و كەزدە 14 جاستاعى مەكتەپ وقۋشىسىمىن. كىتاپ وقىعاندى كەرەمەت جاقسى كورەم. ساباقتان قولىم بوساسا بولدى، كىتاپحاناعا نەمەسە كىتاپ دۇكەنىنە تارتام. 1963 جىلدىڭ جازى بولاتىن، ادەتتەگىدەي كىتاپ دۇكەنىندە سورەلەردى ارالاپ ءجۇرىپ، «يتوگي ۆسەسويۋزنوي پەرەپيسي ناسەلەنيا 1959 گودا» اتتى كىتاپقا كوزىم ءتۇستى.
قولىما الىپ قاراسام، ءىشى تولا قاتار-قاتار تىزىلگەن تسيفر باعاندارى. ولاردىڭ اراسىندا مەنى، اسىرەسە، «راسپرەدەلەنيە ناسەلەنيا سويۋزنىح ي اۆتونومنىح رەسپۋبليك، اۆتونومنىح وبلاستەي ي ناتسيو¬نالنىح وكرۋگوۆ پو نايبولەە منوگوچيسلەننىم ناتسيونالنوستيام» دەگەن ءبولىم قاتتى قىزىقتىردى، سوندىقتان الگى كىتاپتى دۇكەنشى اپايعا بولەك ساقتاتىپ قويعىزىپ، ەرتەڭىنە اكەم بەرگەن اقشاعا ساتىپ الدىم.
اتالمىش مالىمەتتەر اراسىندا مەنىڭ نازارىمدى ايرىقشا اۋدارعانى - بۇكىل وداقتاس رەسپۋبليكالاردا ولاردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى سان جانە پايىزدىق ۇلەس سالماعى جاعىنان ءبىرىنشى ورىن السا، تەك الا-بولە قازاقستاندا عانا ورىستاردىڭ الدا بولىپ، قازاقتاردان كوپ باسىم تۇرعاندىعى ەدى. اتاپ ايتقاندا، رەسپۋبليكا بويىنشا 9.309.847 تۇرعىننىڭ 3.974.229-ى نەمەسە 42,7 پايىزى - ورىستار دا، 2.794.966-سى نەمەسە 30,0 پايىزى قازاقتار ەكەن. بىزدەن كەيىنگى ۇلەس سالماعى ەڭ از دەگەن قىرعىزداردىڭ ءوز ەلىندەگى كورسەتكىشى  40,5 پايىز بولسا (ورىستار - 30,2 پايىز), ۇلەس سالماعى ەڭ جوعارى ارميانداردىڭ ارمەنياداعى كورسەتكىشى - 88,0 پايىز (ورىستار - 3,2 پايىز).

و كەزدە 14 جاستاعى مەكتەپ وقۋشىسىمىن. كىتاپ وقىعاندى كەرەمەت جاقسى كورەم. ساباقتان قولىم بوساسا بولدى، كىتاپحاناعا نەمەسە كىتاپ دۇكەنىنە تارتام. 1963 جىلدىڭ جازى بولاتىن، ادەتتەگىدەي كىتاپ دۇكەنىندە سورەلەردى ارالاپ ءجۇرىپ، «يتوگي ۆسەسويۋزنوي پەرەپيسي ناسەلەنيا 1959 گودا» اتتى كىتاپقا كوزىم ءتۇستى.
قولىما الىپ قاراسام، ءىشى تولا قاتار-قاتار تىزىلگەن تسيفر باعاندارى. ولاردىڭ اراسىندا مەنى، اسىرەسە، «راسپرەدەلەنيە ناسەلەنيا سويۋزنىح ي اۆتونومنىح رەسپۋبليك، اۆتونومنىح وبلاستەي ي ناتسيو¬نالنىح وكرۋگوۆ پو نايبولەە منوگوچيسلەننىم ناتسيونالنوستيام» دەگەن ءبولىم قاتتى قىزىقتىردى، سوندىقتان الگى كىتاپتى دۇكەنشى اپايعا بولەك ساقتاتىپ قويعىزىپ، ەرتەڭىنە اكەم بەرگەن اقشاعا ساتىپ الدىم.
اتالمىش مالىمەتتەر اراسىندا مەنىڭ نازارىمدى ايرىقشا اۋدارعانى - بۇكىل وداقتاس رەسپۋبليكالاردا ولاردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى سان جانە پايىزدىق ۇلەس سالماعى جاعىنان ءبىرىنشى ورىن السا، تەك الا-بولە قازاقستاندا عانا ورىستاردىڭ الدا بولىپ، قازاقتاردان كوپ باسىم تۇرعاندىعى ەدى. اتاپ ايتقاندا، رەسپۋبليكا بويىنشا 9.309.847 تۇرعىننىڭ 3.974.229-ى نەمەسە 42,7 پايىزى - ورىستار دا، 2.794.966-سى نەمەسە 30,0 پايىزى قازاقتار ەكەن. بىزدەن كەيىنگى ۇلەس سالماعى ەڭ از دەگەن قىرعىزداردىڭ ءوز ەلىندەگى كورسەتكىشى  40,5 پايىز بولسا (ورىستار - 30,2 پايىز), ۇلەس سالماعى ەڭ جوعارى ارميانداردىڭ ارمەنياداعى كورسەتكىشى - 88,0 پايىز (ورىستار - 3,2 پايىز).
