ىلگەرىدە «التىن وردا» اپتالىعى مەن «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريا كورگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى كلاسسيگى، قالامگەر مۇحتار ماعۋيننىڭ (سۋرەتتە) ايگىلى «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى پۋبليتسيستيكالىق زارلى تولعاۋىن www.abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا قايىرا ۇسىنىپ وتىرمىز. تۇپنۇسقا «قازاق الماناعىنان»

(№01 (5) 2010 جىل قاڭتار-اقپان) الىندى.

اباي-اقپارات.

ىلگەرىدە «التىن وردا» اپتالىعى مەن «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريا كورگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى كلاسسيگى، قالامگەر مۇحتار ماعۋيننىڭ (سۋرەتتە) ايگىلى «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى پۋبليتسيستيكالىق زارلى تولعاۋىن www.abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا قايىرا ۇسىنىپ وتىرمىز. تۇپنۇسقا «قازاق الماناعىنان»

(№01 (5) 2010 جىل قاڭتار-اقپان) الىندى.

اباي-اقپارات.

«قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم!..» - دەپ كۇڭىرەنگەن ەدى اباي بۇدان ءبىر عاسىردان استام بۇرىن. كەرى كەتكەن شىعىستىڭ وتكەنىن، ىلگەرى باسقان باتىستىڭ بۇگىن تانىعان، وكتەم يمپەريالاردىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ ءتۇپ تامىرى مەن بولاشاق باعدارىن انىق اڭداعان كەمەڭگەر ويشىل زاماننىڭ سۇرىنان شوشىنىپ، الگى جاڭا نيزام اكەلگەن جولسىز سۇمدىق، جۇرتتىڭ ازىپ-توزۋ ءۇردىسىن كورە وتىرىپ، تۋعان ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە كۇمانمەن قارايدى، ەركىندىكتەن ايرىلدىڭ، باسقانىڭ ىرقىنا كوشتىڭ، ەندى قايتادان وڭالۋىڭ نەعايبىل دەيدى. جاڭا ءداۋىردىڭ عىلىم-ءبىلىمىن يگەرمەسە دە، حالقىنىڭ مىڭ جىلدىق دانالىعىن بويىنا سىڭىرگەن دۋلات پەن مۇرات جۇرەكپەن سەزىپ، كوزبەن كورگەنىنەن ءبىرجولا ءتۇڭىلىپ، بولاشاقتان كۇدەر ۇزەدى. ال شورتانباي: «سۋ تۇبىنە كەتتىڭ، جۇرت، - تال تابىلماس قارمارعا!» - دەگەن قاتال ۇكىم ايتادى. بۇدان بۇرىن ماحامبەت: «بۇل قونىسقا قوندىرعان، - اتا-بابام وڭباسىن، - تاڭدا، سيرات باسىندا!..» - دەگەن بولاتىن. زامانا كەيپى وسىنداي اۋىر احۋالعا جەتكىزىپتى.

بىراق ۇلى شوقاننان باستالعان تاعى ءبىر ءۇردىس بار ەدى. ىبىراي التىنسارين كەڭ ورىسكە شىعارۋعا تىرىسقان، ابايدىڭ ءوزى دە قادارىنشا ات سالىسقان، ودان بۇرىن جانە كەيىن، ارقيلى ەسەپپەن بولسا دا، ۇلتتىڭ بەتكە شىعار تۇلعالارى - ىرگەلى ءبىر ۇلىستى ۇستاعان جاڭگىر حان، ازدى-كوپتى بيلىگى بار ەجەلگى حان، سۇلتاندار اۋلەتى، قارادان شىققان قۇنانباي قاتارلى جۋاندار بەت بۇرعان جاڭا سەرپىن - ورىستىڭ وقۋىن، ءبىلىمىن يگەرۋ، مانساپ، شەنگە جەتۋ ارقىلى وتارشىل جۇرتپەن تەڭدىك داعۋاسىنا ۇمتىلۋ، تۇتاس ۇلتتىڭ بولماسا دا، جەكە ءبىر توپتاردىڭ، جەكە ءبىر اۋلەتتىڭ تىرشىلىك-تىنىسىن كەڭەيتۋ تالابى. بايماعامبەت سۇلتان سياقتى ءبىرلى-جارىم قارابەت ساتقىندار، تومەنگى تاپتان، كەزدەيسوق شىققان، جەكە باسىن كۇيتتەگەن ۇساق ءتىلماش، جارەۋكە، جاندايشاپتار بولدى، بىراق ورىسشا وقىعان قازاقتاردىڭ العاشقى توبى - ءتىپتى، ەل ىشىندەگى وتارشىلدىققا قارسى بۇلىك اتاۋلىنى توقتاتۋعا تىرىسقان، بۇل جولدا قان توگۋگە دەيىن بارعان، اقىرى وسى قيعاش ءجۇرىسى باسىن جويعان احمەت ءجانتورين سياقتى تۇلعالاردىڭ ءوزى ۇلتىن جاڭا زامان، جاڭا جاعدايعا بەيىمدەپ، زورلىق-زومبىلىقتان قورعاشتاپ، قانشاما پايدالى قىزمەت اتقارعانىن كورەمىز. جاڭگىر حان تاعدىرى ءتىپتى وزگەشە تارتىلدى. وڭ نيەتى تەرىسكە بۇرىلىپ، اقىر ءتۇبى وتارشىلدىق جۇيە قىسپاعى مەن تۋعان جۇرتى - ءالى كەۋدەسى باسىلماعان، اشىنعان حالىق اراسىندا، شاراسىز جاعدايدا قالعان بەيباق حان ەلىنىڭ قاجەتىنە جاراعان قانشاما اعارتۋشىلىق، شارۋاشىلىق، اكىمشىلىك يگى ىستەردىڭ ۇيتقىسى بولدى. پاتشا قىزمەتىندە جۇرگەن مۇحامەد-سالىق باباجانوۆ، سۇلتان-عازى ابىلايحانوۆ، كەيىنگى عۇبايدوللا شىڭعىسحان جانە اتى بەلگىلى، بەلگىسىز وڭداعان الاش ازاماتتارى مانساپ، شەن عانا قۋعان جوق، قادارىنشا تۋعان حالقىنا قىزمەت ەتۋگە، ەلىنىڭ مۇقتاجىن وتەۋگە تىرىستى. البەتتە، بۇل قاتارداعى قازاقتان شىققان ەڭ ۇلى تۇلعا - شوقان.  وتارلىق وكىمەتكە، ورىس حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنە تۋعان حالقىن تانىتىپ قانا قويعان جوق، وزگەشە جاعداي، زامانا قالپىنان تۋىنداعان ۇلتتىق يدەيا - كىرىپتارلىق شەڭگەلىندەگى جۇرتىن قايتا جاڭعىرۋ باعىتىنا نۇسقادى. ءبىر جاعى قوقان يەلىگىنە كوشكەن، ءبىر جاعى قىتاي ۇلەسىنە كەسىلگەن قازاق حالقىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەستى، كەرەك دەسەڭىز، كۇش كەتكەن، شاراسىز جاعدايدا ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن بارلىق تۇرىك قاۋىمىنىڭ ىرگەسى اجىراماي، ءبىر قولعا قاراۋى قاجەت دەپ ءبىلدى. ءوز قانى، ءوز ءناسىلى ءۇشىن. زاماننىڭ ءبىر قالىپتا تۇرماسىن، ەۋروپالىق عىلىم-بىلىمگە جەتىلگەن حالىق ەرتەڭ ءوز جولىن تابارىن شوقان جاقسى بىلگەن.

