەملەكەتتىك مۇراعات قۇجاتتارى ناقتى اشىپ كورسەتە المايدى. جەلتوقساننىڭ 24-ءى كۇنى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى وتكىزىلىپ، «قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ 1986 جىلدىڭ 19-جەلتوقسانىنداعى «الماتى قالاسىنداعى جاعدايعا بايلانىستى شارالار جونىندەگى» قاۋلىسىن جۇزەگە اسىرۋ شارالارى» بەكىتىلگەن. ون بەس تارماقتان تۇراتىن بۇل شارالاردا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ مىندەتتەرى مەن جۇمىس جوسپارلارى بەلگىلەنگەن. دەگەنمەن، الماتىدا جەلتوقسانشىلاردىڭ نارازىلىق كورسەتۋى  باستالىسىمەن-اق قازاق كسر كومپارتياسى وك-نەن، رەسپۋبليكالىق مقك-نەن، ءىىم-نەن پاۆلودارداعى پارتيا جانە مەملەكەتتىك ورگاندارعا ءوز بايلانىس جۇيەلەرى ارقىلى ءتۇرلى نۇسقاۋلار، بۇيرىقتار بەرىلىپ، ولار رەسمي قاۋلى شىعارىلماي-اق، قولما-قول جۇزەگە اسىرىلا باستاعان دەپ تۇسىنگەنىمىز دۇرىس.

اتىشۋلى ءۇ پلەنۋمنىڭ سوڭى الماتىدا قانداي دا ءبىر توتەنشە وقيعاعا اكەپ سوقتىرعانىن پاۆلودارلىقتار سول 17-جەلتوقسان كۇنى-اق سەزدى. الماتىمەن تەلەفون بايلانىسى ءۇزىلدى. جازۋشىلار ۇيىندەگى تانىس قالامگەرلەرمەن حابارلاسپاق بولۋىمىزدان ەش ناتيجە شىقپادى. سول كەزدەگى ادەتىمىزشە «گولوس امەريكي» ءتارىزدى راديوستانتسيالاردىڭ حابارلارىنا قۇلاق تۇرگەنىمىزبەن، ماڭىزدى اقپارات الا المادىق. قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن «ازاتتىق» راديوستانتسياسى «الماتى قالاسىندا قازاقتار بولشەۆيكتەرگە قارسى اشىق كۇرەسكە شىقتى» دەگەننەن باسقا ماردىمدى ەشتەڭە ايتقان جوق. بۇل سوزدەردىڭ ءوزىن راديوجۋرناليست قازاق ءتىلىنىڭ قۇلاققا ءسىڭىستى ىرعاعىن بۇزىپ، ۇيعىر ماقامىمەن ايتتى جانە «ەندى قۇران وقيىق» دەپ ىلە ايات وقي جونەلدى.

ول كەزدە كومپارتياعا دەگەن سەنىمىن جوعالتا قويماعان ءارى دىنگە بەت بۇرماعان بۇقارا مۇنداي اقپاراتتاردى قابىلدامايتىن. ال، كەيىن رەسپۋبليكالىق بۇكىل باق ارقىلى تاراتىلعان، جەلتوقسانشىلاردى اسا جاعىمسىز بەينەدە سيپاتتايتىن قىسقا رەسمي حابار كوكىرەگى وياۋ، ەركىن ويلى ادامداردىڭ ەشقايسىسىن سەندىرە المادى.