سودان باستاپ ماعان «نە سەبەپتەن قازاقستاندا جات حالىق - ورىستاردىڭ سانى قازاقتاردىڭ سانىنان ءبىر جارىم ەسەگە جۋىق ارتىق؟ نەگە بۇلاي بولۋعا ءتيىس؟»  دەگەن وي مازا بەرمەي، سول سۇراقتاردىڭ جاۋاپ¬تارىن ىزدەيمىن دەپ ءجۇرىپ، دەموگرافيا مەن تاريح قويناۋلارىنا، جالپى، ساياسات الەمىنە قالاي كىرىپ كەتكەنىمدى، «ۇلتشىلدىق اۋرۋىمەن» قالاي «اۋىرعانىمدى»، وتارشىلدىق، اشارشىلىق زۇلماتى (گەنوتسيد) تاقىرىپ¬تارىنا قالاي شىققانىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالىپپىن...  مەن مۇنى نە ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن؟ البەتتە، وقىرماندى ءوز ومىربايانىممەن تانىستىرۋ ءۇشىن ەمەس. مەنىڭ سوناۋ بالالىق شاعىمنىڭ تاپ وسى ءبىر ءساتىن ەسكە تۇسىرۋىمە تۇرتكى بولىپ، قولىما قالام الۋعا ءماجبۇر ەتكەن - ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «سۆوبودا سلوۆا» گازەتىندە جارىق كورگەن «و زەملە، ناتسي ي «گوسپودستۆۋيۋششيح ۆىسوتاح» اتتى ماقالاسى (Zonakz سايتى، 2010 جىلدىڭ 15 اقپانى). جاسى جەتپىستەن اسقان اتاقتى اقىننىڭ سول ماقالادا ءوز حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قاراپايىم قازاق بالاسى قۇرلى ۇعىنىپ، سەزىنە المايتىن بەيشارا كۇيدە كورىنۋى.
كەزىندە ۇلت ماقتانىشى ساناپ، توبەمىزگە تىك كوتەرگەن بۇل كىسىنىڭ (مەن ونىڭ «ازيا»-سى شىققان بويدا ول جونىندە كەرەمەت ريزاشىلىقپەن باسپاسوزگە العاشقى پىكىر جازعاندار قاتارىندا بولدىم) تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلدارى، وكىنىشكە قاراي، قازاققا قارسى باعىشتالعان وي-پىكىرلەرىنە بايلانىستى مەن ءبىرىنشى رەت جازىپ وتىرعان جوقپىن. وسىدان 18 جىل بۇرىن، 1992 جىلدىڭ 29 قازانى كۇنى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە و.سۇلەيمەنوۆتىڭ «مى دولجنى جيت بوگاچە. ي دوكاجەم ەتو سەبە، ميرۋ، ەسلي سوحرانيم مير ۋ سەبيا» اتتى داڭعازا سۇحباتى جارىق كوردى. سوندا كوسەمسي سويلەگەن اقىن «ۇلت راديكالدارى ءبارىن ءبىر ساتتە وزگەرتكىسى كەلەدى»-ءمىس، «حالىقتى تويىندىرىپ، كيىندىرىپ الماي تۇرىپ قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋعا اسىعۋ - وق-ءدارى قويماسىندا ازاتتىق وتىن تۇتاتقانمەن بىردەي»-ءمىس، «30-جىلدارداعى جويقىن اشارشىلىققا قازاقتىڭ ارتتا قالعان مال شارۋاشىلىعى كىنالى»-ءمىس جانە تاعى دا باسقا سول ءتارىزدى تاريحي اقيقاتقا دا، قاراپايىم ادىلەتتىلىككە دە قايشى كەلەتىن كەرىتارتپا «اقىل-كەڭەستەر» ايتقان بولاتىن. سوعان وراي، «كوسا گەنوتسيدا كوسيلا نە تولكو ەكستەنسيۆنىح» اتتى جاۋاپ ماقالا جازىپ، «كازپراۆدانىڭ» سول كەزدەگى باس رەداكتورى ۆ.سرىبنىحقا اپارىپ ەدىم، ول ونى جاريالاۋدان باس تارتتى دا، مەن ماقالامدى ءدال سول ساتتە «كازاحسكايا پراۆدا» گازەتىن اشىپ جاتقان الدان ايىمبەتوۆ اعامىزعا (مارقۇم يماندى بولسىن!) بەردىم. ءسويتىپ، ول ماتەريال 1993 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا اتالمىش گازەتتىڭ №1 سانىندا جارىق كوردى. مىنە، سودان بەرى وتكەن ۋاقىت ىشىندە ولجاس ومارۇلى ءوزىنىڭ ۇلت پروبلەمالارىنا قاتىستى تۇيەدەن تۇسكەندەي اسەر ەتەتىن وعاش جاريالانىمدارىمەن قازاقتاردى وزگەلەردىڭ الدىندا تالاي رەت جەرگە قاراتىپ كەلە جاتىر دەسەم، ارتىق ايتقاندىق بولماس دەپ ويلايمىن.
ءوز ۇلتىن وزەككە تەپتى
ەندى سونىڭ كەزەكتى دالەلى - و.سۇلەيمەنوۆتىڭ «سۆوبودا سلوۆا» گازەتىندەگى ماتەريالىنان ۇزىندىلەردى ول كىسىنىڭ «ءوز تىلىندە» كەلتىرە وتىرىپ تالداپ كورەلىك.