جاڭگىر حان مەن ىبىرايدى تۋىستىرعان، شوقان مەن ابايدى تابىستىرعان، ماحامبەت پەن شورتاندى زار تۇڭعيىعىنا باتىرعان - جالعىز-اق مۇرات - ۇلتتىق مۇددە، بولاشاق ۇرپاق قامى بولاتىن. الاش ورتاسىنان بوي كوتەرىپ شىققان ءاربىر ازامات ءوزىن ۇلت تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپكەر سەزىندى. ال باسىنان بيلىگى كەتكەن، وتارشىلدىق قۇردىمىنا قاراي تارتىلىپ بارا جاتقان ەل مۇلدە دارمەن ەمەس ەدى. ەڭ باستىسى - حالىق اتا جۇرتتا، ءوز ورنىندا وتىرعان. ءداستۇر-سالتىنان، يمانىنان، تىلىنەن ايرىلماعان. ساناسى تۇنىق، زەردەسى اشىق. بار دارىنى باسىندا. «جاراتۋشى بويىنا وسىنشاما قابىلەت دارىتقان حالىق تسيۆيليزاتسيادان قاقاس قالماق ەمەس; كوشپەندى تىرلىك كەشكەن نوماد قازىر وزىنە قومسىنا قارايتىن حالىقتار اراسىنداعى قۇرمەتتى ورنىن يەلەنەر كۇن دە تۋار...» - دەپ جازعان ەدى ادام ميتسكەۆيچتىڭ دوسى، ايداۋداعى پولياك زيالىسى ادولف يانۋشكەۆيچ. ءيا. ەرتە مە، كەش پە. الدىڭعى قاتارلى سانالاتىن ەۋروپا حالىقتارىمەن تەرەزەسى تەڭ جاعدايعا، ازات كۇن، تاۋەلسىز ۇلىسقا قول جەتكىزەرى كۇمانسىز. بار ماسەلەسى باتىس جيھانكەزدەرى مەن ءبىلىمدار وقىمىستىلارى تاڭىرقاعان زەردە مەن زەيىن، قابىلەتتە عانا تۇرماعان. قاراسىنى كوپ ەدى بۇل جۇرتىڭ. «قازاقتاردىڭ ەسەبىنە جەتۋ ءۇشىن دالاداعى قۇمدى ساناۋ كەرەك»، - دەيدى ماجار ساياحاتشىسى، اتاقتى ۆامبەري. وسىنشا ۇلان-بايتاق قونىستى يەلەنىپ وتىرعان قازاق قيساپسىز كوپ كورىنگەن. قيساپسىز ەمەس ەدى، بىراق جالپى سانى جاعىنان العاندا، ورتالىق ازيانى مەكەندەپ وتىرعان تۋىستاس حالىقتاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا الدەقايدا ارتىق جانە سول زامانداعى الەمدىك دەڭگەي تۇرعىسىنان قاراساق، جەر بەتىندەگى سانى ەڭ كوپ دەگەن وتىز-قاراق حالىقتىڭ قاتارىنا جاتار ەدى. جەتىسپەي تۇرعان - ءبىر-اق نارسە - ەۋروپالىق الدىڭعى قاتارلى عىلىم-ءبىلىم بولاتىن. قولعا تۇسپەس سيقىر ەمەس، ۋاقىت وزا كەلە يگىلىككە اينالار قاجەتتى كىلتيپان عانا.

