«تۇرمىس قۇرعانىما كوپ بولا قويعان جوق. بارلىعى جاقسى. ەش ۋايىمىم جوق. تەك... قالاي ايتسام ەكەن... مەنىڭ اياعىم اۋىر. ىشكەنىم بويىما سىڭبەي، ەش نارسەگە تابەتىم تارتپاي، ابدەن ىعىر بولدىم. دارىگەرىم «توكسيكوز» دەپ دياگنوز قويدى. ونىڭ ۋاقىتشا ەكەندىگىن، ءالى-اق ءبارى جاقسى بولاتىنىن ايتىپ، جۇباتادى.

ۇنەمى كوڭىل كۇيىم ءتۇسىپ، جابىرقاپ جۇرەمىن، ءتىپتى اشۋلانشاق بولىپ كەتتىم. دارىگەرى جوق، پەرزەنتحاناسى بولماعان اتا-بابالارىمىز قالاي ءومىر ءسۇرىپ، جەڭگەلەرىمىز سونشاما بالانى قالاي ومىرگە اكەلدى ەكەن؟! تاڭعالامىن! مەن الدەن شارشاپ كەتتىم. كۇيەۋىم دە، ەنەم دە مەنىڭ احۋالىمدى بايقاماعانسيدى. كوزىمنىڭ جاسىن وڭاشادا ءبىر سىعىپ الىپ، «ايەلدىك» جانە «كەلىندىك» مىندەتىمدى ارى قاراي ارقالاپ جۇرە بەرەمىن... بىراق مەن بولاشاق انامىن عوي...»

رەداكتسيامىزعا حات جولداعان جادىرا وسىلاي دەپ مۇڭ شاعادى. بۇل - كوپتەگەن سىڭلىلەرىمىزدىڭ باسىنداعى جاعداي. مۇنداي اڭگىمەلەر بارىمىزگە دە تانىس. اسىرەسە، قىز-كەلىنشەكتەر قاۋىمىنا. انانىڭ كوڭىل-كۇيى ىشتەگى شاراناعا اسەر ەتەتىنى عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن قۇبىلىس. الايدا، بالا تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن اتام قازاق بويىنا بالا بىتكەن جاس كەلىندى تاربيەلەپ، كۇتۋدىڭ دە وزىندىك ۇلگىسىن قالىپتاستىرعان. وسىعان وراي، ءبىز جازۋشى زەينەپ احمەتوۆادان ءوزىنىڭ كورگەن-بىلگەنىن اڭگىمەلەپ بەرۋدى وتىنگەن ەدىك...

«ىشتەن قىڭىر تۋعاندى تەزگە سالساڭ تۇزەلمەس»

«تۇرمىس قۇرعانىما كوپ بولا قويعان جوق. بارلىعى جاقسى. ەش ۋايىمىم جوق. تەك... قالاي ايتسام ەكەن... مەنىڭ اياعىم اۋىر. ىشكەنىم بويىما سىڭبەي، ەش نارسەگە تابەتىم تارتپاي، ابدەن ىعىر بولدىم. دارىگەرىم «توكسيكوز» دەپ دياگنوز قويدى. ونىڭ ۋاقىتشا ەكەندىگىن، ءالى-اق ءبارى جاقسى بولاتىنىن ايتىپ، جۇباتادى.

ۇنەمى كوڭىل كۇيىم ءتۇسىپ، جابىرقاپ جۇرەمىن، ءتىپتى اشۋلانشاق بولىپ كەتتىم. دارىگەرى جوق، پەرزەنتحاناسى بولماعان اتا-بابالارىمىز قالاي ءومىر ءسۇرىپ، جەڭگەلەرىمىز سونشاما بالانى قالاي ومىرگە اكەلدى ەكەن؟! تاڭعالامىن! مەن الدەن شارشاپ كەتتىم. كۇيەۋىم دە، ەنەم دە مەنىڭ احۋالىمدى بايقاماعانسيدى. كوزىمنىڭ جاسىن وڭاشادا ءبىر سىعىپ الىپ، «ايەلدىك» جانە «كەلىندىك» مىندەتىمدى ارى قاراي ارقالاپ جۇرە بەرەمىن... بىراق مەن بولاشاق انامىن عوي...»

