مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى، جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، 
پروفەسسور:

وتباسى تاربيەسى عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ قالىپتاسقان قالپىمەن قازاق تاريحىنىڭ ءون بويىندا XIX عاسىرعا دەيىن اباي زامانىنا قايماعى بۇزىلماي جەتتى. قازاق بولمىسىنىڭ، كۇندەلىكتى تۇرمىسىنىڭ وزەگى اۋىل – ءبىر شالدىڭ كىندىگىنەن تارالعان بالالاردان تۇراتىن. ءبىر اۋىلدا ءۇش-ءتورت بالادان، وننان استام بالادان اسپايتىن شاعىن اۋىل ءوزىنىڭ اتاجۇرتى قىستاۋىندا، جازدا جايلاۋىندا مال جايلاتاتىن. وتباسى تاربيەسى اتاسى مەن اجەسىنىڭ قولىندا بۇكىل قازاق اتاۋلى سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ اتا ءداستۇرى قاتاڭ تۇردە اتادان بالاعا، اكەدەن نەمەرەگە بۇلجىماي بارلىق ۇلتتىق ءداستۇر ساقتالاتىن. اۋىل ادامدارى ءبىر اتانىڭ بالاسى بولۋ سەبەپتى، بۇكىل مال داۋلەتى ورتاق بولعاندىقتان ءبىر-بىرىنە، مالدى باعىپ كوبەيتۋ ارقايسىسىنىڭ ازاماتتىق مىندەتىنە جاتاتىن. مۇنداي اۋىلدا تۋىستىق سەزىم، رۋلىق نامىس وتە كۇشتى بولاتىندىقتان جەتىم-جەسىر شەتكە شاشىلمايتىن. ب.ز.ب. زاماننان XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن قازاق وتباسى ءۇي تاربيەسى ءبىر قالىپتا وزگەرمەي ساقتالىپ كەلدى. بۇل بۇكىل قازاق اتاۋلىنىڭ ۇلتتىق سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى، ءدىنى، ءدىلى، ءتىلى، دۇنيە تانىمى كوشپەلى تۇرمىسقا بەيىمدەلگەن اسا بەرىك بولىپ قالىپتاستى. وسى ەرەكشەلىك پەن بەتپە-بەت كەلگەن قىتاي بارلاۋشىلارى قازاقتى كۇشتەپ باعىندىرۋعا بولادى، بىراق، ونىڭ ۇستاعان ءداستۇرلى قازاقى ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن بۇزىپ وزگەرتۋ – مۇمكىن ەمەس دەپ قاراعان. سوعىس بولا قالعان جاعدايدا ۇران سالىپ ءبىر ساتتە قالىڭ قارۋلى سارباز قارسى تۇرا العان. ءار وتباسىندا جاۋىنگەرلىك زاماندا ءبىر ۇل بالا بولسا، ۇرپاقتىڭ ءۇزىلىپ قالماۋى ءۇشىن قالدىرىپ وتىرعان. بىرنەشە وتباسى ءبىر اۋىلدى قۇراعان. اۋىل قازاق حالقىنىڭ وزەگى (يادروسى) رەتىندە سانالعان. ۇلتتىق سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ وسى اۋىل تۇرمىسىندا اتا ءداستۇرى رەتىندە وتباسىن جاتقىزىپ تۇرعىزاتىن رۋحاني كۇشكە اينالعان. 

 سىرتقى كۇشتەر، اسىرەسە، ورىس جانە قىتاي يمپەرياسى بۇل قۇبىلىستى كوردى، تانىپ ءبىلدى. قازاق جەرىن جاۋلاپ العاندا بۇل حالىق داستۇرىندەگى رۋحاني سالت سانانى، ۇلتتىق ءداستۇردى جويىپ قۇرتپايىنشا، حالىقتى ماڭگىلىك بوداندىقتا ۇستاۋ مۇمكىن ەمەستىگىن، قيىندىققا سوعاتىنىن ءبىلدى.