«ورىستىڭ ءتىلىن ءبىل! سول ارقىلى دۇنيەنى تانى! تەڭدىككە جەت! جاڭا جول تاپ! وقى! وقى!» - ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي جالپاق جۇرتتىڭ بۋىنىنا تۇسكەن نەگىزگى ۇران، باستى باعدارلاما - وسىنداي ەدى.

جاڭا ىقىلىم كەلدى. تىلەك كۇشتى، ءۇمىت زور ەدى.

حح عاسىردىڭ باسىندا، الەمدىك اۋەلگى قىرعىن باستالعان الماعايىپ جىلدارعا قازاق جۇرتى ءبىرشاما جاقسى دايىندىقپەن جەتكەنىن كورەمىز. قاي تۇرعىدان العاندا دا، تۋىستاس، تاعدىرلاس وزبەك، قىرعىز، تۇركمەن، تاجىكتەن كوش ىلگەرى. ۇلتتىق سانا، ساياسي بەلسەندىلىك، - ۇيقىدا، قۇلدىقتا جاتقان قارا قۇرىلىقتى ايتپاعاندا، وتارلىق تۇنەگىندەگى ازيا حالىقتارىنىڭ قاي-قايسىنان دا ولشەۋسىز جوعارى بولدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار تۇعىرىن ۇستاعان ۇلتتىڭ ويانۋ باعدارى - قازاق قوعامىندا جەتەكشى ورىنعا شىقتى. كەلەسى كەزەكتە - ۇلتتىق دەربەستىك ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلدى. ۇلتتىڭ ۇدەرە وركەندەۋ باعدارلاماسى جاسالدى. الاش قايراتكەرلەرى، ەگەر قولايلى تاريحي جاعداي تۋسا، قازاق حالقى، سوناۋ شىعىستاعى جاپون جۇرتى سياقتى، قوعامنىڭ جاڭعىرۋى، وقۋ، عىلىم-بىلىمگە جەتىگۋى ارقىلى اينالاسى وتىز-قىرىق جىل ورايىندا مۇلدە جاڭارىپ، باتىس ەلدەرىمەن تەڭدەي جاعدايعا جەتەدى دەپ ءبىلدى، قۇرعاق قيال ەمەس، جۇزەگە اسار ناقتى بولمىس رەتىندە العا تارتتى. تۋعان حالقىمىز ەركىن ەلدە،  ازات قونىستا ءوز تاريحىنىڭ جاڭا ءبىر كەزەڭىن باستايدى دەپ سەندى.

شىنىندا دا. وتارلىق ءتارتىپ تۇرعاندا وتىز جىلدا وڭالىپ كەتپەس، بىراق اسسا، ارادا قىرىق-ەلۋ جىل وتپەي، الەمنىڭ ءار تارابى - افريكا مەن ازياداعى اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، گوللاند، پورتۋگال وتارلارى سياقتى، قازاق ەلى دە تاۋەلسىزدىك الۋعا ءتيىس ەدى. قىرقىنشى جىلدىڭ سوڭى بولماسا دا، ەلۋىنشى جىلداردىڭ ىشىندە. ۇلان-بايتاق جەرىمەن، كەمى جيىرما بەس ميلليون تازا قازاق حالقىمەن!..

بىراق تاعدىر باسقاشا شەشتى. الەمدىك سوعىس، قىم-قۋىت توڭكەرىس ناتيجەسىندە ىدىراپ توزعان رەسەي يمپەرياسى بولشەۆيكەر جۇزەگە اسىرعان قارىمتا جورىقتار ناتيجەسىندە ءبىز تاراپتا اۋەلگى قالىبىن تاپتى. بالشابەكتىك رەفورمالار باستالدى. شىنىندا دا، اينالاسى وتىز-قىرىق جىل ىشىندە حالىقتىڭ جاپپاي ساۋاتتىلىققا جەتۋى، عىلىم-ءبىلىمدى يگەرۋى، ۇلتتىڭ ءبىرجولا جاڭعىرۋى مۇمكىن ەكەن. جەتتىك، يگەردىك. جانە جاڭعىردىق. تەك... مۇلدە باسقا تۇرعىدا. ەسەلەپ وسۋگە ءتيىس حالىق جاپپاي قىرىلدى، بالشابەكتىك قاتال گەنوتسيد ناتيجەسىندە ءوزىنىڭ عاسىردىڭ باسىنداعى - جيىرماسىنشى جىلعى مەجەسىنە ارادا الپىس جىل وتكەن سوڭ ارەڭ ءىلىندى. ەشقاشان ورنى تولماس قازاعا ۇشىراپپىز. وتىرشىلدىق توپانى قالاي توگىلسە دە، ءوز جەرىندە جالپى جۇرتتىڭ باسىم كوپشىلىگىن قۇراپ، لىقا تولىق وتىراتىن بايىرعى جۇرت دارمەنسىز، ازشىلىققا اينالدى، «تىڭ كوتەرۋ» اتالاتىن، وتارلاۋدىڭ كەزەكتى قۋاتتى تولقىنى تۇسىندا رەسپۋبليكا حالقىنىڭ ۇشتەن بىرىنە جەتپەي قالدى.