رەداكتسيامىزعا حات جولداعان جادىرا وسىلاي دەپ مۇڭ شاعادى. بۇل - كوپتەگەن سىڭلىلەرىمىزدىڭ باسىنداعى جاعداي. مۇنداي اڭگىمەلەر بارىمىزگە دە تانىس. اسىرەسە، قىز-كەلىنشەكتەر قاۋىمىنا. انانىڭ كوڭىل-كۇيى ىشتەگى شاراناعا اسەر ەتەتىنى عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن قۇبىلىس. الايدا، بالا تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن اتام قازاق بويىنا بالا بىتكەن جاس كەلىندى تاربيەلەپ، كۇتۋدىڭ دە وزىندىك ۇلگىسىن قالىپتاستىرعان. وسىعان وراي، ءبىز جازۋشى زەينەپ احمەتوۆادان ءوزىنىڭ كورگەن-بىلگەنىن اڭگىمەلەپ بەرۋدى وتىنگەن ەدىك...

«ىشتەن قىڭىر تۋعاندى تەزگە سالساڭ تۇزەلمەس»

جاس ۇرپاق تاربيەسى ءبىر ءسات بوساڭسۋدى، بەيقامدىقتى كوتەرمەيتىن تىرشىلىك-تىنىسىمىزدىڭ اسا وزەكتى تەتىگى بولعاندىقتان ەشقاشان كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس. «ءبىر بالانى ادام ەتىپ وسىرگەنشە، ءبىر شاھار وپات بولادى» دەپتى كونە شىعىس دانالارى. وسى سالىستىرۋدىڭ ءوزى-اق بالانىڭ شىن مانىندەگى ادام بولىپ قالىپتاسۋى قىرۋار تەر توگۋدى، اۋقىمى كەڭ، جاۋاپكەرشىلىگى مول ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىنىن ۇقتىرسا كەرەك.
قازىر عالىمداردىڭ دالەلدەۋى بويىنشا، ءسابي جارىق دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ، انا جۇرەگىنىڭ استىندا جاتقان كەزىنەن تاربيەنى قابىلدايدى ەكەن. وزگەنى قايدام، ءبىزدىڭ قازاققا بۇل جاڭالىق ەمەس. ولاي دەيتىنىم، عىلىمي اتاقتان اۋىلى الىس، جازۋ-سىزۋمەن اينالىسپاعان قاراپايىم اجەلەرىمىز بۇگىنگى عىلىمعا ازىق بولارلىق، تالاي كىتاپقا بەلومىرتقا بولاتىن ۇلگى-ونەگە، ءجون-جوبانى قالدىرىپ كەتىپتى. ولار ۇرپاق تاربيەسىن، بالا قامىن ىشتە جاتقان شاعىنان باستاۋ كەرەكتىگىن تابيعي سەزىمتالدىقپەن ۇققان، بۇلتارتپاي بولجاعان. بولاشاق انانىڭ سانا-سەزىمى، وي-ورەسى، دۇنيە تانىمى، اينالاسىمەن قارىم-قاتىناسى، رەنىش-قۋانىشى، ىشكەن اسىنا دەيىن تىكەلەي ىشتەگى شاراناعا بەرىلىپ، ونىڭ تۋا بىتەتىن مىنەز-قۇلقىنىڭ ىرگەتاسى انا قۇرساعىندا قالاناتىنىن اتام زاماننان جاقسى تۇسىنگەن. ياعني بالا مىنەزىنىڭ قانداي بولىپ قالىپتاسۋى انانىڭ كوڭىل-كۇيىنە تىكەلەي بايلانىستى. ەگەر اياعى اۋىر ايەل نەمەسە جاس كەلىن كوپ جىلاسا، بالا جاسىق بولىپ قالىپتاسادى. «ىشتەن قىڭىر تۋعاندى تەزگە سالساڭ تۇزەلمەس» دەيتىن ءسوزدىڭ قوس قىرتىستى استارىن ءتالىم-تاربيە ۇلگىسىن تىم ەرتەدەن باستاۋ قاجەتتىگىن بىلدىرەدى. ەندى ءبىر ءسات اجەلەر «عىلىمىنا» نازار اۋدارىپ كورەيىك.