وتباسى تاربيەسى، ارينە، قوعامنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك بولمىسىمەن تىكەلەي بايلانىستا تۇراتىن كۇردەلى قۇبىلىس بولۋى سەبەپتى، وندا بولىپ جاتقان وزگەرىستىڭ ىقپالى تيمەي تۇرا المايدى. وسى قۇبىلىستى ءومىر اعىسىنان انىق سەزىنگەن دارىندى اقىن س. تورايعىروۆ
بۇقار ءتۇسى قازاقتىڭ بۇلىنگەنى،
كۇنباتىستان سۋىق جاۋ كورىنگەنى…
اباي تۇسى قازاقتىڭ بۇزىلعانى،
قارالىققا اينالىپ قىزىل قانى، –  دەگەن وي تولعانىسىندا وسى جاعىمسىز جاعدايدىڭ ىقپالىمەن قازاق وتباسىندا وزگەرىستەردىڭ ورىن الۋ سەبەپتەرىندە كورە الماقپىز. قازاق اقىن-جىراۋلارى شىعىستان ىزعىرىق بولىپ سوققان قىتاي قاۋپى  مەن باتىستان بوران بولىپ سوققان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەلدى وتارلاپ ماڭگى بوداندىققا سالۋ ماقساتىن ەرتە سەزىندى. سەزىندى دە كەلەر ۇرپاققا جاۋ نيەتتىڭ قايدان كەلەرىن ەسكەرتتى. 
بۇحار جىراۋ زامانى رەسەي مەن قىتاي يمپەرياسى قولداپ، «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن قىرىپ»، ولار جايلاعان جەردى بوساتۋ ماقساتىمەن ولارعا قالماقتى ايداپ سالىپ، زەڭبىرەكپەن قارۋلاندىرىپ قازاقتاردىڭ ۇشتەن ەكىسىن قىرىپ سالدى. اقىرى قالماقتاردىڭ ءوزى دە قىرىلىپ ەلىنەن، جەرىنەن، مەملەكەتىنەن ايىرىلدى. ەكى يمپەريا ۇيىمداستىرعان بۇل سوعىس شىن مانىندەگى قازاق پەن نوعايدى جەر بەتىنەن سىپىرىپ جويۋدى ماقسات ەتكەن اشىق گەنوسيدتىك ساياسات بولىپ شىقتى. قازاقتىڭ ورتا ءجۇزى مەن كىشى ءجۇزى بوداندىق بۇعاۋىنا ءتۇستى. حاندىق قۇرىلىستى جويىپ رەسەي بيلىگىنە قولايلى سۇلتان-پراۆيتەل، اعا سۇلتان بيلىگىن ورنىقتىردى. ياعني،  «ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋ» ساياساتىن ۇستاندى. ۇلى ءجۇزدى جاۋلاپ العان سوڭ، قازاق جەرىن تۇتاس يەلەنگەن رەسەي ەندى «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋ» ساياساتىن ۇستانۋ ءۇشىن تەرريتوريالىق پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن ەل بيلەۋدىڭ بولىستىق جۇيەسىن 1867 جىلى ەندىردى. قازاق ەلىن بيلەۋ دەڭگەيى اۋىل شەڭبەرىندە عانا قالدى. مىنە، بولىستىق ەل بيلەۋ جۇيەسى قازاقتىڭ وزەگى بولعان اۋىل ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرادى. وسى وزگەرىستى ەرتە سەزىنگەن س. تورايعىروۆ «اباي تۇسى قازاقتىڭ بۇزىلعانى» دەپ انىقتاما بەردى. بۇرىن قازاق اۋىلدارى بىرىمەن ءبىرى اعايىن-تۋىس، ءبىرىن-ءبىرى قورعاۋ جاۋ تيىسسە ءبارى بىرگە شابۋىلعا شىقتى. بۇلاردىڭ اراسىندا تاپتىق تالاس تارتىس تۇبىرىمەن بولعان ەمەس. ال، ەندى بولىستىق بيلىك وسى قانداس بىرلىكتى، اعايىنداس ىنتىماقتى ەلدى، ياعني، اۋىلمەن اۋىلدى بولىستىق بيلىككە تالاستىرىپ، اۋىل باسى پارتياگەرشىلىك تالاسقا ءتۇسىپ، قازاقتىڭ مىنەز قۇلقى بۇزىلۋ سەبەپتى، بۇل تالاسقا ءار وتباسىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىنان كەيىن، قالىپتاسقان وتباسىلىق سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ داستۇرىنە جىك ءتۇستى. ءبىر اۋىزدى سۇتتەي   ۇيىپ وتىرعان وتباسىنىڭ ءوز ىشىنە الاۋىزدىق ءتۇستى. پارتياگەرشىلىك تالاس تارتىستىڭ ءوزى اعايىندى تۋىستىڭ اراسىن اجىراتىپ  الاۋىزدى مىنەز قۇلىق ورنىعا باستادى. 