جەلتوقساننىڭ 17-ءسى كۇنى، كەشكە قاراي پاۆلودار قالاسىندا قوعامدىق ءتارتىپتى قاداعالاۋشى ميليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانى كوبەيىپ، ءىس ارەكەتتەرىنىڭ بەلسەندىلىگى ارتا تۇسكەنى ايقىن بايقالدى. كەلەسى كۇنى قالانىڭ ورتالىق الاڭى ماڭىندا جانە وعان تاياۋ كوشەلەردىڭ قيىلىستارىندا ءىىب قىزمەتكەرلەرى مەن نەگىزىنەن ەۆروپالىق ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنەن قۇرالعان جاساقشىلار توپتارى قوعامدىق ءتارتىپتى باقىلاۋعا الدى. ولار ورتالىققا قاراي ءوز ىستەرىمەن كەلە جاتقان قازاق جاستارىنىڭ سانى ءبىر-ەكەۋدەن اسسا، ەشبىر سەبەپ-سالدارسىز توقتاتىپ، كەيىن قايتارىپ تۇردى. قالادا توتەنشە جاعداي جاريالاماي، ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق بەلگىلەرىنە قاراپ، كوپشىلىك ورىنداردا ءجۇرىپ-تۇرۋلارىنا تىيىم سالۋ يا شەكتەۋ قويۋ حالىقارالىق جانە كەڭەستىك زاڭداردىڭ دا شەڭبەرىنە سيمايتىن. سولاي بولا تۇرا ءتارتىپ ساقشىلارى وزدەرىنىڭ زاڭسىز ءىس-ارەكەتتەرىنە نارازىلىق بىلدىرگەن جاستاردى ميليتسيانىڭ قالالىق، اۋداندىق بولىمدەرىنە كۇش قولدانۋ ارقىلى جەتكىزىپ، تەرگەۋگە العان، قوقان-لوقى كورسەتكەن. باياناۋىل اۋدانىنان پاۆلودارعا جەڭىل اۆتوماشينامەن قانداي دا ءبىر ءوز شارۋالارى  بويىنشا كەلە جاتقان قازاقتىڭ بەس جىگىتىن قالانىڭ كىرە بەرىسىندەگى ماي بەكەتىندە توقتاتىپ، كەيىن قايتارىپ جىبەرىپتى دەگەن اقپارات تا بار. اۋەجايدا الماتىعا ۇشاتىن ۇلتى قازاق جولاۋشىلاردى اۆيابيلەتتەرىن كۇنى بۇرىن العانىنا قاراماستان، ساپارلارىنىڭ ماقساتىن جانە وزدەرى جايىنداعى مالىمەتتەردى سۇراپ، تەكسەرگەن. سول كۇندەرى پاۆلودارلىق ونەرپاز جىگىت سەرىك تالاسباەۆتىڭ «قىزىق-اي» ويىن-ساۋىق كەشىن وتكىزبەك بولۋى پارتيا مەن قاۋىپسىزدىك ورگانى قىزمەتكەرلەرىن ابىگەرگە سالعان. دەگەنمەن، كەش ساۋىققۇمار كورەرمەندەرمەن قاتار «ۇندەمەستەردىڭ دە» كوڭىلىنەن شىعىپ، ءساتتى وتكەن.

الماتىداعى كوتەرىلىستىڭ سوڭعى كۇندەرى جەلتوقسانشىلارعا ءۇن قوسۋدى كوزدەگەن پاۆلودارلىق جاستاردىڭ بەلسەندىلىگى ارتتى جانە ولارعا قارسى ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى دە كۇشەيىپ، وبلىستاعى ساياسي احۋال تۇراقسىزدانا باستادى. سوۆحوز-تەحنيكۋم - پاۆلودار باعىتىنداعى جولاۋشىلار اۆتوبۋسى قاتىناسى توقتاتىلدى قالاعا قاراي جاياۋ شىققان ستۋدەنتتەر توبىن ورتا جولدا ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى مەن جاساقشىلار توقتاتىپ، كۇش قولدانۋ ارقىلى كەيىن قايتارعان. ارالارىنداعى تارتىس كەزىندە ستۋدەنتتەر ءتارتىپ ساقشىلارى وتىرعان اۆتوبۋستىڭ تەرەزە شىنىسىن تاسپەن اتىپ سىندىرعان. پاۆلودارداعى مونتاج، ەسەپتەۋ-ەكونوميكالىق تەحنيكۋمدارىنىڭ ستۋدەنتتەرى جاتاقحانالاردان شىعارىلمادى، ءىىب قىزمەتكەرلەرىنىڭ توبى مەن مقك-ءنىڭ وكىلدەرى سول مەكەنجايلاردا تۇنەدى. ءتىپتى ۇلتى قازاق وقۋشىلاردىڭ دا ءجۇرىس-تۇرىستارى قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. اباي اتىنداعى №10  قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا ساباققا كەلمەي قالعانداردىڭ ۇيلەرىنە قولما-قول مۇعالىمدەر جىبەرىلدى.