اتا-انانىڭ ارمانى

قازاق - ەرەكشە بالاجان حالىق. «بالالى ءۇي - بازار» دەپ، بالانىڭ كوپتىگىنەن ءۇيى بازارداي شۋعا تولىپ، «ميى اشىپ» جاتسا دا، كوپ كورمەگەن. ءتىپتى ىرىم ەتىپ بالالارىنىڭ سانىن بادىرايتىپ ايتپاعان. سۇراي قالعاندارعا «قۇدايعا شۇكىر، ءبىراز جامان قارالار بار عوي...» دەپ جورتا جاۋاپ بەرگەن. اتا-انانىڭ ۇرپاق جالعاستىعى دەگەندە تىلەۋى بىتپەيدى. ءوز بالاسىن قاناتتاندىرعان سوڭ، بالانىڭ بالاسىن كورۋدى كوكسەيدى. اسىرەسە ۇلى ەرجەتكەن اتا-انا وتاۋ كوتەرىپ، وڭ جاعىن قىزارتىپ كەلىن ءتۇسىرۋدى ارماندايدى. تىرشىلىكتە ءتىرى ادامنىڭ ارمانى تاۋسىلعان با، كەلىن ءتۇسىپ، باسىنا باس قوسىلعان سوڭ، «بالام - بالىم، بالامنىڭ بالاسى - جانىم» دەپ نەمەرە ءسۇيۋدى اڭسايدى. جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنگە قويدىڭ ۇلتابارىن جەگىزىپ ىرىم ەتۋى دە - سول اق نيەتتى ىزگى ارماننىڭ ءبىر كورىنىسى. ۇلكەندەردىڭ جاس كەلىنگە: «كوپ جاسا، ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بول! ەتەگىڭ بالادان كەپپەسىن، ۇل تاپ!» دەپ باتا بەرۋى دە ادام ومىرىندە ۇرپاقتىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن بىلدىرسە كەرەك.
ءسويتىپ، كەلىن ءتۇسىپ ءبىر تىلەگىنە جەتكەن تىلەۋقور انا كۇن وتكەن سايىن كەلىننىڭ بويىنداعى، ءجۇرىس-تۇرىسىنداعى كىشكەنتاي وزگەرىستىڭ ءوزىن قالت جىبەرمەي، ونىڭ سەبەبىن تۋراسىنان سۇراماي، جايلاپ، قامقورلىعىن جاساي ءجۇرىپ، باقىلاۋعا الادى. تەك ەنە عانا ەمەس، ابىسىن-اجىندارى، اۋىلداعى جاناشىر انالار «جاقسىلىقتىڭ نىشانى قاشان بايقالار ەكەن» دەپ كۇتە باستايدى.

