الەمگە تانىمال ءازىربايجان كلاسسيگى ۇزەيىر عادجىبەكوۆتىڭ ايگىلى “ارشىن مال الان” مۋزىكالىق كومەدياسىنىڭ سوناۋ 1913 جىلدان بەرى ساحنادا ابدەن تۇ¬راق¬تاپ قالعانى ونەرسۇيەر قاۋىمعا بەلگىلى. ونىڭ ەلىمىزدەگى رەپەرتۋارلىق ساپارى 1934 جىلدان باستالادى. اكادەميالىق دراما تەاترىندا جاقىندا عانا تۇساۋكەسەرى وتكەن سپەكتاكل¬دىڭ الماتىدا تۇڭعىش قويىلۋى. جانە بۇل – تەاتردىڭ شىن ماعىناسىندا كوركەمدىك قۇبىلىس دارەجەسىنە كوتەرىلگەن شىعارمالىق تابىسى. مۋزىكالىق پەساعا وزىندىك وي-تۇسىنىگىمەن، ساحنالىق شەشىمىمەن، كوكىرەك كورەگەندىگىمەن، وزىندىك ستيلىمەن كەلگەن قويۋشى رەجيسسەر تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆتىڭ تىنىمسىز ەڭبە¬گىنىڭ ناتيجەسى.
قويىلىم وقيعاسىنىڭ وتەتىن ورنى مەن سىرتقى بەينەسىن سۋ¬رەتشى ە.تۇياقوۆ رەجيسسەرمەن وي قابىستىرا وتىرىپ، بەينەلى شىعارىپتى. ساحنانىڭ ەكى جاق قاپ¬تالىنا ورنالاسقان باي ساۋداگەر ءۇيىنىڭ بالكوندارى مەن ورتاداعى وقيعا وتەتىن كەڭىستىك اكتەرلەردىڭ ارەكەت جاساۋىنا وتە ىڭعايلى قا¬راستىرىلعان. ساحنا تۇكپىرىندەگى سول كەزەڭنىڭ ارحيتەكتۋرالىق ءستيلىن ەلەستەتەتىن كونە باكۋدىڭ كورىنىسى دە قويىلىم وقيعاسىنا ساي جاسالىنعان. وسىلاي ساحنا¬لىق اتموسفەرادا وتەتىن ورىنداۋ¬شى¬لار ونەرى ءوزىنىڭ بار بولمى¬سى¬مەن سپەكتاكلدىڭ كوركەمدىك ءھام يدەيالىق مازمۇنىن ايقىن¬داي تۇسكەن.

الەمگە تانىمال ءازىربايجان كلاسسيگى ۇزەيىر عادجىبەكوۆتىڭ ايگىلى “ارشىن مال الان” مۋزىكالىق كومەدياسىنىڭ سوناۋ 1913 جىلدان بەرى ساحنادا ابدەن تۇ¬راق¬تاپ قالعانى ونەرسۇيەر قاۋىمعا بەلگىلى. ونىڭ ەلىمىزدەگى رەپەرتۋارلىق ساپارى 1934 جىلدان باستالادى. اكادەميالىق دراما تەاترىندا جاقىندا عانا تۇساۋكەسەرى وتكەن سپەكتاكل¬دىڭ الماتىدا تۇڭعىش قويىلۋى. جانە بۇل – تەاتردىڭ شىن ماعىناسىندا كوركەمدىك قۇبىلىس دارەجەسىنە كوتەرىلگەن شىعارمالىق تابىسى. مۋزىكالىق پەساعا وزىندىك وي-تۇسىنىگىمەن، ساحنالىق شەشىمىمەن، كوكىرەك كورەگەندىگىمەن، وزىندىك ستيلىمەن كەلگەن قويۋشى رەجيسسەر تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆتىڭ تىنىمسىز ەڭبە¬گىنىڭ ناتيجەسى.
قويىلىم وقيعاسىنىڭ وتەتىن ورنى مەن سىرتقى بەينەسىن سۋ¬رەتشى ە.تۇياقوۆ رەجيسسەرمەن وي قابىستىرا وتىرىپ، بەينەلى شىعارىپتى. ساحنانىڭ ەكى جاق قاپ¬تالىنا ورنالاسقان باي ساۋداگەر ءۇيىنىڭ بالكوندارى مەن ورتاداعى وقيعا وتەتىن كەڭىستىك اكتەرلەردىڭ ارەكەت جاساۋىنا وتە ىڭعايلى قا¬راستىرىلعان. ساحنا تۇكپىرىندەگى سول كەزەڭنىڭ ارحيتەكتۋرالىق ءستيلىن ەلەستەتەتىن كونە باكۋدىڭ كورىنىسى دە قويىلىم وقيعاسىنا ساي جاسالىنعان. وسىلاي ساحنا¬لىق اتموسفەرادا وتەتىن ورىنداۋ¬شى¬لار ونەرى ءوزىنىڭ بار بولمى¬سى¬مەن سپەكتاكلدىڭ كوركەمدىك ءھام يدەيالىق مازمۇنىن ايقىن¬داي تۇسكەن.