1. «چەگو ستويت حوتيا بى تاكوە بەزاپەللياتسيوننوە ۋتۆەرجدەنيە ۆ گلاۆە «وسنوۆنىە پولوجەنيا»: «سوگلاسنو مەجدۋنارودنومۋ وپىتۋ، ەسلي گوسۋدارستۆووبرازۋيۋششايا ناتسيا پرەۆىشاەت دۆە ترەتي ناسەلەنيا، تو گوسۋدارستۆو سچيتاەتسيا مونوناتسيونالنىم. چيسلەننوست كازاحسكوي ناتسي پەرەشلا ەتۋ چەرتۋ. سلەدوۆاتەلنو، كازاحسكۋيۋ سترانۋ سلەدۋەت سچيتات مونوناتسيونالنىم گوسۋدارستۆوم». پەرەد پۋبليكاتسيەي پروەكتا رەداكتور وبيازان بىل پوترەبوۆات وت اۆتورا سسىلكي نا مەجدۋنارودنو زناچيمىە يستوچنيكي، دوكازىۆايۋششيە، چتو دۆە ترەتي موگۋت سچيتاتسيا ودنيم تسەلىم».
ەگەر ولجاس مىرزا اتالمىش پىكىرمەن كەلىسپەسە، نەگە ونىڭ ءوزى مۇنى تەرىسكە شىعاراتىن، ياعني مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن ەكىسىنەن اسسا دا، ونداي مەملەكەتتى «بىرۇلتتىق مەملەكەت» دەپ اتاۋعا بولمايتىندىعىن دالەلدەمەيدى؟ وسى ماسەلەنى انىقتاۋ ءۇشىن مەن «مونوناتسيونالنوە گوسۋدارستۆو» سوزدەرىن تەرىپ، ينتەرنەتتە ىزدەۋ جۇرگىزىپ كورىپ ەدىم، مىڭداعان ماتەريال ءورىپ شىعا كەلدى. البەتتە، دالەل رەتىندە ولاردىڭ ءبىرازىن كەلتىرۋگە بولار ەدى، بىراق ورىن تاپشىلىعىن ەسكەرىپ، ءبىر عانا مىسالعا جۇگىنەيىن. اتاپ ايتقاندا، «سويۋزپراۆوينفورم. زاكونوداتەلستۆو ستران سنگ» اتالاتىن، دەمەك، زاڭدارمەن جۇمىس ىستەيتىن رەسمي سايتتاعى «ناسەلەنيە ستران سنگ» اتتى ماتەريالدا (قارا تۇسپەن سايتتا بولەكتەنگەن) «وكولو 80% ناسەلەنيا روسسي سوستاۆليايۋت رۋسسكيە. سوگلاسنو كريتەريام ورگانيزاتسي وبەدينيوننىح ناتسي روسسيا ياۆلياەتسيا مونوناتسيونالنىم گوسۋدارستۆوم، ت.ك. بولەە 67% (2\3) ناسەلەنيا پريحودياتسيا نا ودنۋ ناتسيونالنوست» (http://spinform.ru/cis-people.htm) دەلىنىپتى. باسقا سوزبەن ايتقاندا، جوعارىداعى قاعيدانى، سۇلەيمەنوۆ سونشالىقتى رەنجيتىندەي، استە قازاقتار ويلاپ تاپپاعان بولىپ شىقتى.
2. «رۋسسكويازىچنىم ترۋدنو بىلو پرويزنوسيت «كاراگاندى»، ي پوتومۋ ناريادۋ س كازاحسكيم نازۆانيەم ۋپوترەبلياەتسيا ي رۋسسكوە پرويزنوشەنيە ۆ يمەنيتەلنوم پادەجە - «كاراگاندا». تو جە پرويسحوديت ي س نازۆانيەم يۋجنوي ستوليتسى: «الماتى» زۆۋچيت دليا رۋسسكيح (ا يح ۆ گورودە - بولشە پولوۆينى) ۆ روديتەلنوم پادەجە. ۆپولنە موجنو ۋپوترەبليات وبا ۆاريانتا - «الماتى» ۆ كازاحسكيح تەكستاح ي «الماتا» يلي پريۆىچنوە «الما-اتا» ۆ رۋسسكويازىچنىح».