 وتارشىل ۇكىمەت ەندى ەلدىڭ رۋحاني الەمىنە قول سالا باستاۋى – رەسەي يمپەرياسىنىڭ شوقىندىرۋ، ورىستاندىرۋ سياقتى اشىق تۇردە جۇرگىزە باستاعان مەملەكەتتىك دەڭگەي­دەگى ميسسيونەرلىك ساياساتىنان انىق كورىنە باستادى. ميسسيونەرلىك ساياسات ءبىزدىڭ ەلدى­گىمىزگە، جەرىمىزگە، ءدىنىمىز بەن ۇلتتىق داستۇرىمىزگە قۇرىلعان تۇزاق بولاتىن. س. تورايعىروۆتىڭ:
ەلدىگىنە، جەرىنە، ءھام دىنىنە،
قۇرىلدى تالاي تۇزاق، تالاي قاقپان، – دەۋى وتارشىلدىق ساياساتتىڭ جاۋىزدىق نيەتپەن جۇرگىزىلىپ وتىرعان ايلا-تاسىلدەرىن كورىپ، تانىسىپ، بىلگەن سوڭ وسىنداي قورى­تىندى ءسوزىن ايتۋعا ءماجبۇر بولعان. ميسسيونەرلىك ساياساتتىڭ باستى ماقساتى – قازاق ەلىنىڭ تاريحي جادىن جويۋ، دىنىنەن تايدىرىپ باسقا دىنگە شوقىندىرۋ، ءتىلىن ءبۇلدىرۋ، دۇنيەتانىمىن وزگەرتۋ ارقىلى ماڭگۇرتتەنگەن توبىرعا اينالدىرۋ ارقىلى ماڭگىلىك رۋحاني قۇلدىقتا ۇستاۋ عانا بولاتىن. مەملەكەتتىڭ ساياسي ايلا-ءتاسىلى وسى جولعا جۇمسالىپ كەلدى. تاستاي بولىپ قالىپتاسقان قازاق وتباسىنداعى ءتالىم-تاربيە، ياعني، كەشەگى وتباسى تاربيەسى، اتا-ءداستۇرى بىرتىندەپ وزگەرىسكە ۇشىراپ ىدىراۋعا بەت الدى…
كەڭەستىك بيلىك قازاقتاردى كۇشتەپ وتىرشىلدى ەلگە الىپ كەلدى. اتا-بابانىڭ وتباسىلىق تاربيەسى، اسىرەسە، قازاقتىڭ وزەگى (يادروسى) بولعان اۋىلدىق نەگىزى بىرتىن­دەپ وزگەرىسكە ءتۇسىپ، كولحوزداستىرۋ، سوۆحوزعا اينالدىرۋ ارقىلى بۇزىلىپ، باستاعى تابيعي قالپىنان اۋىتقىدى. وتباسى بولمىسى قانشالىقتى وزگەرىسكە ۇشىراسا دا، اتا-بابا قالىپتاستىرعان حالىقتىق سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ جانى سىرىلىك كورسەتىپ، الىدە بولسا تابيعي بولمىسى ساق­تالىپ كەلەدى. مىسالى، ۇلكەندى سىيلاۋ، اتا-انانى قۇرمەتتەۋ، اعايىن-تۋىس­قا قايىرىمدىلىق جاساۋ، سىرتتاي نەكەنى ۇستانۋ، قۇدا ءتۇسۋ، قىز ۇزاتۋ اسىرەسە، قانشاما وزگەرىسكە ءتۇسىپ سىلىكپەسى شىقسا دا جەتى اتاسىن ءبىلۋ، رۋىن ۇمىتپاۋ ت.ب. بۇگىنگى وتباسىلىق ومىردە وزىندىك ورىن الىپ وتىرعانىن ەشكىم دە تەرىستەي الماسا كەرەك. 