ەلىنە ايگىلى ساۋداگەردىڭ جاس مىرزاسى اسكەر 28-گە كەلگەندە ءۇي¬لەنۋ نيەتىمەن بولاشاق جارىن كوزىمەن كورىپ، حاس سۇلۋدى تاڭدا¬ماق بولۋى سان قيلى ارەكەت ار¬قى¬لى تۇتاسىپ، سپەكتاكلدىڭ جۇلىنى بولىپ تارتىلعان. وسىعان وراي ارەكەتكە ارالاساتىن سەگىز كەيىپكەر اسكەردىڭ توڭىرەگىنەن ءوربيتىن كۇلكىلى وقيعالارعا ەرىكسىز ارالاسىپ، قويىلىمنىڭ كوركەم¬دىك سيپاتىن اشادى. سول سەگىزدىڭ باستىسى – اسكەر اتا-بابا ءداستۇرىنىڭ بۇل نيەتىنە تۇساۋ بولارىن ىشتەي سەزگەندىكتەن، ءوز مۇراتىنا جەتەتىن وزگە امالدى قاراستىرادى. ونىڭ كوڭىلىن اۋلاعان ناعاشى اپاسى جيحاننىڭ قوسقان اقىلى مۇنىڭ كوڭىل-كۇي ارپالى¬سىن تەرەڭدەتە تۇسەدى. وسىلاي جان كۇيزەلىسىنە تۇسكەن اسكەردىڭ ءرولىن تالانتتى اكتەر ەرلان ءبىلالوۆ تەرەڭ ءتۇسىنىپ، جاس مىرزانىڭ ىشكى مۇڭىن شەبەرلىكپەن اشقان. اكتەردىڭ كە¬لىستى ورىنداعان ءانى مەن قيمىل-قوزعالىسى دا كوڭىل حوشى قاش¬قان جاننىڭ ماحاببات كۇيزە¬لىسىن تەبى¬رەنىسپەن قاپىسىز جەتكى¬زەدى. سىر¬لاس دوسى سۇلەيمان ار¬شىن مالشى (كوشە قىدىرىپ ساۋدا جاسايتىن ادام) كەيپىنە ەنە تۇرۋدى ۇسىن¬عان¬دا تاڭدانىس پەن قۋانىشقا تۇسەتىن ءساتى ەرىكسىز كۇلكى تۋدىرادى. سۇلەي¬مان رولىندەگى ج.سادىرباەۆ¬تىڭ ءوتى¬رىك-شىنى ارالاس وتكىر ءسوزى اسكەردى ءۇيىرىپ اكەتەدى.
ساحناداعى تارتىستىڭ ورىستەپ، بارلىق كەيىپكەرلەردىڭ ارەكەتكە ەرىكسىز ارالاسۋىنا ءماجبۇر ەتەتىن كەيىپكەر – سۇلتانبەك. ساحنالىق كەسكىن-كەلبەتى مولىنان پىشىلگەن وسى بەينەنىڭ ءبىتىم بولمىسىن اكتەر ت.ارالباي تولىق اشقان. قۇداي قوس¬قان قوساعىنان ايىرىلعان ول قىزى گۇلچاحرا مەن جيەنى ءاسيانى قۇتتى جەرىنە قوندىرىپ، ەبىن تاۋىپ ءوزى دە ءبىر ءجىبى ءتۇزۋ ايەلگە ۇيلەنىپ الۋدى ويلايدى. مىنە، وسى ىشكى ويىنا بايلانىستى ونىڭ ساحنالىق ارەكەتى تاماشا ويلاستىرىلعان. ءداۋ¬لەتىمەن اتاعى شىققان بەدەلدى ساۋ¬داگەر قىزىن جاس ءارى باي كوپەس اسكەرگە بەرمەكشى، ال گۇلچاحرانىڭ كوڭىلى ارشىن مالشىدا. شىم-شىتىرىق كۇلكىلى وقيعا ساحنادا كومەديالىق سيپاتقا ساي رەجيس¬سەرلىك تاپقىرلىقپەن