تەك بۇل عانا ەمەس. سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ-اق الاشتىڭ ۇلتتىق ساناسى جۇيەلى، قاتال ءارى تىنىمسىز قۋدالاۋعا ۇشىرادى. ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى وي-پىكىر اتاۋلى شەكتەلدى، ۇلتتىڭ ۇلاعاتتى ۇلدارى اۋەلدە جاپپاي قۋعىنعا ۇشىراپ، كوپ ۇزاماي، تۇگەلدەي ايداۋعا كەسىلدى، تۇرمەدە ءشىرىدى، اتىلدى. جانە بۇل جاعداي جالپىلىق سىپات الىپ، قازاق حالقىنىڭ ءسۇت بەتىندەگى قايماعى - زەردەلى، سانالى، وقىعان، يماندى، ۇلتشىل بولىگى، ەڭ جوعارعى دەڭگەيدەگى كوسەمدەرىنەن باستاپ، قاتارداعى اۋىل مۇعالىمىنە دەيىنگى ارالىقتا ءتۇپ-تامىرىمەن جەر بەتىنەن الاستالدى. وقىماسا دا، كوكىرەگى اشىق، نامىسى بار، اقىلدى، قاجىر-قايراتتى قاراپايىم جۇرت - داۋلەتتى بايىنان قاتارداعى قارا شارۋاسىنا دەيىن - ولار تاعى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى، قورلىققا جەگىلدى، ولىمگە كەسىلدى. ناتيجەسىندە، ونسىز دا توزعان، تەڭ جارتىسىنان استامى، بالكىم، ۇشتەن ەكىسى قىرىلعان، بارىنان تۇگەل ايرىلعان، ۇلتتىق ەسىمىنەن باسقا ەشتەڭەسى قالماعان قازاق حالقىنىڭ سوناۋ عۇن، ساق، ەجەلگى تۇرىك، التىن وردا، قازاق ورداسى زامانىنان بەرى، ەكى مىڭ، ءۇش مىڭ جىل بويى قالىپتاسقان بولات جەتەسى - ۇلتتىق گەنەفوندى بۇرىنعى-سوڭعى تاريحتا ەشبىر جۇرتتىڭ باسىنا تۇسپەگەن عالامات اپاتقا ۇشىرادى. ۇلتتىڭ وزىندىك مەنى ۇمىتىلعان، ار-وجدانى تاپتالىپ، وتكەن تاريحى وزىنە جاۋ دەپ جاريالانعان، جالپاق جۇرت عانا ەمەس، باسشى توپ، زيالى قاۋىمنىڭ ءوزى تەك فيزيولوگيالىق تىرشىلىك قامىمەن عانا كۇن كەشكەن تۇنەك زامانى تۋدى. تولىق ءۇش مۇشەل - الاش ارداگەرلەرى: الەكەڭ، احاڭ، جاقاڭ، ماعجاندار، ءبىز ءالى باعاسىن تانىماي جاتقان باسقا دا ونداعان ساياساتكەرلەر، اتىلعانى اتىلىپ، قالعانى تۇرمەگە جابىلىپ، ايداۋعا كەسىلگەن، قاپاستان امان شىققاندارىنىڭ اياعى تۇسالىپ، اۋزى بايلانعان 29-جىلدان - قازاقتىڭ جاڭا ءبىر، جاس بۋىنى ءوسىپ جەتىپ، سوزگە، ىسكە ارالاسا باستاعان 60-جىلداردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن سوزىلسا كەرەك.

شاماسى 1965 جىلدان باستاپ، قازاق رۋحانياتىندا تۋرا شيرەك عاسىرعا سوزىلعان سونى سەرپىلىس باستالدى. ورتا عاسىرلارداعى ادەبي مۇرا قايتا اشىلىپ، زەرتتەلىپ، تيىسىنشە باعالانىپ، ۇلتتىق تانىمعا، رۋحاني ومىرگە كەڭ تىنىس اكەلدى. وتكەندەگى مادەنيەت تاريحى باسقاشا بايىپتالىپ، ەجەلگى ساز اسپاپتارى قايتا جاڭعىردى، ءداستۇرلى قولدانبالى ونەر ءوز ورنىن تاپتى. حالقىمىزدىڭ ازاماتتىق تاريحى جاڭاشا بايىپتالىپ، ەجەلگى داۋىردەن كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى كەزەڭ ۇلتتىق مۇرات تۇرعىسىنان بايىپتالعان، زەردەلى، كوركەم، كەڭ قۇلاشتى تاريحي روماندار دۇنيەگە كەلدى. تەك ادەبيەت، مادەنيەت قانا ەمەس، تانىم-ءبىلىمنىڭ، قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قازاق اۋەنى، ۇلتتىق بولىمىس كورىنىس بەردى، ۇلتتىق عىلىم، ۇلتتىق ينتەليگەنتسيا قالىپتاستى. بولاشاق مامان، ءبىلىمدار، قايراتكەر ۇرپاقتىڭ ۇستاحاناسى - جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارى قازاقتاردىڭ قولىنا كوشتى. قىرىق جىلدىق قيىندىقتان سوڭ تۇرمىس-جاعدايى دا وڭالا باستاعان جالپاق جۇرتىمىزدىڭ ۇلتتىق، وتانشىلدىق ساناسى دا ايقىندالا ءتۇستى. ءيا، توبەدەن تاجال باسىپ وتىر، جەردەگى ءورىس تاعى شەكتەۋلى، بۇعاۋ تارىلىپ، تۇساۋ قىسقارا تۇسكەن، بىراق حالقىمىزدىڭ كوكىرەگى اشىق ەدى، كەلەشەك كۇندەردەن ءۇمىتى مول ەدى. ساناسى عانا ەمەس، سانى دا ءۇردىس ءوسۋ كەزەڭىنە كوشكەن.  قايران قازاق حالقى ءوزىنىڭ باسىنداعى بارىنان ايرىلعان، قىرىلعان، جويىلعان، تاپتالعان، قورلانعان، شەگىن شۇباتىپ قايتا تۇرعان، جاراسىن جازىپ، جوعىنىڭ ورنىن تولتىرۋعا قادام باسقان حح عاسىردىڭ 90-جىلى ەدى.

