سولاقاي ساياسات كەزىندە «باندى» اتانعان قۇنىسكەرەي قوجاحمەتوۆتىڭ ەسىمى باتىس قازاقستان، اتىراۋ وبلىستارىنا جاقسى تانىس. 1885 جىلى اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن قۇنىسكەرەي كەڭەس وكىمەتى العاش كەلىپ جاتقان جىلدارى اۋىلسوۆەت توراعاسى بولىپ تا جۇمىس ىستەگەن. الايدا 1923 جىلى قوناعىن قورعاپ، گپۋ وكىلىن (سول كەزدەگى ميليتسيا) اتىپ ولتىرگەنى ءۇشىن «باندى» اتانىپ، ءبىراز جىل قۋعىندا جۇرگەن. اقىرى الىس تۇرىكمەنستان جەرىنە ءوتىپ، اتى-ءجونىن وزگەرتىپ، ابىلقايىر جامانوۆ دەگەن اتپەن 1968 جىلى ومىردەن وتكەنى جونىندە تالاي مارتە جازىلدى دا.

باتىسقازاقستاندىق بەلگىلى ولكەتانۋشى قايىرجان حاسانوۆ اعامىز قۇنىسكەرەيدىڭ تاريحىن كوپ زەرتتەدى. الماتىداعى «ءۇش قيان» باسپاسىنان اعامىزدىڭ قۇنىسكەرەي جايلى جەكە كىتابى دا شىققالى جاتىر ەكەن. ال 2000 جىلى «زەردە» باسپاسىنان شىققان «قوس باتىردىڭ حيكاياسى» اتتى كىتاپتا قۇنىسكەرەي تۋرالى تارقاتىپ جازعان.

«قاراتوبە اۋدانى تەرريتورياسىندا جارلى وزەنى بويىندا اتتىلى كىسى سىياتىنداي قۇنىسكەرەي ۇڭگىرى بار» دەپ جازادى اعامىز اتالمىش حيكاياتتا.

مەرگەندى باقايعا اتقان
ەل اۋزىنداعى اڭىزدارعا قاراعاندا، قۋعىندا جۇرگەن قۇنىسكەرەي اتامىز سىرت كوزگە تۇسپەي، ساي ىشىمەن كەلىپ، ۇڭگىرگە كىرىپ كەتەدى ەكەن. ۇڭگىردىڭ اۋزى اتتى كىسى سىياتىنداي ۇلكەن بولسا دا، بىلەتىن كىسى بولماسا، وزگەگە جاسىرىن، ەلەۋسىز بولعان.

سولاقاي ساياسات كەزىندە «باندى» اتانعان قۇنىسكەرەي قوجاحمەتوۆتىڭ ەسىمى باتىس قازاقستان، اتىراۋ وبلىستارىنا جاقسى تانىس. 1885 جىلى اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن قۇنىسكەرەي كەڭەس وكىمەتى العاش كەلىپ جاتقان جىلدارى اۋىلسوۆەت توراعاسى بولىپ تا جۇمىس ىستەگەن. الايدا 1923 جىلى قوناعىن قورعاپ، گپۋ وكىلىن (سول كەزدەگى ميليتسيا) اتىپ ولتىرگەنى ءۇشىن «باندى» اتانىپ، ءبىراز جىل قۋعىندا جۇرگەن. اقىرى الىس تۇرىكمەنستان جەرىنە ءوتىپ، اتى-ءجونىن وزگەرتىپ، ابىلقايىر جامانوۆ دەگەن اتپەن 1968 جىلى ومىردەن وتكەنى جونىندە تالاي مارتە جازىلدى دا.

باتىسقازاقستاندىق بەلگىلى ولكەتانۋشى قايىرجان حاسانوۆ اعامىز قۇنىسكەرەيدىڭ تاريحىن كوپ زەرتتەدى. الماتىداعى «ءۇش قيان» باسپاسىنان اعامىزدىڭ قۇنىسكەرەي جايلى جەكە كىتابى دا شىققالى جاتىر ەكەن. ال 2000 جىلى «زەردە» باسپاسىنان شىققان «قوس باتىردىڭ حيكاياسى» اتتى كىتاپتا قۇنىسكەرەي تۋرالى تارقاتىپ جازعان.