رۋ – قازاقتىڭ فەنومەنى. بىراق، رۋلىق ۇعىمنىڭ ساياسات سىلىكپەسىن شىعارىپ، ونى جەك كورىنىشتى ەتە باستادى. كەڭەستىك بيلىك تە رۋدى تەرىس جاعىنان قاراپ ءوز پايداسىنا پايدالانعانى بار. قازاق اراسىندا رۋ نامىسى بار كەزىندە ەل ىشىندە بۇگىنگىدەي جەتىم-جەسىردى قاڭعىرتۋ، قىز بالادان تەرىس قىلىق شىقپايتىن، كەدەي-كەپشىگىنە اعايىندارى جابىلا كومەكتەسىپ قاتارعا قوسىپ وتىراتىن. ماسەلە رۋشىلدىقتى بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋدە جاتىر. ونىڭ بەتىن وڭ قاراتىپ پايدالانۋ كەرەك. وتباسى تاربيەسىنە دە رۋلىق تاربيە قاجەت. ويتكەنى، رۋ تاريحي قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان بىرەگەي قۇبىلىس. بىلمەستىكپەن بۇنىمەن الىسقانشا ونىڭ وزىندىك ىقپالىن پايدالانۋ قاجەت. 
XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن قازاق وتباسى بولمىسىن وزىندىك قالپىن ساقتاپ كەلدى دە ەل بيلەۋ جۇيەسى بولىس­تىق بيلىكتىڭ ەنۋىمەن «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋ» ساياساتى وتباسى بولمىسىنىڭ تابيعاتى بۇزىلۋىنا الىپ كەلدى. ال، بۇگىنگى تاۋەلسىز زامانىمىزدا وتباسى جاعدايى كەشەگى وتباسى ۇشىراعان اۋىر جاعدايدان كەرى كەتپەسە العا جىلجىعان جوق. ويتكەنى، وتباسى بۇزىلا تۇسۋىنە جان-جاقتان قاپتاي جاۋىپ كەلىپ جاتقان ءار ءتۇرلى جاۋ نيەتتى رۋحاني شابۋىلدار تولاستار ەمەس. وسىمەن كۇرەسىپ بەتىن قايتارار ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيامىز السىزدىك تانىتىپ، ءتىپتى، ونىڭ كەيبىر وكىلدەرى دوللاردىڭ قۇلاقكەستى قۇلىنا اينالىپ كەتكەنىنە جۇرتىمىز قۇلاقدار. سىرتقى كۇشتەر جۇرگىزىپ كەلگەن ساياسي يدەولوگيالىق ءىس-ارەكەتتەردىڭ نەگىزىندە قازاق حالقى ارقيلى رۋحاني جاعىنان جىكتەلىسكە ءتۇسىپ ءتىلى، ءدىنى، جازۋى جاعىنان ىشتەي ۇشكە ءبولىنىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس، شىندىق. مىسىلى، ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ اسەرىنەن قازاقتار ادا-قازاق، شالا-قازاق، تازا-قازاق اتانىپ ىدىراعانىن ەشكىمدە تەرىستەي الماس.  ال، ءدىنى جاعىنان دا جىكتەلىپ، ىدىراۋ ۇستىندە. دىندەگى اتا-ءداستۇرىن ۇستاپ كەلە جاتقان قازاقتاردى يسلام ءدىنىن جامىلعان جات اعىمدار ۆاحابيستەر، كريشنايدتار ت.ب. ىشتەي رۋحاني جاعىنان بولشەكتەپ ىدىراتۋ ارەكەتى ءدىن تۋرالى الىنعان زاڭعا قاراماي استىرتىن قىزۋ ارەكەتتە. ءدىني ناسيحاتتارىن ايتىپ، استىرتىن تاراتۋ جولىنان قايتار ەمەس. 