مىڭ جىل، بەس-التى ءجۇز جىل بولماسا دا، ءجۇز، ءجۇز ەلۋ جىل تۇرۋعا ءتيىستى قاندىقول، جىرتقىش، قۋاتتى يمپەريا ... ىشتەگى بار كەسەلى سىرتقا تەبىندەپ، شىلپارا ىدىرادى. اۋەلدە بالتىق بويى، سودان سوڭ ۋكراينا، ەڭ اقىرىندا وزبەك، قىرعىزعا دەيىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق، دەربەس مەملەكەتىن جاريالادى. اقىرى كەشەگى يمپەريا ەگەسى، حالىقتار تۇرمەسى روسسيا دا ءوزىن تاۋەلسىز دەپ تانىدى. ءسىرا، باۋىر بالاعىنا جارماسىپ، ايرىلماي قويعان قازاقستان. بۇل كەزدە باسقانىڭ ءبارى كەتىپ قالعان. ياعني، رەسەي بىزدەن ءبولىنىپ شىقتى. ەندى امال جوق، ارتقى تۇيەنىڭ جۇگى بىردەن جەڭىلەيىپ، ەگەمەن ەل بولىپ شىعا كەلدىك! مىنە، الاقاي! اراۋاق! اقسارباس! قازاق ورداسى قۇلاعاننان سوڭ ءجۇز قىرىق ءتورت جىل دەگەندە ۇلىسىمىزدىڭ تۋى قايتا كوتەرىلىپتى. اداسىپ ەمەس، تاڭداپ تاۋىپ، باق قونعان دەگەن وسى ەمەس پە!

سودان بەرى ون ءۇش جىل (قالامگەردىڭ  جاريالانىپ وتىرعان زارلى تولعاۋى 2004 جىلى جازىلعان. - abai.kz). جەتكەن جەتىستىگىمىز ۇلان-عايىر دەسەدى. ىقتيمال. قارىشتاعان دامۋ جولىنا ءتۇسىپپىز. مۇمكىن. وكىمەت  پەن پارتياعا، ياعني باسشىلارعا دا، قوسشىلارعا دا كۇمان جوق. ءبىز ارعى جاقتا، تىم جوعارىدا نە بولىپ جاتقانىن بىلە بىلمەيمىز. ءسىرا، تاۋىقسوقىرمىز. كورگەنىمىزدى عانا مويىندايمىز. ال وسى، كورىپ وتىرعانىمىز... ەشقانداي قۋانىشقا جول قالدىرمايدى. كەرىسىنشە. مىنە، قاراڭىز.

قازاقتىڭ قارا جۇرتى - ۇلتتىق بولمىستىڭ تەرەڭ تامىرى، كۇشپەن كولحوزداستىرۋ كەزىندە قيراپ بارىپ، قانشاما قيىندىقتان سوڭ ارەڭ وڭالعان، جاڭا تۇرپات، جاڭا سىپاتقا يە بولعان قازاق اۋىلى ءبىرجولا تالقاندالىپ، ىدىراپ، كۇيزەلىپ، مۇلدە توزىپ ءبىتتى. اۋىلداعى قازاق جۇرتى باياعى، اڭىز-تاريحتاعى اقتابان-شۇبىرىندىدان ەكى ءجۇز جەتپىس جىلدان كەيىن، سوۆەتتىك گەنوتسيد - عالامات اشارشىلىقتان الپىس جىلدان سوڭ، جاۋ قۋماي، مال-باسى تالاۋعا تۇسپەي-اق جاپپاي جۇمىسسىزدىق، توتەنشە، تارشىلىق جاعدايدا تاقاۋ ماڭداعى قالالارعا شۇبىردى. بۇل كوكتابان-شۇبىرىندى ۋاقىتشا جان ساقتاعانىمەن، باياندى تىرشىلىككە نەگىز بولا الماي تۇر...

ۇلتتىڭ ۇيتقىسى، اقىل-ويى مەن نامىس پاراساتىنىڭ ناقتى ايعاعى بولىپ ەسەپتەلەتىن، ءوزىنىڭ جەكەلەگەن كورىنىستەرى ارقىلى الەمدىك دەڭگەيگە جەتكەن عىلىم جانە شىعارماشىلىق قاۋىم ءبىرىنشى كەزەكتە قۇربانعا شالىندى. ۇلتىنىڭ قامىن جەۋگە، حالقىنىڭ ارمان-مۇراتىن ايگىلەۋگە، بۇكىل ىرگەلى ەلدىڭ مۇددەسىن قورعاپ، قاپتاي تونگەن قاتەر-قاۋپىنە قارسى كۇرەسۋگە ءتيىس زيالى قاۋىم اۋەلدە كۇنكورىس قامىمەن ماڭگىرىپ كەتسە، ۋاقىت وزا كەلە مۇلدە دارمەنسىز كەپكە جەتتى. عىلىم توقىرادى، ادەبيەت داعدارىسقا جەتتى. تەك اتاق-دارەجەلى ەليتا عانا ەمەس، اۋىل مۇعالىمىنەن قالا دارىگەرىنە دەيىنگى ارالىقتاعى بۇكىل ينتەليگەنتسيا تۇرمىس تارشىلىعىنا ۇشىرادى.