شەشىلگەن. ورىنداۋشىلار رەجيسسەر ويىن بىردەن ءىلىپ اكەتىپ، ويناقى يمپرو¬ۆيزاتسيا ادىسىمەن كورەرمەن ىقىلا¬سىن وزىنە اۋدارىپ اكەتەدى. ارالباي سومداعان سۇلتانبەك ادامىنا قاراي قارىم-قاتىناس جاسايتىن، وزىنەن تومەنگىلەرگە پاڭدانا قاراپ كوكىرە¬گىن كەرسە، وزىمەن تەرەزەسى تەڭ قالتا¬لىلارمەن باسقاشا قارىم-قاتىناس جاسايدى. وقيعانىڭ دامۋىنا قاراي ونىڭ وزگەرىپ وتىراتىن مىنەز ەرەك¬شەلىگىن اكتەر جان-جاقتى اشا ءبىل¬گەن. قىزىنىڭ ماڭايىنا جۋىت¬قىسى كەلمەيتىن ارشىن مالشىعا اشۋعا ءمىنىپ، قىر كورسەتسە، جي¬حان¬دى كورگەندە اۋزىن اشىپ اڭىرىپ، ءتۇسىم بە، ءوڭىم بە دەگەندەي تاڭعال¬عانىن جاسىرا الماي قالادى. كوپ¬تەن ارمانداپ جۇرگەن ادامنىڭ ءوزى¬نىڭ اۋلاسىندا كەزىككەن سۇلتانبەك ودان ءارى توتەسىنەن باسادى. ايەلدىڭ كوركى كوڭىلىنەن شىققان ول، ار¬شىن مالشىعا جابىسىپ، اپاسىن وزىنە كۇيەۋگە بەرىپ، تۋىسقان بولۋ¬دى ۇسىنادى. ارشىن مالشى كەلىس¬كەن ىڭعاي تانىتىپ، سىيعا سىي، سەن گۇلچاحرانى ماعان بەرەسىڭ دەگەندە سۇلتانبەك – ارالباي وت باسىپ العانداي ىرشىپ تۇسەدى. كەلىستى بي مەن تاماشا ءان دە وسى كورىنىستەر¬دىڭ كوركەمدىك مازمۇنىن تولىقتىرا تۇسەدى. ونىڭ ۇستىنە ع.ابدىنابيە¬ۆانىڭ جيحانى جارقىلداعان اشىق، ءان مەن ءبيدىڭ، ءازىل-وسپاقتىڭ استا¬رى¬مەن سۇلتانبەكتىڭ ۇسىنىسىنا ىشتەي كەت ءارى ەمەستىگىن اڭعارتۋى قويىلىمنىڭ كوركەمدىگىن اشا تۇسكەن.
ساحنادا ءوتىپ جاتقان كۇلكىلى وقي¬عالاردىڭ ۇيىتقىسى بولعان گۇل¬چاح¬را مەن ءاسيانىڭ بەينەلەرى دە تەاتردىڭ جەتەكشى اكتريسالارى ءداريا ءجۇسىپ پەن داناگۇل تەمىر¬سۇل¬تانوۆانىڭ ورىنداۋىندا قويى¬لىمنىڭ اجارىن ودان ءارى اشا ءتۇ¬سەدى. ۇنەمى بىرگە ارەكەت جاسايتىن، ءبىرىنىڭ سىرىن ءبىرى قاس پەن قاباقتان ۇعىساتىن جانداردىڭ بەينەلەرى ونە¬رىنىڭ وزگەشەلىكتەرىنە قاراي دا¬را كورىنەدى. گۇلچاحرا – ۇياڭداۋ، سىرىن اشا بەرمەيتىن، ارشىن مالشىنى كەزدەستىرگەن تاعدىرىنا ىشتەي ريزا، ماحابباتىنىڭ مۇرات-ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ءداستۇرلى جول¬دى اتتاپ كەتۋگە دايىن جان.