 حالقىمىز كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا پايدالانىپ وتىرعان جازۋ تاڭباسىنان دا ۇشكە ءبولىنىپ، ءبىرىن-ءبىرى وقي الماي، رۋحاني تۇتاستىعى بۇزىلۋ ۇستىندە. مىسالى، بىزدەر ورىس جازۋ تاڭباسىندا بولساق، قىتاي قازاقتارى اراب جازۋ تاڭباسىندا، ال، شەتەلدىك قازاق لاتىن جازۋ تاڭباسىن پايدالانىپ، ءبىرىن-ءبىرى وقي الماي رۋحاني تۇتاستىعى بۇزىلۋدا. مىنە، بۇگىنگى قازاق وتباسىنىڭ كۇنى دە وسى قۇبىلىسقا ۇرىنىپ، ءبىر وتباسى مۇشەلەرى ءبىر-بىرىمەن ءوز انا تىلىندە سويلەسە الماي ساعى سىنىپ ىشتەي سىنۋدا. تاۋەلسىزدىك زامانداعى بۇگىنگى ءاربىر وتباسىنىڭ ىشكى رۋحاني الەمى تۇتاسىپ شوعىرلانا ءتۇسۋدىڭ ورنىنا ىدىراۋعا بەت العان قالىپتا. مىسالى، وتباسىندا اجىراۋ ۇدەپ بارادى. وسىدان ءتىرى جەتىمدەر سانى دا ارتۋدا. قىز بەن ۇل وتباسى ىرقىنان شىعىپ باتىستىڭ مىنەز قۇلقىنىڭ ازعىنداعان الدامشى جارقىلداق مادەنيەتىنە ەلىكتەۋ جاعى باسىم ءتۇسىپ بارادى. مۇنىڭ ۇستىنە يدەولوگيالىق قۇرالدىڭ تەڭدەسى جوق ءتۇرى تەلەديدار مەن ينتەرنەتتىڭ جاعىمسىز اسەرى دە وتباسىنا  اسەر ەتۋدە. ءدال مۇنداي الاساپىران زاماندا ەرتەڭگى وتباسى تۋرالى بولجام ايتۋ قيىنداپ بارادى. ءار وتباسى – مەملەكەتتىڭ جاندى كلەتكاسى. ونداي مەملەكەت مىقتى، قۋاتتى مەملەكەت بولۋ ءۇشىن ونىڭ كلەتكاسى، ياعني، وتباسىدا قۋاتتى، ومىرشەڭ بولۋىدا شارت. مۇنداي قۋاتتى، جان-جاقتى جەتىلگەن كەلەشەك وتباسى دەڭگەيىنە جەتۋ ءۇشىن قازاق تاعىدا ءوزىنىڭ دانا ۇلى ويشىل ابايدىڭ:
ادىلەتپەن اقىلعا، 
سىناتىپ، كورگەنىن، بىلگەنىن.
بىلگىزەر الىس جاقىنعا،
سولاردىڭ سويلە دەگەنىن، – دەيتىن وسيەتىنە قۇلاق ءتۇرىپ جەتىنشى قارا سوزىندە اسا تەرەڭ فيلوسوفيالىق تانىم تۇرعىسىنان ايتىلعان: «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقتىڭ ورنى بولمايدى. ونى بىلمەگەن سوڭ، ول جان ادام جان بولماي، حايۋان جانى بولادى. ازەردە قۇداي تاعالا حايۋاننىڭ جانىنان ادامنىڭ جانىن ءىرى جاراتقان، سول اسەرىن كورسەتىپ جاراتقان» دەگەن دانالىق ءسوزىن ويعا قوندىرىپ عىلىمي تانىم جاعىنا نازار اۋدارايىق. 