بىرىنشىدەن، مۇنداي پىكىر - بوداندىق (قۇلدىق) پسيحولوگيانى اشكەرەلەيتىن ۇيات پىكىر، ويتكەنى ءبىرتۇتاس (ۋنيتارلىق) ۇلتتىق تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋشى قازاقتار، باسقا دا كەز كەلگەن ۇلت ءتارىزدى، ءوز ەلىنىڭ ءتول اتاۋلارىن وزگەلەردىڭ «ايتۋى قيىن ەكەن» دەپ، جات ءتىلدىڭ نورمالارىنا بەيىمدەۋگە مىندەتتى ەمەس. كەرەك دەسە، قازاقتار ءوز ەلىندە وتىرىپ-اق جات ءتىل - ورىس ءتىلىنىڭ اتاۋلارىن سول تىلدە قالاي ايتىلىپ-جازىلسا، تاپ سولاي ايتىپ-جازۋدى ۇيرەندى ەمەس پە؟ ەندەشە، قازاقستاندا تۇراتىن ورىستار نە سەبەپتەن قازاقشا اتاۋلاردى بۇرمالاماي ايتىپ-جازۋدى ۇيرەنبەۋگە ءتيىس؟ الدە ولار سۇلەيمەنوۆ ءۇشىن بۇرىنعىسىنشا «ەرەكشە حالىق»، «اعا حالىق» بولىپ ەسەپتەلە مە ەكەن؟
ەكىنشىدەن، اقىننىڭ «ورىستار الماتى تۇرعىندارىنىڭ جارتىسىنان اسادى» دەگەنى - قىپ-قىزىل وتىرىك! شىن مانىندە ۆيكيپەدياداعى «الماتى» ماتەريالىندا «نا 1 يانۆاريا 2008 گ. چيسلەننوست ناسەلەنيا گورودا سوستاۆيلا 1324,0 تىس. چەلوۆەك، ۆ ت.چ. كازاحوۆ 50,5%، رۋسسكيح 33,2%، ۋيگۋروۆ 5,8%، تاتارى 2%، كورەيتسەۆ 2% ي ت.د.» (http://wikipedia.org) دەپ كورسەتىلگەن. ياعني، كەرىسىنشە، قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى تۇرعىنداردىڭ جارتىسىنان اسىپ، ورىستار ۇشتەن ءبىرىن عانا قۇرايدى. ال قازىر قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى بۇدان دا جوعارى ەكەنى ءسوزسىز. وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام دەگەن وسى بولسا كەرەك...
3. «كازاحستان» پەرەۆوديتسيا - «گوسۋدارستۆو كازاحوۆ». ي نادو لي يزمەنيات تاكوە نازۆانيە؟»
ولجەكەڭ بۇل جەردە قازاق ءتىلىن ءجۇردىم-باردىم بىلەتىنىن كورسەتىپ الىپتى، ويتكەنى «قازاقستان» «قازاق مەملەكەتى» بولىپ «اۋدارىلمايى»، «قازاق ەلى» دەگەن ماعىنا بەرەدى.
4. «گوسۋدارستۆو ناشە بىلو وبرازوۆانو ۆ دەكابرە 1991 گ. نە ودنيمي كازاحامي، ا ۆسەم منوگوناتسيونالنىم نارودوم كازاحستانا. نەولوگيزم «گوسۋدارستۆووبرازۋيۋششايا ناتسيا» سوزدان بۋكۆالنو نا دنياح پو تيپۋ «گرادووبرازۋيۋششەە پرەدپرياتيە».
و.سۇلەيمەنوۆتىڭ بۇل «جاڭالىعى» دا، البەتتە، ەش سىن كوتەرمەيتىن، جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي بوس ءسوز ەكەنى ايقىن بولسا دا، «جۋىق كۇندەرى» قازاقتار «جاساعان» «گوسۋدارستۆووبرازۋيۋششايا ناتسيا» ءسوز  تىركەسىن ينتەرنەتتەن ادەيى ىزدەپ كورىپ ەدىم، ونداعان مىڭ ماتەريال تابىلدى. اراسىندا وسىدان پالەنباي جىل بۇرىن شىققاندارى قانشاما. بىراق مەن قىزىق ءۇشىن نازارلارىڭىزعا تەك مىناداي ءبىر تاقىرىپتى عانا ۇسىنعىم كەلەدى: «پونياتيە «گوسۋدارستۆووبرازۋيۋششايا ناتسيا» بۋدەت ۆنەسەنو ۆ زاكون» (www.acg.ru/news2.phtml?m=1526&print=1, 25.11.2007). كورىپ تۇرعانىڭىزداي، قايسىبىر ەلدە «كەشە عانا تۋعان» بۇل ۇعىمدى ولجەكەڭ سياقتى تەرىسكە شاعارماق تۇگىل، ءتىپتى... زاڭداستىرماق تا نيەت بار ەكەن!
5. «نادو، ناكونەتس، پونيات، چتو نيكتو يز سوسەدەي نە داست مالوچيسلەننومۋ كازاحسكومۋ ەتنوسۋ سوزدات مونوناتسيونالنوە گوسۋدارستۆو نا تاكوي گرومادنوي تەرريتوري س بوگاتەيشيمي نەدرامي. ەتو مەچتا ديلەتانتوۆ ۆ پوليتيكە، ي پوپىتكي ەە رەاليزاتسي نيچەگو، كرومە ۆرەدا، كازاحام نە پرينەسۋت».
بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ «كورىپكەل» اعامىز نە سەبەپتەن ءوز حالقىن «الىپ اۋماقتاعى سانى از ەتنوس» دەپ تۇقىرتۋعا تىرىسادى؟ ەگەر بۇ دۇنيەدە ءبارى سالىستىرۋ ارقىلى ايقىندالاتىنىن ەسكەرسەك، وزدەرىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى - حالقى بىزدەن الدەقايدا از (ميلليونداپ ەمەس، مىڭداپ قانا سانالاتىن) تولىپ جاتقان ەلدەردى ايتپاعاندا، قازىرگى الەمنىڭ ەڭ قۋاتتى مەملەكەتتەرى قاتارىنداعى اۋستراليادا ءار شارشى شاقىرىمعا ەكى ادامنان، كانادادا ءۇش ادامنان عانا كەلسە، قازاقستاندا التى ادامنان كەلەدى ەكەن. الايدا الگى ەكى ەل ازاماتتارىنىڭ: «حالقىمىز از، سوندىقتان كورشىلەرىمىز بىزگە ەرىك بەرمەيتىن بولدى!»  دەپ جىلاپ-سىقتاپ وتىرعانىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە الاسىز با؟
ەكىنشىدەن، «قازاقستاندا ءبىرۇلتتى مەملەكەت قۇرۋدى (سوزدات)» كىم «ارمانداپ» جۇرگەنىن سۇلەيمەنوۆ ايتا الا ما؟ ايتا المايدى. سەبەبى تۇرعىندارىنىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا وراي قازاقستاندى «ءبىرۇلتتى مەملەكەت ەسەپتەۋ (سچيتات)» جونىندە اڭگىمە بار دا، قۇرۋ جونىندە اڭگىمە جوق. ولاي بولسا، «مەن نە دەيمىن، دومبىرام نە دەيدىنىڭ» كەرىن كەلتىرگەن بۇل كىسى ءوز كولەڭكەسىنەن ءوزى قورقىپ، جالعان دابىل قاعىپ ءجۇر دەۋگە بولادى.