قالانىڭ «كازكراي» اتالاتىن اۋماعىندا تۇراتىن قازاق جاستارى كۇن باتا بىرنەشە توپ بولىپ كوشەگە شىقتى. شامامەن، 20-30 ادامنان تۇراتىن توپتار ميليتسيانىڭ جىلجىمالى پۋنكتى جاقىنداعان كەزدە جان-جاققا ىدىراي قاشىپ، باسقا جەردە قايتا جينالدى بىراق قانداي دا ءبىر ناقتى ساياسي ماقساتتى كوزدەمەگەندىكتەن، نە ىستەرىن بىلمەي، اقىرى ءۇيدى-ۇيلەرىنە تاراپ تىندى. مۇنداي جايتتار كەلەسى كۇندەرى دە قايتالاندى.

جەرگىلىكتى ۇكىمەت پەن پارتيا ورگاندارى جاستاردى ورتالىق الاڭعا شىعارماۋدىڭ «بەيبىت» ءتاسىلىن ويلاپ تاۋىپ، اككىلىكپەن جۇزەگە اسىرا ءبىلدى. اراق-شاراپ دۇكەندەرى تەڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن جۇمىس ىستەدى جانە الكوگولدى ىشىمدىكتەر اۆتوماشينالارمەن ءۇستى-ۇستىنە تاسىلىپ جەتكىزىلىپ تۇردى، وسى سەبەپتى، ادەتتەگىدەي ءبىر-ەكى ساعات ىشىندە ءبىتىپ قالعان جوق. پاۆلودارلىقتار م.گورباچەۆتىڭ «قۇرعاق» زاڭى شىققان 1985 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىنان باستاپ مۇنداي اراق-شاراپ مولشىلىعىن كورمەپ ەدى... اۋەلدە ورتالىق الاڭعا بارۋعا نيەتتەنگەن قازاق جاستارىنىڭ ءبىرسىپىراسى وعان جەتپەي، دزەرجينسكي (قازىرگى ساتباەۆ) مەن تولستوي كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى اراق-شاراپ دۇكەنىنە ءجىپسىز بايلاندى... دەگەنمەن، الماتىداعى جەلتوقسانشىلارعا ءۇن قوسۋعا بەل بۋعان ۇلتجاندى جاستاردىڭ شاعىن توپتارى ميليتسيا مەن جاساقشىلار تۇرعان جەرلەردەن جەكە-جەكە ءبولىنىپ ءوتىپ، ورتالىق الاڭنىڭ جانىنداعى تسۋم ىشىنە جيىلدى. ساتىپ الۋشىلاردىڭ كەيپىنە ەنگەن ولار الاڭعا شىعار ءساتتى كۇتتى. بىراق جاتاقحانالارداعى قاماۋدان ەبىن تاۋىپ سىتىلىپ شىققان ساناۋلى ستۋدەنتتەر جانە جۇمىسشىلاردىڭ وكىلدەرىنەن عانا قۇرالعان ولاردىڭ سانى تىم از ەدى ءارى ءبىرىن-ءبىرى تانىمايتىن. ال ورتالىق الاڭنىڭ وبكومعا قاراما-قارسى جاعىندا ميليتسيانىڭ ءبىر عانا «جيگۋلي» اۆتوماشيناسى «موماقان مىنەز» تانىتىپ تۇردى. مۇنىڭ الدامشى كورىنىس ەكەنىن ءىشىمىز سەزدى.