قازاقتىڭ ۇلان-بايتاق قونىسى - نەشە مىڭ جول بويى اتا-بابالارىمىز جاننان كەشىپ، قيساپسىز قان توگىپ قورعاعان، ۇرپاعىنا ميراس قالدىرعان قاسيەتتى جەرىمىز، مىنە، شىن ەركىندىككە جەتتىك دەپ وتىرعان بەيبىت كۇندە، سىرتتان جاۋ شاپپاي، الاپات مايداندا قولدان كەتپەي، ەل امان، جۇرت تىنىشتا، كوز الدىمىزدا تالاپايعا ءتۇستى. جالماۋىز بولسا دا، جەبىر بولسا دا قازاق السا ءجون، بۇرىننان ورنىققان كەلىمسەك پە، الەيىم-تالەيىمدە بارىمىزدى توناپ بايلىققا جەتكەن جاڭا وتارشىل ما، ءتىپتى، قولجاۋلىق تۇلعالار ارقىلى كەرەگىن تۇگەل ويىپ العان شەتەلدىك الپاۋىت پا - كىم بولسا دا، بۇگىنگى ءبىز عانا ەمەس، مىڭ جىلدىق بولاشاق اۋلەتىمىز يگىلىگىن كورۋگە ءتيىس ەجەلگى قۇتتى جۇرتىمىز وسىنداي اقىرزامان تاجالدارىنىڭ كومەيىنە كەتىپ بارا جاتىر.

جەردىڭ ءۇستى بولىسكە تۇسپەس بۇرىن استىنداعى قازىنا تالانعان. قانداي ەسەپپەن، قانداي سەبەپپەن ەكەنىن ءبىلىپ بولمايدى، التىنىڭىز بەن مۇنايىڭىز دا، مىسىڭىز بەن كومىرىڭىز دە - قازاققا عانا تيەسىلى قيساپسىز قازىناڭىز تۇگەل، ەڭ اياعى ءىشىپ وتىرعان سۋىڭىز بەن جاعىپ وتىرعان جارىعىڭىزعا دەيىن - ءبارى-ءبارى شەت ەلدىكتەردىڭ ۇلەسىنە بولىنگەن.

تىزە بەرسەڭىز، ساناپ بىتە المايسىز.

بۇگىنگى قازاقتىڭ باسىنداعى احۋال وسىنداي بولعاندا، كەلەر ۇرپاعىمىزدىڭ، كەلەر ۇرپاعىڭىز نە، باۋىرىمىزدان جاڭا شىققان، ەركىن ەل، ءوز جەرىندە ۇلكەن ومىرگە اياق باسۋعا ءتيىس بۇگىنگى بالالارىمىزدىڭ ءومىرى نە بولماق؟ كوك تۇمان ەمەس - قارا ءتۇتىن، ازاپ ەمەس - توزاق. وتكەن ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحىمىزدا ۇرىنباعان وسىنداي سۇمدىققا جەتىپپىز.

اياق استىنان تاۋەلسىزدىك العان ءبىز ەمەس. بۇرىنعى بۇكىل سوۆەتتىك كەڭىستىكتە، ءتىپتى، سوتسياليستىك ءتارتىپ شەڭبەرىندە بارلىق ەل قيىندىققا ۇشىرادى. كۇيزەلدى، تارىقتى. ءالى كۇنگە دەيىن تىعىرىقتان شىعا الماي وتىرعاندارى بار. تۇرمىسى اۋىر، جاعدايى كۇردەلى. ماسەلەن، وزىمىزبەن كورشىلىلەس وبەكستان. ارىرەك بولعانىمەن، ول دا كورشى، ول دا قانداس تۋىس تۇركمەنستان. ىرگەدەگى قىرعىزستان. ال ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىز تۇزەلىپ كەلە جاتىر دەسەدى. اۋىلداعى جۇرت تا ەسىن جيا باستاعان. عىلىم توڭىرەگىندەگى اعايىندار باسقا كاسىپكە كوشىپ، جازارمان قاۋىم ارقيلى دەڭگەيدەگى اكىمدەردى ماداقتاپ، كۇنكورىستىڭ جاڭا ءبىر كوزىن تاپقان. ۇلدارىمىز سەيفۋللين كوشەسىنەن، قىزدارىمىز ساين كوشەسىنەن ناپاقا ىزدەپ ءجۇر. ارقيلى سىپاتتاعى ساۋدانىڭ دا ەبىن ۇيرەنىپ قالدىق. اركىم، ءوزىنىڭ قولانداعى بار تاۋارىن كادەگە جاراتادى. ەشكىمگە كىنا قويا المايسىڭ. ءبارى ءجون. قايتكەندە دە وزبەك مەن تۇرەمەننەن وزىقپىز. بىراق... ءبىز «ءالى كۇنگە شىن نارىققا كوشە الماي جاتىر» دەپ مەنسىنبەيتىن وزبەكستاندا، «جەكە ادامعا تابىنادى» دەپ كۇلەتىن تۇركمەنستاندا ... جەردىڭ ءۇستى - تالاپايعا، استى - تالاۋعا تۇسكەن جوق. ياعني، ۋاقىت وزادى، جارا جازىلادى، كەمتىك تولادى، بار بايلىعى ءوز حالقىنىڭ كادەسىنە جاراتىلادى. قالاي دەسەڭىز دە، ۋاقىتشا قيىندىق. ال، ءبىز ... تىلەۋىمىز تۇگەسىلىپ، بولاشاعىمىز ءبىرجولا كەسىلدى مە دەپ قورقام. ءىلايىم، ولاي بولماي-اق قويسىن. بولمايدى. ارىدا اقتابان-شۇبىرىندىدان وتكەن، بەرىدە اقسۇيەك اشارشىلىقتان وتكەن، ەڭكەيسە دە ەشقاشان جىعىلماعان، ءيىلىپ بارىپ قايتادان بوي جازعان قاجىرلى حالقىمىز، قاھارمان حالقىمىز ەرتە مە، كەش پە، ءوزى يە بولىپ، ءوز ەلىندە ءوزى بيلىك قۇرىپ، بار مۇراتىنا جەتەر-اق. تىلەپ قانا قويمايىق، نىق سەنەيىك.