«قاراتوبە اۋدانى تەرريتورياسىندا جارلى وزەنى بويىندا اتتىلى كىسى سىياتىنداي قۇنىسكەرەي ۇڭگىرى بار» دەپ جازادى اعامىز اتالمىش حيكاياتتا.

مەرگەندى باقايعا اتقان
ەل اۋزىنداعى اڭىزدارعا قاراعاندا، قۋعىندا جۇرگەن قۇنىسكەرەي اتامىز سىرت كوزگە تۇسپەي، ساي ىشىمەن كەلىپ، ۇڭگىرگە كىرىپ كەتەدى ەكەن. ۇڭگىردىڭ اۋزى اتتى كىسى سىياتىنداي ۇلكەن بولسا دا، بىلەتىن كىسى بولماسا، وزگەگە جاسىرىن، ەلەۋسىز بولعان.

ساي ءىشى قالىڭ جىنىس، بۇتا. ۇڭگىردىڭ ۇستىنەن كەلگەن ادام بايقامايدى، ال سايدىڭ قارسى بەتىنەن كەلگەن جان بولسا، ۇڭگىردە ول باعىت الاقانداعىداي كورىنەدى.

جۇرت كوزىنە ءتۇسىپ، وزىنە كومەكتەسكەندەردىڭ باسىن قاتەرگە بايلامايىن دەسە كەرەك، قۇنىسكەرەي قىس كەزىندە كوبىنە ۇڭگىردە بولعان ەكەن.

قاراتوبە اۋدانىنىڭ قوسكول اۋىلىندا تۇراتىن ازەرباي كەنجەعاليەۆ دەگەن اعامىز بىلاي دەيدى:
- ميليتسيا ورگانىنىڭ باستىقتارى «قۇنىسكەرەي قولعا تۇسپەسە، اتىپ، جارالى كۇيىندە ۇستاۋ كەرەك» دەگەن ءتارتىپ بەرگەن. قىس تۇسە شەتەلگە ءوتىپ كەتەدى دەگەن قاۋىپ بولعان سىڭايلى. اقتوبەگە قاراي قۇلاقشيدەن ءارى بولەكتاۋ، بارماق دەپ اتالاتىن ۇلكەن ءۇستىرت، شاعىن تاۋلار بار. سول جەردە ءبىر تاۋدىڭ استىن قازىپ، قۇنىسكەرەي ۇڭگىرلى-بولمەلى ءۇي جاساعان دەگەن سىبىس بويىنشا ۇستاۋدىڭ جوسپارى جاسالىپتى. ورالدان مەرگەن تاتار جىگىتىن الدىرىپ، ميليتسيا جاساعى قۇنىسكەرەيدى كوپ اڭديدى.

بولەكتاۋدى كەيدە ۇڭگىرتاۋ دەپ تە اتايدى ەكەن. ۇڭگىرتاۋدىڭ ۇستىنە شىققاندا اياق استى دۇڭگىرلەپ تۇرادى دەيدى، بىراق اينالادا ەسىك تە، تەسىك تە جوق. ءبىر كۇنى ۇڭگىرتاۋدىڭ ۇستىندە تۇرعاندا كوز ۇشىنان ءبىر سالت اتتى كورىنىپتى. ءدۇربى سالىپ قاراسا، قۇنىسكەرەي ەكەن. تاتار مەرگەن اتىپ جىبەرەدى. بىراق قۇنىسكەرەيگە دارىمايدى. قۇنىسكەرەي قايىرىلا بەرىپ، اتقان ەكەن، وق تاتار مەرگەننىڭ باشپايىنان ءتيىپ، اتىنان ۇشىرىپ ءتۇسىرىپتى. «مەن ەندى اتپايمىن. قۇنىسكەرەي مەنىڭ تاۋداي دەنەمدى كورمەي تۇرعان جوق. بۇل ەسكەرتۋ بولار، ەندى اتسام ولتىرەدى. وققاعارى بار ەكەن، وسى كەزگە دەيىن وعىم دالاعا كەتىپ كورگەن جوق ەدى»، - دەپ تاتار مەرگەنى قايتا اتۋدان باس تارتىپتى.