6. «قازاق ۇلتى - ەتو ي «كازاحسكي ەتنوس»، ي «كازاحسكايا ناتسيونالنوست»، ي «كازاحسكايا ناتسيا».
مەنىڭ ءوز باسىم قاشاننان بەرى «قازاق ەتنوسى» ءسوز تىركەسىن قولدانىپ كەلەمىن جانە دە ماعان ەشكىم ەشقاشان «سەن نەگە ويتەسىڭ؟» دەگەن ەمەس. ولاي بولسا، ولجاس اعامىزدىڭ ويتۋىنە كىم تىيىم سالىپتى؟ ءسىرا، بۇل جەردەگى گاپ باسقادا، ياعني سۇلەيمەنوۆتىڭ ەشقاشان قازاقشا جازبايتىندىعى سەبەپتى، وعان مۇنىڭ جالپى قاجەت ەمەستىگىندە بولسا كەرەك.
ال «كازاحسكايا ناتسيونالنوست» پەن «كازاحسكايا ناتسيا» رەتىندەگى «قازاق ۇلتىنا» كەلەر بولساق، مۇنىڭ دا جاراسى جەڭىل - بۇل ءسوز تىركەستىڭ قاي جەردە قانداي ماعىنادا قولدانعاندىعىن قاراپايىم كونتەكست نەمەسە قولدانىس وبەكتىسى ايقىنداپ بەرەدى. ماسەلەن، تولقۇجاتتا تۇرسا، جەكە ادامنىڭ ۇلتى، بارشا قازاققا قاتىستى قولدانىلسا - قازاق ۇلتى.
7. «داجە ەسلي ۆ ميرە بولشە نەت تاكوي اسسامبلەي (نارودا كازاحستانا. - ج.ق.), پوچەمۋ مى نە موجەم بىت پەرۆىمي؟ يلي نام پريۆىچنەي ۆسەگدا ي ۆو ۆسەم بىت ۆتورىمي، ترەتيمي، سوتىمي؟»
مۇنى، ەندى، قارادۇرسىن ساياسي ساۋاتسىزدىق دەگەننەن باسقا امال جوق. نەگە دەسەڭىز، مۇنداي اسسامبلەيا - تەك كوپۇلتتى، ياعني فەدەراتسيالىق مەملەكەتتەرگە عانا ءتان قۇرىلىم، ال ءبىرۇلتتى، ياعني ۋنيتارلى مەملەكەتتە ول، جالپى، بولۋعا ءتيىس ەمەس. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە ەشقانداي «باسەكەنىڭ» دە قاتىسى بولماۋى كەرەك.
8. «يسكۋسستۆەننو ۋسكوريت پوبەدۋ كازاحسكوگو يازىكا ۆ سورەۆنوۆاني س رۋسسكيم نەلزيا. حوتيا پوپىتكي تاكيە دەلايۋتسيا نەكوتورىمي چينوۆنيكامي. تاك، پو كاكومۋ-تو پلانۋ ۆ سەۆەرو-كازاحستانسكوي وبلاستي دەلوپرويزۆودستۆو دولجنى بىلي پولنوستيۋ پەرەۆەستي نا كازاحسكي يمەننو ۆ 2010 گودۋ. ا تام رۋسسكويازىچنوگو ناسەلەنيا - 75%، چتو پەرەپيس نەداۆنو پودتۆەرديلا».
بىرىنشىدەن، قازاق ءتىلىن ءوز وتانىندا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە سايكەس دامىتىپ، ىسكە قوسۋ ءىسى نە سەبەپتەن «ورىس ءتىلىن جەڭۋگە» باعىشتالعان «جارىس» بولىپ باعالانۋعا ءتيىس؟!
ەكىنشىدەن، بۇل اڭگىمە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جاريالانعانىنا 19 جىل، ال ءتىل تۋرالى تۇڭعىش زاڭ قابىلدانعانىنا 21 جىل تولۋ قارساڭىندا بولىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، سۇلەيمەنوۆ قانداي «جاساندى جىلدامداتۋدى» ايتىپ وتىر؟!