بىراق... بۇگىنگى احۋالدى بايىپتاماساق، وسى قالپىمىزدان وزبايمىز، قايتا، كۇن وزعان سايىن كەيىن كەتە بەرمەكپىز.

بۇگىنگى احۋال... نەگە وسىنداي بولدىق؟ كىم كىنالى؟

ادەتتە، حالىق دەمەي-اق قويايىق، ءالسىز كىسى بار كىنانى باسقادان ىزدەيدى. جانە وپ-وڭاي تابادى. ارينە، وتارشىلدىق زاردابى. اۋەلدە پاتشالىق، كەيىن سوۆەتتىك اتالعان رەسەي يمپەرياسى زورلىقپەن ءوز ءتارتىبىن ورناتتى، بار ءسولىمىزدى سىعىپ الدى، بويىمىزدى وسىرمەدى، سانامىزدى ۋلادى. ول راس. راس بولسا، وتارشىل جۇيە تەك وزىنە لايىق كىسىلەردى عانا مانساپقا جەتكىزدى. اڭداۋسىزدا كوتەرىلىپ كەتكەن سانالىلاردى شەتكە شىعارىپ، ادال قىزمەت جاساعانداردى كوتەرمەلەپ وتىردى. ءبىر ادام ەمەس، جۇزدەگەن، مىڭداعان كىسىنى. بۇل دا ءجون ەكەن دەيىك. ەندەشە، دۇلەي ءارى توپاس يمپەريا اياق استىنان شىلپارا ىدىراعاندا، وكىمەت باسىنا كىمدەر جەتۋى كەرەك ەدى؟ ارينە، ءدال سول ساتتە ات ۇستىندە وتىرعاندار!

تاۋەلسىزدىك تۇسىنە دە كىرمەگەن، ۇلتتىق ساناسى مۇلدە جوق، نەمەسە بۇلدىر، ۇيىندەگى بالاسىمەن جات تىلدە سويلەسەتىن، جوعارىدان تۇسكەن پارتيالىق نۇسقاۋمەن عانا كۇن كەشكەن، كوبىنە-كوپ قانداستارىن كەمىتۋ، حالقىن ساتۋمەن مانساپقا جەتكەن، جەتەكشى ءتارتىپتىڭ جاندايشابى بولعان، ءىشىپ-جەمنەن باسقانى ويلاماعان پارتيالىق نومەنكلاتۋرا ادامزات تاريحىنداعى ەشبىر توڭكەرىستە، جاۋلاۋ سوعىستارىندا بولىپ كورمەگەن ۇتىسقا شىعىپ، بار بيلىكتى، بار بايلىقتى باسىپ قالدى. مىنە، كەسەلدىڭ ۇلكەنى قايدان ءوربىدى دەسەڭىز!