د.تەمىرسۇلتانوۆا ويناعان ءاسيا ءرولى دە – قويىلىمنىڭ اكتەرلىك جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى. مۇنىڭ بوي¬جەت¬كەنى ماڭايىندا ءوتىپ جاتقان ومىرلىك قۇبىلىستارعا وزىنشە ارا¬لاسىپ، ىشكى ەسەبىن تۇگەندەپ جۇرەدى. كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ەر-ازاماتتارعا سىر الدىرماي، ءوز ويىن سەزدىرمەي بارلاۋى دا سونان. ول گۇلچاحرا مەن اسكەردىڭ ماحابباتىنا قىزىعا دا قىزعانا قارايدى. سۇلەيمانعا كوز قيىعىن تاستاپ، قىلىمسىعان قىلى¬عىمەن ارباۋى – كىمنىڭ بولسا دا ەركىن ەرىكسىز ەرىتىپ اكەتەتىن قىز نا¬زى. سونىمەن بىرگە، ول توڭىرەگىن¬دە¬گىلەرمەن ءوزىن قالاي ۇستاۋدى بىلە¬تىن، جۇرتتىڭ بارىنە يىلە بەرمەيتىن، بىردە جونىن بەرىپ، ال كەيدە ءتالىم¬سي قاراۋى وسى مىنەزىنىڭ كورىنىسى. د.تەمىرسۇلتانوۆا – ءسوز استا¬رى¬نا، ءمان-ماعىناسىنا، سونان تۋىن¬¬دايتىن ارەكەتكە ەرەكشە ءمان بەرەتىن اكتريسا.
ساحناداعى وقيعاعا ەرەكشە تىنىس، ارەكەتكە تىڭ بوياۋ بەرىپ جەلپىپ وتىراتىن دارىندى اك¬تريسا ش.اسقاروۆا ورىنداعان تەل¬لي ءرولى دە –قويىلىمنىڭ شى¬نايى جەتىستىگى. بۇل ءۇي قىز¬مەت¬كەرى بولعانمەن، سۇلتانبەككە كەلىپ-كەتەتىن قوناقتاردىڭ الەۋ¬مەتتىك ورنى مەن سالماعىن وسى تەلليدىڭ تىنىمسىز جۇگىرىسى مەن ەسىك اشۋىنان دا اڭعارۋعا بولا¬دى.
ءۇ.عادجىبەكوۆتىڭ مۋزىكالى پە¬ساسى ەرتەرەكتە ءازىربايجان ساح¬نا¬سىنا قويىلعان. سول كەزدەگى مۋزىكا مەن ءاننىڭ ورىندالۋ ءتاسى¬لى بۇگىنگى زامانعا ساي كەلمەيتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى. وسىعان وراي شىعارمانىڭ مۋزى¬كاسىن وڭدەپ، ءارى سۇيەمەلدەۋىن زاماناۋي لەپ¬پەن وزگەرتكەن تا¬لانت¬تى جاس كوم¬پوزيتور ارمان دۇيسەنوۆ قويى¬لىم¬عا تىڭ اۋەن، كوركەمدىك سيپات بەرگەن. سپەك¬تاكل¬دىڭ ۇلتتىق ءھام جانرلىق ەرەكشەلىكتەرىن كاسىبي دەڭگەيدە اشۋ ماقساتىمەن رەجيس¬سەر ءازىر¬بايجان مۋزىكاسى مەن اۋەندەرىنە راحيم كۇليەۆتى كە¬ڭەسشى ەتىپ شا¬قىرتىپتى. ۆوكال¬دىق دايىن¬دىققا تارتىلعان ءانشى عافيز ەسى¬موۆتىڭ، سونداي-اق جانە بالەت¬مەيستەر، كونتسەرتمەيس¬تەر¬لەردىڭ قولتاڭبالارى قويىلىم¬نىڭ اجارىن اشا تۇسكەن.
سپەكتاكلدىڭ تاعى ءبىر جاڭا¬لىعى – كەيىپكەرلەردىڭ ساحنالىق كيىم-كەشەگىنىڭ شىعارما مازمۇ¬نى¬نا ساي ءتىزىلۋى، ورىنداۋشى¬لار¬دىڭ قيمىل-قوزعالىسىنا ىڭعاي¬لى كەلۋى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى رەجيسسەردىڭ كورەگەندىگى مەن ەس¬تە¬تيكالىق تالعام-تۇسىنىگىنىڭ جو¬عارىلىعىن اڭعارتىپ تۇر.
مۇنان بۇرىن قويىلعان “تو¬ميريس”، “قازاقتار” سپەكتاك¬لدەرى ت.جامانقۇلوۆتىڭ بەلدى اك¬تەر عانا ەمەس، رەجيسسۋرا سالا¬سىن¬دا دا بەلگىلى ءبىر بيىككە جەت¬كەنىن كورسەتەدى. مىنا قويىلىم ونىڭ رەجيسسۋرا ونەرىندەگى تىڭ بەلەسى.

اۆتورى: باعىبەك قۇنداقبايۇلى، ونەرتانۋ دوكتورى.
“ەگەمەن قازاقستان” گازەتى №184-187 (25584) 26 مامىر 2009 جىل