ۇشىنشىدەن، ولجەكەڭنىڭ بەتى بۇلك ەتپەي، وتىرىك ايتۋدى تۇراقتى داعدىعا اينالدىرىپ العانى ەرىكسىز تاڭ قالدىرادى! مەنىڭ ولاي دەيتىن سەبەبىم، بىردەڭەنى «راستايتىنداي»، سوڭعى حالىق ساناعىنىڭ وبلىستار بويىنشا مالىمەتتەرى ءالى جاريالانعان جوق. ال سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ستاتيستيكا باسقارماسىنىڭ 2008 جىلعى 1 قاڭتارعا بەرگەن رەسمي مالىمەتىنە سايكەس، بۇل وبلىس تۇرعىندارى اراسىنداعى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى - 33,1% جانە بۇل كورسەتكىش سودان بەرى وسپەسە استە كەمىگەن جوق. دەمەك، ورىستىلدىلەردىڭ ۇلەس سالماعى 75 ەمەس، 65 پايىز شاماسىندا.  
9. «پروەكت كونتسەپتسي ياۆنو پيسان «اۋلنىم» پوچەركوم. «پرەكراتيت پوليتيكۋ وپورى نا تري يازىكا». ەتو ودنو يز سامىح مياگكيح ترەبوۆاني. ەتو ترەبوۆانيە ۆەرنۋتسيا ۆ ۋيۋتنوە سرەدنەۆەكوۆە».
ماسساعان، بەزگەلدەك! قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ءوزىنىڭ قۇدايى وتانى - قازاقستاندا ءالى ورنىعىپ ءھام بەكىپ بولماي جاتىپ، وعان مەملەكەت تاراپىنان رەسمي تۇردە ەكى بىردەي حالىقارالىق ءتىل - ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىن قوسارلاۋ قازاق ءتىلىن قايتادان تابالدىرىققا قاراي ىسىرىپ تاستايتىنىن ايتىپ، جۇرتشىلىقتىڭ بۇعان ورىندى قارسىلىق بىلدىرۋىنە... «اۋىلدىق قولتاڭبا» مەن «ورتاعاسىردىڭ» قانداي قاتىسى بار؟! بۇل نارازىلىق - اركىمنىڭ ءوز ەركىمەن قانداي ءتىلدى بولسا دا ۇيرەنۋ جەكە باس ەركىنە ەمەس، مۇنداي شارانى مەملەكەت تاراپىنان رەسميلەندىرۋ نيەتى مەن ارەكەتىنە قارسى نارازىلىق ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قانشا اقىل قاجەت؟! ءيا، «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن» دەپ حالقىمىز بەكەر ايتپاسا كەرەك...
10. «ناسەلەنيە گورودوۆ، كاك ۋجە گوۆوريلوس، سترەميتەلنو پوپولنياەتسيا زا سچەت پۋستەيۋششەگو سەلا. نو پري ەتوم، كاك ني پارادوكسالنو، كازاحوۆ ۆ گوروداح نە ستانوۆيتسيا بولشە. بولشە زامەتنو ارگىنوۆ، اداەۆتسەۆ، كونراتوۆ، ۋيسۋنەي...»
مىناداي تۇرپايى مىسقىلىمەن بارشا قازاقتى «رۋشىل» ەتىپ كورسەتىپ، وزگەلەردىڭ الدىندا تەرىس «جارناما» جاساۋعا تىرىسۋىنان-اق ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ قالالاردا قازاقتىڭ قاراسى كوبەيگەنىنە قۋانۋدىڭ ورنىنا، مۇنى جاراتپايتىندىعى ايقىن كورىنىپ تۇر. شاماسى، جوعارىدا بايقاعانىمىزداي، اۋىلعا جات كوزىمەن جاتىرقاي قارايتىن ءورىستىلدى اقىن قالالار «اۋىلدانىپ»، ياعني - قازاقىلانىپ كەتەدى دەپ قاۋىپتەنەتىن بولسا كەرەك.
11. «ۆ اۋلە تراديتسيوننو سيلنو رودوپلەمەننوە سوزنانيە. ەسلي تى س دەتستۆا پوگرۋجەن ۆ نيكەم نە رازباۆلەننۋيۋ كازاحسكۋيۋ سرەدۋ، تى ي نە زناەش، چتو تى - كازاح. ەتوت وبوبششايۋششي ەتنونيم ۆ تۆوەم سوزناني زانيماەت نە ساموە پەرۆوە مەستو. پرەجدە ۆسەگو - يميا رودا، پوتوم - پلەمەني. س ەتيم تى پريحوديش ۆ گورود، پوستۋپاەش ۆ ۆۋز يلي نا زاۆود، ي توگدا، ۆوزموجنو، ۋزناەش، چتو تى ك تومۋ جە ەششە ي كازاح. ا توت، كتو روديلسيا ي ۆىروس ۆ گورودە، س مالىح لەت پريۋچاەتسيا وسوزناۆات سەبيا كازاحوم».
مەنىڭ جوعارىدا ايتقان ويىمدى تولىق راستايتىن سۇلەيمەنوۆتىڭ ۇلتىمىزعا جات مىنا  «تەورياسى»، البەتتە، تەك ابدەن ورىستانىپ كەتكەن كاللادا عانا تۋى مۇمكىن قيالي «تەوريا». مەن ءوزىم - تازا قازاق اۋىلىندا تۋىپ-وسكەن اداممىن، الايدا مەنىڭ ءوزىم دە، تۋعان باۋىرلارىم دا، دوس-جاران، جولداستارىم دا، جالپى اۋىلداستارىم دا ءوزىن الدىمەن... رۋ-تايپا وكىلى سەزىنىپ، تەك سودان كەيىن عانا قازاق سەزىنۋ «اۋرۋى» بولعان ەمەس. ءبىز ارقاشان ءوزىمىزدى ەڭ الدىمەن قازاق سەزىنەتىنبىز. مۇنى مەن تولىق سەنىممەن ايتا الامىن. سوندىقتان ولجاستىڭ مىناداي «ءپالساپاسىن» قازاق اراسىنا نە سانالى تۇردە، نە بىلمەستىكپەن وت جاعىپ، ىرىتكى سالۋ ارەكەتى دەپ ەسەپتەيمىن.