قوبىلاندى كەلگەن سايمەنەن
جاقىندا جولىمىز ءتۇسىپ، قاراتوبە اۋدانىنىڭ ەگىندىكول اۋىلىنا باردىق. بۇل ءوزى تابيعاتى دا اسەم، تاريحى دا تەرەڭ تاماشا ولكە ەكەن. ايگىلى قارا قىپشاق قوبىلاندى شاباتىن الشاعىر حاننىڭ قالاسى دەيتىن اققۇم ىرگەدە جاتىر. تايبۋرىل قارعىپ وتەتىن سەگىز ساي جاتىر قاتار-قاتار جوسىلىپ. ەگىندىكولدىڭ ىرگەسىندە، وسى سەگىز سايدىڭ العاشقىسىندا ءبىز ىزدەگەن قۇنىسكەرەيدىڭ ۇڭگىرى بار ەكەن. قالىڭ قار باسىپ، ەش تەحنيكا جەتە المايتىن جىقپىلعا اۋىل ازاماتى جاستالاپ شامعونوۆ شانامەن الىپ باردى.

قۇنىسكەرەي ۇڭگىرى اۋىلدان ءتورت-بەس شاقىرىمداي ەكەن. ۇڭگىردىڭ قارسى بەتىنەن كەلىپ، تەرەڭ سايدىڭ جيەگىنە توقتادىق. تەرەڭدىگى 13-15 مەتردەي بولاتىن ساي جارقاباعىنىڭ ورتا تۇسىندا، اپپاق قاردىڭ اراسىنان قاراۋىتىپ ۇڭگىردىڭ اۋزى كورىنەدى. ات-شانانى قالدىرىپ، ومبىلاپ ساي تابانىنا تۇستىك. تىرمىسىپ، ۇڭگىرگە دەيىن قايتا كوتەرىلدىك.

بايقاعانىمىز، ۇڭگىردىڭ اۋزى قۇلاپ، كىشىرەيىپ قالىپتى. قار مەن جاڭبىر سۋى قۇيىلىپ، اۋزى وپىرىلىپ، ىشكە، ۇڭگىر تۇبىنە قاراي قۇلاي بەرگەن ەكەن. ءبىر كەزدەرى ادام ەڭكەيمەي كىرەتىن بولسا، قازىر ابدەن الاسارعان. ەڭبەكتەپ ىشكە كىردىك. توپىراق جىنىسى ۇساق-ۇساق اك تاستان ەكەن. ۇڭگىردىڭ ءتۇبى نەبارى 10 مەتردەي عانا. تۇبىنە سۋ جينالعانى، سىز ۇيالاپ، كوگەرىپ، قابىرعاسى قۇلاعانى بايقالىپ تۇر. ۇڭگىردىڭ اۋىز تۇسىندا جوعارى تۇستا بىرنەشە تەرەڭ جارىق كورىنەدى. تاعى دا قۇلاعالى تۇر-اۋ. ەندى بىرنەشە جىلدا قۇنىسكەرەي ۇڭگىرىنەن ەشتەڭە قالمايتىن شىعار دەپ ۋايىمدادىق.