سول ورتالىق الاڭنىڭ جانىنان تۇنگە قاراي قوناقتان ۇيىنە قايتىپ بارا جاتقان ورتا جاستاعى ەرلى-زايىپتى ەركەك پەن ايەلدى وزگە ۇلت وكىلى بولىپ تابىلاتىن ميليتسيا قىزمەتكەرى ەش سەبەپسىز توقتاتىپ، قول جۇمساعان.  بىر جاقسىسى، الگىنىڭ  جانىنداعى ۇلتى قازاق ميليتسيونەر جازىقسىز جاندارعا اراشا ءتۇسىپ، سوققىعا جىعىلۋدان ساقتاپ قالعان. ەسەسىنە ول ەرتەڭگىسىندە ىشكى ىستەر ءبولىمى باسشىلىعىنا ۇلتى قازاق ارىپتەسىنىڭ ۇستىنەن «باسبۇزارلاردى جاقتادى» دەگەن سىڭايدا ارىز تۇسىرگەن.

سول كۇندەرى مقك، ءىىب، پارتيا ورگاندارىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى جۇمىس ۋاقىتىنان كەيىن دە جۇمىس ورىندارىندا قالىپ، توتەنشە وقيعاعا ءازىر وتىرعاندىعىن، جابىق مەكەمەلەردى كۇزەتەتىن اسكەري بولىمشەلەردە نارازىلىق اكتسيالارىن كۇشپەن باسۋدى كوزدەيتىن دايىندىق ىستەرى جۇرگىزىلگەنىن ءبىز كەيىن بىلدىك. دايىندىق بارىسىندا جاۋىنگەرلەرگە، ميتينگ نە دەمونستراتسيا بولا قالعان جاعدايدا، اكتسياعا قاتىسۋشىلاردى سولدات كۇرەكتەرىنىڭ قىرىمەن ەمەس، جالپاعىمەن ۇرىپ تارقاتۋ جونىندە اۋىزشا نۇسقاۋ بەرىلگەن كورىنەدى. (جان الىسىپ، جان بەرىسەر الماعايىپ شاقتا مۇنداي بۇيرىقتى مۇلتىكسىز ورىنداۋ مۇمكىن ەمەس! سول كۇندەرى الماتىدا قازا تاپقان جانە اۋىر جاراقاتتانعان جەلتوقسانشىلاردىڭ دەنەلەرىندەگى قاتتى وتكىر زاتتاردىڭ سوققىسىنان كەسىلگەن نەمەسە شابىلعان دەلىنەتىن جارالار سولدات كۇرەكتەرىنىڭ قىرىنان قالعان جاراقات ەكەنى كۇمان تۋعىزبايدى). كومانديرلەردىڭ ساياسي ىستەر جونىندەگى ورىنباسارلارى ۇلتى قازاق اسكەري قىزمەتشىلەردەن جەلتوقسانشىلاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى جونىندەگى پىكىرلەرىن سۇراپ، وزدەرىنشە سىناق جۇرگىزىپ، سەنىمسىزدىك تانىتقان.

پاۆلودار قالاسىندا جۇرتشىلىقتىڭ الاڭعا شىعىپ، نارازىلىق كورسەتۋگە دەگەن ۇمتىلىسى كەلەسى 1987 جىلدىڭ باس كەزىنە دەيىن وقتىن-وقتىن بوي كورسەتىپ تۇردى. قازاق جاستارىنىڭ نارازىلىعى اۋىلدىق اۋدانداردىڭ ورتالىقتارىندا دا كورىنىس بەردى. بىراق بۇل ءىس-ارەكەتتەر ءتۇرلى سەبەپ-سالدارلارعا بايلانىستى الماتىداعىداي كوتەرىلىس دارەجەسىنە جەتكەن جوق.

ارمان قاني،

اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى،

وبلىستىق قوعامدىق «ەرتىس ديدارى» گازەتىنىڭ رەداكتورى.