12. «ۆ 1993 گودۋ پرەزيدەنتسكي ۆەرتولەت ۋپال. پرەزيدەنت بىل يز پلەمەني حۋتۋ (يلي تۋتسي؟). وبيجەننىە تۋتسي (يلي حۋتۋ؟) دوستالي ماچەتە ي زا نەدەليۋ ۆو ۆزايمنوي رەزنە پالو بولەە ميلليونا چەلوۆەك. ەتوت پريمەر يا چاستو ۆسپومينايۋ، كوگدا گوۆوريۋ، چتو وبششەي بەدوي ۆسەح دەكولونيزيروۆاننىح نارودوۆ ياۆلياەتسيا نەرازۆيتوست ناتسيونالنوگو ساموسوزنانيا. ونو ەششە نە ۋسپەۆاەت ۆىرابوتاتسيا ي چاستو ۆ پوليتيكە پودمەنياەتسيا رودوپلەمەننىم، نە وبەدينيايۋششيم نارود. پري ەتوي فورمە سوزنانيا پونياتيا «سۆوبودا»، «نەزاۆيسيموست»، «دەموكراتيا» پرەۆراششايۋتسيا ۆ سۆويۋ پروتيۆوپولوجنوست. چتو مى ي ۆيديم ۆ نوۆەيشەي يستوري دەكولونيزيروۆاننىح ستران.
ۆوزۆراششاياس ك ناشەي رەالنوستي سكاجۋ: مەجدۋنارودنىي ي ناش وپىت پودسكازىۆايۋت، چتو وسنوۆنايا زاداچا ينتەلليگەنتسي ي گوسۋدارستۆا وبششايا - ۆوسپيتىۆات ناتسيونالنوە ساموسوزنانيە. ا ەتومۋ سپوسوبستۆۋەت جيزن ۆ ينتەرناتسيونالنوي سرەدە».
ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسى «جەتىلمەگەندىگىن» دالەلدەۋ ءۇشىن سۇلەيمەنوۆتىڭ قازاقتان مىڭداعان شاقىرىم قاشىقتىقتا، مۇلدە باسقا قۇرلىقتا ء(تىپتى «باسقا الەمدە» دەۋگە دە بولادى) ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، تاريحى بولەك، ۇلتتىق تا، ادامي دا سالت-ءداستۇر، پسيحولوگياسى حالقىمىزعا مۇلدە جات رۋاندالىق ەتنوستاردىڭ ءوزارا جابايى قارىم-قاتىناستارىن مىسالعا كەلتىرىپ، «الىستى مەڭزەيتىن» قورىتىندى جاساۋى - ەش اقىلعا سىيمايتىن ارەكەت! ويتكەنى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىن بىلەتىن كەز كەلگەن ادام مىناداي اقيقاتتى دا وتە جاقسى بىلەدى - قازاق رۋلارى كەيبىر كەزەڭدەردە ءوزارا بارىمتالاسىپ تۇرعانى بولماسا، ءبىر-ءبىرىن جاپپاي قانجوسا عىپ قىرماق تۇگىل، ەشقاشان ءوزارا جالپى سوعىسقان ەمەس. جانە مۇنى ولجاس تا بىلەدى، سوندىقتان ءوز ماڭايىمىزدان ەش تە ءبىر «قولايلى» مىسال تابا الماي، امالى جوق، الگىندەي جەر تۇبىندەگى قۇبىجىق مىسالدى «قۇلاعىنان» سۇيرەپ اكەلىپ، قازاققا تاڭباق نيەتپەن ارامتەر بولىپ وتىر. سونداعى بار ماقساتى - قازاقتىڭ «ينتەرۇلتشىل ورتاسىز»، ءوز بەتىمەن ۇلتتىق سانا-سەزىمىن تاربيەلەپ، جەتىلدىرىپ، قالىپتاستىرۋعا «قابىلەتى جەتپەيتىندىگىن»، دەمەك، «ءبىرۇلتتى مەملەكەت قۇرۋدى ارمانداۋعا بولمايتىندىعىن» قايتكەندە دە دالەلدەۋ.
البەتتە، سۇلەيمەنوۆتىڭ شەتەلگە جەر بەرۋ-بەرمەۋ جونىندە ايتقان «اقىلگوي» پىكىرلەرى دە وسىنداي تالداۋعا سۇرانىپ-اق تۇر، الايدا ول بولەك جانە وتە كۇردەلى اڭگىمە تاقىرىبى بولعاندىقتان، مەن قازىر ونى قوزعامايمىن. بۇعان قاتىستى ازىرشە بار ايتارىم - ەشقانداي شەتەلگە، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، قىتايعا ميلليون گەكتار تۇگىل، ءبىر سۇيەم جەردى ساتۋعا دا، ارەنداعا بەرۋگە دە بولمايدى!