جوق! بۇل - جارتىلاي عانا شىندىق. ۋكراينادا دا، ءىشىناران بالتىق بويىندا دا اۋەلگى بيلىككە پارتنومەنكلاتۋرا جەتكەن. بالتىق تا سوۆەت ەزگىسىن كورگەن، ال ۋكراينا... ءبىز ايتىپ جۇرگەن ءجۇز ەلۋ، جۇرت ايتىپ جۇرگەن ەكى ءجۇز الپىس ەمەس، تۋرا ءۇش ءجۇز جىل بويى رەسەي قۇرامىندا بولعان. قايتكەندە دە بىزبەن تاعدىرى ۇقساس. ال جەكە ءبىر تۇلعاعا كەلسەك، ءبىزدىڭ كىسى سولاردىڭ بارىنەن اقىلدى، سولاردىڭ بارىنەن دا ساياساتكەر دەسەدى. انالار كەلەسى سايلاۋدان وزباي، ۇشىپ ءتۇستى، ءبىز ءالى بۇرىنعى ورنىمىزدا وتىرمىز. جانە ودان بەرى قانشا زامان، اۋەلگى پارتنومەنكلاتۋرادان كىم قالىپتى. بىرەۋ، ەكەۋ، بەسەۋ... قازىر تۇگەلگە جۋىق جاڭا. تەك حالقىمىز عانا بۇرىنعى ورنىندا. ەندەشە... ۇلكەن كىنانى وزىمىزدەن ىزدەيىك. ءادىلى وسى. ەندى وتكەندى ەسكە الىپ كورىڭىز. تاۋەلسىزدىك كۇنىنە، دالىرەك ايتساق، ورىس-سوۆەت يمپەرياسىنىڭ توقىراۋ، ىدىراۋ كەزەڭىنە ءبىز قانداي كەپتە، باسقالار، ۋكراينانى، لاتۆيانى ايتپاي-اق قويايىق، حالقىنىڭ قىرىق-اق پايىزىن بايىرعى ۇلت قۇرايتىن لاتۆيا قالاي جەتتى؟ ازاتتىقتى اڭسپ جەتتى. نە ولەمىز، نە كەتەمىز دەستى. ساياسي پاتريا، ۇلتتىق قوزعالىستى ايتپاعاندا، ەلدەگى حالىقتىڭ قىرىق-اق پايىزىن قۇراپ وتىرعان لاتىش جۇرتى كەلەشەك تاۋەلسىزدىك جولىنا باسىن بايلادى. ازات، ەركىن ەل - ۇلتتىڭ ۇرانىنا اينالدى. ناتيجەسىندە، تاۋەلسىزدىك كۇنى پارتنومەنكلاتۋرا الاستالىپ، سول تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەرلەردىڭ جاڭا ءبىر تابى بيلىك الدى. قاشاندا سولاي بولعان. 40-50 جىلداردا ازاتتىق العان ازيا مەن افريكا ەلدەرىندە تۋعان حالقىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن ۇزاق جىلدار بويى كۇرەسكەن، سول جولعا باسىن تىككەن پارتيالار مەن قايراتكەرلەر وكىمگە جەتكەنى بەلگىلى. بۇل رەتتە سۋكارنو مەن نەرۋ سياقتى ۇلى تۇلعالاردى ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. البەتتە، عاسىردىڭ باس كەزىندە بىزدە دە ءدال وسىعان ۇقساس جاعداي بولعان. الاش قوزعالىسىن، ونىڭ ءاليحان بوكەيحان باستاعان كوسەمدەرىن ايتىپ وتىرمىز. بۇدان سوڭعى سوۆەتتىك قىزىل فاشيزم ەشقانداي اشىق ءىس-ارەكەتكە جول قالدىرمادى. دۇنيە ءبىرشاما كەڭىگەن 60-80 جىلداردىڭ وزىندە وتارشىل يمپەريانىڭ ەرەكشە ايماعى قازاقستاندا باسقا تاراپپەن سالىستىرعاندا مۇلدە وزگەشە، ايرىقشا قاتاڭ جاعداي قالىپتاسىپ ەدى. سونىڭ وزىندە ەلدىك مۇددە ۇمىتىلعان جوق. انعىن ايتساق، ەڭ اۋىر جىلداردا ءوزىنىڭ باسىن بايگەگە تىگىپ، تۋعان جۇرتىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالعان جۇمابەك تاشەنوۆ سياقتى ءبىرتۋار قايراتكەر قاپقازدان، نەمەسە ۋكراينا، بالتىقتان ەمەس، تەك قازاق ورتاسىنان عانا شىقتى. ودان بۇرىنعى جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ ۇلتىنىڭ قايتا كوتەرىلۋى جولىنداعى قىزمەتى ايرىقشا بولدى. سوڭعى داۋىردەگى دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ ۇلاعاتتى ىستەرى دە كوپكە ءمالىم. بىراق توتاليتارلىق سيستەما ءوز وكىمىن جۇرگىزىپ، ءوز جولىنان اۋدارماي وتىرعان. ياعني، قانداي دا بولسا جەكە ءبىر قايراتكەر - كىلتيپان، تەتىك قانا. كەيىنگى تاۋەلسىزدىك كەزەڭى تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. تەك بۇل جولى جاعداي وزگەشەرەك. شەشۋشى كۇش - حالىقتىڭ ءوزى. حالقى قانداي بولسا، وكىمەتى دە سونداي دەيتىن ناقىل بار. دالىرەك ايتساق، «ءاربىر حالىق ءوزىنىڭ وكىمەتىنە لايىق!» لايىق ەمەس وكىمەتتى حالىق ءتاۋباسىنا ءتۇسىرىپ، ءتىپتى، تاقتان تايدىرىپ وتىرعان. ارعى تاريحتا دا، بەرگى تاريحتا دا. وتكەندەگى مىسال - ەۋروپا جۇرتىنىڭ اعىلشىن، فرانتسۋز، ورىس رەۆوليۋتسيالارى، قازاقتاعى تايىر حاننىڭ تاعدىرى. بۇگىنگى ەڭ سوڭعى ساباق - يراكتاعى باسقىنشىلىق سوعىسقا قارسى نيەتتەگى يسپان جۇرتىنىڭ دەموكراتيالىق، ءادىل سايلاۋ ارقىلى ءبىر-اق كۇندە ءوز وكىمەتىن وزگەرتۋى. ارينە، بىزدەگى جاعداي باسقاشا. بىراق تىم تارشىلىقتا دا وتىرعانىمىز جوق. «الباستى قاباققا قاراپ باسادى» دەگەن قازاق. الداعى ۋاقىتتا قانداي بولماعى سول قازاقتىڭ وزىنە عانا بايلانىستى. بۇگىنگى احۋال دا وسى ءوزىمىز تۋدىرعان، ءوزىمىز قالىپتاستىرعان جاعدايدىڭ ناتيجەسى. تاۋەلسىزدىك كەلگەن كۇننەن باستاپ، ءوز مۇددەسىن، ۇلت مۇددەسىن قورعاي الماعان ءالجۋاز قازاقى رۋحتىڭ كىناسى. بار جالانى باسقاعا جابا بەرمەي، ەڭ الدىمەن ءوز توڭىرەگىمىزدى تۇگەندەپ الايىق. ياعني، ءبىزدىڭ بۇل جولعى كەڭىسىمىز - وكىمەت تۋرالى ەمەس. سىرتىق جاعداي، يمپەريالار وكتەمدىگى، وتارشىلدىقتىڭ جاڭا كەزەڭ، جاڭا تاسىلدەرى تۋرالى دا ەمەس. ۇلتتىق رۋح، ناقتىلاپ ايتساق، بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ ۇلتسىزدىق ءمۇساپىر كەيپى تۋرالى عانا.

(جالعاسى بار)