«قۇلاق ءسۇيىنشى» نەمەسە «قۇرساقتويدىڭ» قاسيەتى

كۇندەردىڭ كۇنى كەلىننىڭ اسقا تابەتى سوقپاي، قالتارىسقا ءجيى بارىپ لوقسىپ جۇرگەنىن كورگەن ايەلدەردىڭ ءبىرى ونىڭ ەنەسىنە كەلىپ، «كەلىنىڭىزدىڭ قۇرساعى اققا جارىپتى» نەمەسە «كەلىنىڭىز اق العىستى بولىپتى» دەپ كەلىننىڭ جەرىك ەكەنىن ادەمىلەپ، استارلاپ جەتكىزەدى. قۋانىشتى حاباردى العاش جەتكىزگەن ادامعا ءجون بىلەتىن ەنە كوڭىل ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، «قۇلاق ءسۇيىنشىسىن» بەرەدى. جايدى ۇعار جاقسى ەنە كوپتەن كۇتىپ جۇرگەن جۇرەكجاردى حاباردى ەستىگەن سوڭ ءبىر شارشى اق ورامالدى قارا شاڭىراق سانالاتىن سول اۋلەتتىڭ ۇلكەن ءۇيىنىڭ وڭ بوساعاسىنا اپارىپ بايلايدى. بۇل - تۇڭعىش پەرزەنتى بويىنا بىتكەن كەلىندى «اتا-بابالار رۋحى قولداپ-قورشاپ ءجۇرسىن» دەگەن ىزگى نيەتتەن تۋعان ىرىم ءارى كەلىننىڭ اياعى اۋىر ەكەنىن باسقالارعا دا جەتكىزىپ، جاقسىلىقتى جاريالاۋ. سول اق ورامال بەلگىسىنەن باستاپ، اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى كەلىنگە بولاشاق انا رەتىندە قاراپ، كوڭىل دەمەۋىن، قول كومەگىن كورسەتۋدى وزدەرىنە پارىز ساناعان. پاراساتتى ەنە ارنايى داستارقان ازىرلەپ، «قۇرساقشاشۋ» نەمەسە «قۇرساقتوي» دەپ اتالاتىن ءداستۇرلى قوناقتىققا اۋىلداعى ايەلدەردى تۇگەل شاقىرعان. شاقىرىلعان ايەلدەر قۇرقول كەلمەيدى، ارقايسىسى ءوز ۇيلەرىنەن ءبىر-ءبىر تاعام اكەلەدى. ونداعى ماقسات - كەلىننىڭ جەرىك اسىن تابۋعا جاردەمدەسۋ. «قۇرساقشاشۋدىڭ» ءمانى دە وسىندا جاتىر. ەگەر كەلىن سول دامدەردىڭ ءبىرىن ءسۇيسىنىپ جەسە، تاعامدى اكەلگەن ايەلدىڭ دە قۋانىشى ارتىپ، كوڭىلى اسىپ-تاسىعان. مۇمكىندىگىنشە كەلىننىڭ جەرىگى باسىلعانشا سول استى ءوزى دايارلاپ بەرگەن. «قۇرساقشاشۋدا» كەلىننىڭ اڭسارى اۋعان ءدام تابىلماعان جاعدايدا دا، جەرىك استى ىزدەۋ توقتاتىلماعان. رەتىن كەلتىرىپ قالايدا تابۋعا ارەكەتتەنگەن. بۇعان تەك ايەلدەر عانا ەمەس، ەر-ازاماتتار دا شەت قالماي اتسالىسقان. اسىرەسە كەلىنشەكتىڭ قاينىلارى، كۇيەۋىنىڭ قۇربى-قۇرداستارى، دوس-جاراندارى اڭنىڭ، قۇستىڭ ەتى سەكىلدى اۋەس دامدەردى تاۋىپ اكەلىپ، جاردەمدەسە بىلگەن. جەرىك اس كەيدە توسىن، كۇتپەگەن نارسە بولۋى دا مۇمكىن. ول - بولاشاق انانىڭ ءوز تاڭداۋىنا بايلانىستى ەمەس، ەركىنەن تىس بولاتىن قۇپيالى قۇبىلىس.
ەل ىشىندەگى اڭىز-اڭگىمەلەردە جولبارىستىڭ، قابىلاننىڭ، ايۋدىڭ، ۇلاردىڭ ەتىنە جەرىك بولعان انالاردان تۋعان بالالار كەيىن الىپ باتىر، اقىلگوي دانا بولعاندىعى جايلى كوپ ايتىلادى. ارينە، اڭىز تاريح ەمەس، الايدا ءار اڭىزدىڭ تۇبىندە تاريح جاتادى...

P.S. «جەرىكتىك» دەگەنىمىز نە؟ قازاق جەرىكتىككە نە سەبەپتى ۇلكەن ءمان بەرگەن؟ «يتجەرىك» دەپ نەنى ايتامىز؟ تۇڭعىشى بويىنا بىتكەن اناعا ءتان وسىناۋ قۇپياعا تولى جاراتىلىستىڭ، تىلسىم سىردىڭ جالعاسىن گازەتىمىزدىڭ الداعى ساندارىنان وقيسىزدار.

دايىنداعان
ايگۇل بولاتحانقىزى
"ايقىن" گازەتى 26.01.10.