ءتۇيىن ءسوز

وسى ماقالانى جازۋ ۇستىندە مەن مىناداي ءبىر قىزىق زاڭدىلىقتى بايقادىم. ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءوزىنىڭ «كازپراۆدا» جاريالاعان اڭگىمەسىن سول كەزدە «گۋلجان تۆ» ارناسىندا دا تۇگەل قايتالاپ ايتقان بولاتىن. ەندى، مىنە، 18 جىلدان كەيىن گۇلجان ەرعاليەۆانىڭ «سۆوبودا سلوۆا» گازەتىندە تاعى دا قازاققا قارسى ماتەريالىمەن كورىنىپ وتىر. مۇنى كەزدەيسوقتىق دەۋگە بولا ما؟ جوق، بولمايدى. ويتكەنى گۇلجان دا - وسى قالىپتاعى ادام. باسقاسىن ايتپاعاندا، ول، ەگەر ەستەرىڭىزدە بولسا، سوناۋ ءبىر جىلى اتىشۋلى ۇلت ساتقىنى بولات ءابىلوۆ - بۋتيانىڭ «وبششەستۆەننوە منەنيە» تەلەشوۋىندا: «سپاسيبو موەمۋ وتتسۋ زا تو، چتو ون وتدال مەنيا ۆ رۋسسكۋيۋ شكولۋ، بلاگوداريا چەمۋ يا ستالا چەلوۆەكوم!» - دەپ ماسقارا مالىمدەمە جاساعان بولاتىن. وسىدان كەيىن «بالىقشىنىڭ بالىقشىنى الىستان تانيتىنىنا» قالاي سەنبەسسىڭ...
سونىمەن، بۇكىل اڭگىمەسى ءوز حالقى ءۇشىن زيانعا، وزگەلەر ءۇشىن «پايداعا» شىعاتىن، سونداي-اق بيلىك نە بۇلدىرسە دە، سونى قولدايتىن جانە اقتايتىن ادام جونىندە توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى رەتىندە نە ايتۋعا بولادى؟
مەنىڭشە، سۇلەيمەنوۆتىڭ قازاق تاريحىندا شىنايى ۇلت اقىنى، ۇلت قايراتكەرى بولىپ قالۋ ءۇشىن مول مۇمكىندىگى بولدى. الايدا ونداي مۇمكىندىكتى ول پايدالانا المادى. ءوزىنىڭ حالىققا ناعىز كەرەك شاعى - تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاققا قول ۇشىن بەرىپ، ونىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋىنا كومەكتەسۋدىڭ، حالىق اقىنى، قامقورشىسى ءھام ماقتانىشى بولۋدىڭ ورنىنا ولجاس بيلىكتىڭ شاشباۋىن كوتەرىسىپ، ساراي اقىنى بولعاندى ارتىق كوردى. اقىن-جازۋشىلار اراسىنان قازىر وزگەلەرگە ۇلگى بولىپ جۇرگەن ساپابەك ءاسىپ، گەرولد بەلگەر، عابباس قابىشۇلى، مۇحتار ماعاۋين، كارىشال اسان-اتا ءتارىزدى، قازاقشا ايتقاندا، ادەمى قارتايا المادى. ءسويتىپ، ءومىر بويى جيعان بۇكىل ابىرويىنان ايىرىلىپ قالدى. وكىنىشتى، ارينە، بىراق بۇل - اششى شىندىق...

P.S. «...وسىدان ءۇش جىل بۇرىن  توقتار اۋباكىروۆ ەكەۋمىز الماتى وبلىسىنداعى سوگەتى دەگەن جەرگە اڭعا باردىق. قىستى كۇنى قولىمىزعا بۇركىت ۇستاپ شىقتىق. كۇن وتە تاماشا ەدى. قانجىعامىز دا مايلانىپ قايتتى. سول كۇنى ءبىزدىڭ بۇركىتتەر ەكى تۇلكى الدى. بۇركىتشى اقساقال داستارحان جايىپ، ءبىزدى قوناققا شاقىردى.  اس دايىن بولعانشا ول كىسى بىزگە قىران قۇستارىن كورسەتتى. ارقايسىسىنىڭ ءوز جەتىستىگى، ءوز تاريحى بولاتىن. قازاقتىڭ سالتى بويىنشا سول بۇركىتتىڭ بىرەۋىن اقساقال «سەن دە كوكتى باعىندىرعان باتىرسىڭ عوي، وسى قىران قۇس ساعان لايىق» دەگەن نيەتپەن توقتارعا سىيلادى. بىراق مەنىڭ  نازارىمدى باسقا بۇركىت اۋداردى. بۇل قىران ءوزىنىڭ جەمتىگىنە ءساتسىز ءتۇسىپ، قاناتىن سىندىرىپ الىپتى. ارينە، كەيىننەن جاراقاتى جازىلعان. بىراق وسىدان كەيىن ول اڭعا تۇسپەك تۇگىل، ءوز بەتىمەن قالىقتاپ ۇشۋعا دا جۇرەكسىنىپ قالعان. ول ءبىر كەزدەگىدەي تاكاپپار، ءور مىنەزدى بۇركىت ەمەس. اقكوڭىل، ەلگەزەك سەكىلدى. مۇنىسىن قىمسىنبايتىن دا سياقتى. ەتتى بۇرىنعىداي ءوزى تاپپايدى، قوجايىننىڭ قولىنان جەۋگە ابدەن داعدىلانعان. وسى بۇركىتتىڭ ءومىرى مەنى ءالى كۇنگە ويلاندىرادى».

التىنبەك سارسەنباەۆ، «ەپوحا»، 23.09.2005 جىل
«جاس قازاق»، 19.02.2010