سپەلەولوگيا قاشان ىسكە كىرىسەدى؟
- ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە، بۇل 1956-1958 جىلدار بولاتىن، وسى ۇڭگىرگە قۇرمانعازى قارامانۇلى ەكەۋمىز كەلىپ وينايتىنبىز. ول كەزدە ۇڭگىر تەرەڭ ەدى. ۇڭگىر ءتۇبى قاراڭعى ءارى جاعىمسىز ءيىس شىعىپ جاتاتىندىقتان، بويلاپ ەنىپ كورگەن جوقپىز. قورقاتىنبىز، - دەپ ەسكە الادى بالالىق شاعى وسى ەگىندىكول مەن جىگەرلەن ەلدى مەكەندەرىندە وتكەن قايىرجان حاسانوۆ اعامىز.

وسى ەگىندىكول اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ۇڭگىردىڭ ىشىندە ەكى باعىتقا كەتكەن جول بولعانىن اڭىز ەتىپ اڭگىمەلەيدى. بىراق مۇنىڭ راس-وتىرىگى بەلگىسىز. جوعارىداعى ۇڭگىرتاۋ تۋرالى حيكايا راس بولسا، ول ۇڭگىردىڭ اۋىزى ءدال وسى سايدان باستالاتىن شىعار؟ ونىڭ ۇستىنە، مۇنى ميليتسيادان قاشىپ، ات ۇستىندە جۇرگەن قۇنىسكەرەي قازىپ جاسادى دەۋ دە اقىلعا سىيىمسىز سەكىلدى. شاماسى، بۇل ۇڭگىردىڭ تاريحى ارىرەكتە بولسا كەرەك. وسى وڭىردە ساق زامانىنان قالعان وبالاردىڭ كوپتىگى، ارحەولوگيالىق قازبالاردان تابىلىپ جاتقان قۇندى جادىگەرلەر وسىعان كۋا بولعانداي.

ەل اۋزىندا «قۇنىسكەرەي ۇڭگىرى» اتانىپ جۇرگەن وسى مەكەننىڭ اتاق-داڭقىنا قانىققان ايگىلى جازۋشى ءابىش كەكىلباي دا 1998 جىلى مۇندا ات باسىن ارنايى تىرەپ كەلىپتى.

مىنە، مۇنداي عاجايىپ ۇڭگىرلەر قازاق جەرىندە كوپتەپ كەزدەسەدى. الايدا وسى كۇنگە دەيىن سول ۇڭگىرلەردىڭ ەشقايسىسى دا زەرتتەلگەن ەمەس. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ۇڭگىرلەردى ارنايى زەرتتەيتىن سپەلەولوگيا ءىلىمى جەتىستىكتى پاش ەتەر عىلىمعا دا، تابىس كوزى بولار تۋريزمگە دە قاتار بىردەي قىزمەت ەتىپ كەلەدى. ساياحاتتىڭ ەڭ ءبىر شىم-شىتىرىق، قىزىقتى ءبىر ءتۇرى سپەلەوتۋريزم بولىپ تابىلادى. ورىندى-ورىنسىز مۇرىن شۇيىرەتىن بىزدە مۇنىڭ ەشقايسىسى دا جوق. الاش سپەلەولوگياسى قاشان ىسكە كىرىسەر ەكەن؟..

ۇڭگىرتانۋعا ۇندەۋ
سپەلەولوگيا - (گرەكشە: spelaion - ۇڭگىر جانە logos - ءىلىم) ۇڭگىرلەردىڭ شىعۋ توركىنىن زەرتتەيتىن عىلىم. وعان ۇڭگىرلەردىڭ پايدا بولۋى، مورفولوگياسى، ميكروكليماتى، سۋى، وسىمدىگى، ەجەلگى قولدانىسى مەن بۇگىنگى جاعدايى قامتىلادى. سپەلەولوگيا ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا فرانتسۋز ە.مارتەلدىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن قالىپتاستى. سپەلەولوگيا تمد-دا تەك كاۆكازدا عانا قولعا الىنعان. كەڭەس وداعى كەزىندە ورالدىڭ رەسەي جاق بەتكەيىندەگى قوڭىر جەرىندە سپەلەولوگيالىق ستاتسيونار جۇمىس ىستەپتى.

قازبەك قۇتتىمۇراتۇلى، ورال

"الاش ايناسى" گازەتى