ەۆروپا قوعامى دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىنا جەتە كوڭىل اۋدارىپ، ءبىزدى قورشاعان الەمنىڭ كوزگە كورىنىپ تۇرعان سىرىن تانىپ بىلۋگە شەشۋشى ءمىن بەرە قارادى. عىلىمي زەرتتەۋ ناتيجەسىندە بۇگىنگى قوعامنىڭ ماتەريالدىق يگىلىگىن عىلىمدى پايدالانۋ ارقىلى جەتەر بيىگىنە جەتكىزدى. ادامزات بالاسىنىڭ تۇتۋىنا قاجەتتى زات اتاۋلىنىڭ بار ءتۇرىن ءوندىرىپ، بايىعان ۇستىنە باي بەردى. عىلىمنىڭ بار قۋاتىن وسى جولعا بۇرۋ ارقىلى وسى وركەنيەتكە جەتتى. بىراق، بىرجاقتى سىنار اياق بولىپ جەتتى. سەبەبى، ولار عىلىمنىڭ جەتىستىگىن يمانسىزدىق جولعا سالىپ ادامزات بالاسىن قىناداي قىراتىن قارۋ-جاراق جاساۋ جولىنا باعىتتاپ جىبەردى. 
 ولار دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن،  ياعني، ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني الەمىنىڭ سىرىن اشىپ، تانىپ بىلۋدەن سانالى تۇردە باس تارتىپ اتەيستىك، ماتەراليستىك تانىمدى ۇستاندى. ءتۇپ يەنى تەرىستەۋى سەبەپتى انا دۇنيە جوق. نەدە بولسا وسى دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورىپ، راحاتىنا باتىپ قالۋدىڭ جولى – قارىن قامى ءۇشىن بايلىققا قۇنىعۋ، قاناعاتسىز دۇنيەقوڭىزدىق ماقساتقا، ينديۆيدۋاليزمگە ۇرىندى. بۇلاردىڭ باستى ارمان-ماقساتى نە ەكەنىن اقىن ماعجان جۇماباەۆ XX عاسىردىڭ باسىنداعى(پايعامبار) دەگەن ولەڭىندە:
ەۆروپانى قاراڭعىلىق قاپتاعان،
جالعىز جان جوق قاراڭعىدا لاقپاعان.
بىلگەن ەمەس يمان دەگەن نە نارسە
قارىن دەگەن ءسوزدى دەگەن باستاعان، – دەپ كورەگەندىلىكپەن تاڭبالاعان بولاتىن. ەۆروپالىقتاردىڭ وتباسى تاربيەسى دە ينديۆيدۋاليستىك يدەالدىڭ بولمىسىنا وراي قالىپتاسىپ، جەكە باستىڭ مۇددەسى العا شىقتى دا ءبىز بىلەتىن اعايىن-تۋىس دەگەن سەزىمدەردەن الىستاپ كەتتى. ال، اباي ءوزىنىڭ ءومىر جولىندا دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن جۇمباعىنىڭ سىرىن اشۋعا، ادامنىڭ رۋحاني الەمىن تانىپ بىلۋگە ۇمتىلۋى ارقىلى ءتۇپ يەنى تانىپ ءبىلۋ جولىندا جانتانۋ ءىلىمىنىڭ نەگىزىنە سۇيەندى. ادامدى رۋحاني جاعىنان تازارتۋ جولىندا تولىق ادام ءىلىمىنىڭ نەگىزىن قالادى. باس شاكىرتى شاكارىم «ار عىلىمى وقىلسا» دەپ اباي ءداستۇرىن دامىتا جالعاستىرۋ جولىندا دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن ۇزاق جىلدار بويى ىزدەنۋدەن كەيىن ءوزىنىڭ ء«ۇش انىق» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىن جازىپ قالدىردى. بىراق، زامان قىرىنان كەلىپ كەڭەستىك بيلىكتە ەۆروپالىقتار ۇستانعان زاتشىلدىق جولىمەن كەتتى. قازاق وتباسى تاربيەسى دە وسىعان يلانۋى سەبەپتى رۋحاني داعدارىسقا ۇرىنۋدىڭ ىقپالىنان شىعا المادى. بۇگىنگى قازاق وتباسى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اتا-بابا وتباسى تاربيەسىنىڭ سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ داستۇرىمەن بايلانىسا جەبەپ تۇرسا دا، ماقتارلىق كۇيدە ەمەس. مەملەكەت اباي ايتقان دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تانىپ بىلۋگە ۇمتىلىپ ەكەۋىن ۇيلەستىرە ساياسات جۇرگىزسە، بۇگىنگى وتباسى تاربيەسىن ۇلتتىق ءداستۇر نەگىزىندە قالىپتاستىرا الماق. ال، ەۆروپالىقتار سياقتى دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىنا باسىمدىق بەرىپ، رۋحاني سالانى تانىپ بىلۋگە جاتىرقاي قاراسا، وتباسى تاربيەسى «كون قاتسا قالىبىنا» دەگەن كۇيگە ءتۇسۋى انىق. 
وسى سالادا ويلانارلىق ءبىر ماسەلە بار. ول – پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ بۇگىنگى جاعدايى الداعى تاعدىرى جايلى ماسەلە. سەبەبى قازىرگى پەداگوگيكا عىلىمى اتەيس­تىك ماتەرياليستىك تانىمدى ۇستانعان دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىنان حابارسىز، بۇگىنگى مىنەز-قۇلىق جاعىنان بارىنشا ازعىنداپ بارا جاتقان ەلدىڭ بولمىسىنان تۋىنداعان عىلىم. وسىدان بولسا كەرەك جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىلاتىن، وتباسىنىڭ وڭالۋىنا اسەرى جوق ء«ولى عىلىمعا» اينالىپ بارا جاتقان سياقتى كۇيدى باستان كەشىرۋدە. ءبارىبىر بۇل سالادا ەڭ كوپ عىلىم دوكتارلارى مەن كانديداتتارى، ماگيسترلەر مەن دوكتورانتتار سانى قوعامدىق عىلىمدار سالاسىنان مول بولسا دا، سونى باعىتى، جاڭالىعى جوق (ناۋكا وبرازنىي) عىلىمعا اينالىپ بارا جاتقانى سانالى جانعا بايقالىپ-اق تۇر. وسى سەبەپتى بۇل عىلىمنىڭ رەلسى وزگەرۋى كەرەك. وزگەرگەندە ونىڭ رەلسى ۇلتتىق شىعىستىق رەلسكە تۇسپەگى كەرەك. مۇنىڭ سەبەبى، ابايدىڭ وتىز سەگىزىنشى سوزىندە «مالمەنەن عىلىم كاسىپ قىلماقپىز. ونەر – ءوزى دە مال، ونەردى ۇيرەنبەك – ءوزى دە يحسان. بىراق، ول ونەر عادالاتتان شىقپاسىن، شارعىعا(شاريعاتقا) مۋافيح(ۇيلەس) بولسىن» دەگەن ويىنىڭ توركىنى قوعامدىق عىلىم ونىڭ ءتۇرلى سالاسى ونەر، عىلىم دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن تانىپ بىلەتىن تانىمنىڭ ادىلەتتەن شاريعاتتان شىقپاي وعان ۇيلەسىمدى بولسىن دەگەن تالابىندا كوپ ءمان ماعىنا جاتىر. پەداگوگيكانىڭ ۇلتتىق، شىعىستىق رەلسكە ءتۇسۋى عانا وسى تالاپقا ساي كەلەدى.

"اقيقات" جۋرنالى