ءبىزدىڭ جاقتىڭ ورىستارى مەن تاعى باسقا دا ۇلتتارىنىڭ بارلىعى دەرلىك قازاق ءتىلىنىڭ مايىن تامىزاتىن. ولاردىڭ اتا-باباسى تارباعاتايعا قاي كەزدە كەلگەنىن ەشكىم تاپ باسىپ ايتپاسا دا، ەشقاشان وزەكتەرىنەن تەپكەن ەمەس. «سەن باسقا ۇلتسىڭ» دەپ كەۋدەسىنەن يتەرمەيتىن. اقجار مەن تۇعىلدا ورىسشا وقىتاتىن مەكتەپتەر بولدى.  ال بىلايعى اۋىلداردا تۇراتىنداردىڭ بارلىعى قازاقشا وقيدى. ۇلكەندەردى قويىپ، بالالارىنىڭ ءوزى ءبىر-بىرىمەن قازاق تىلىندە اڭگىمەلەسىپ، توبەلەسكەندە، اكەدەن جىبەرىپ، ولگەننەن تۇگەندەپ سىقپىرتىپ بوقتاپ جاتاتىن.

بىزگە شاشى سارى، كوزى كوكتىڭ بارلىعى ورىس. كەيىننەن بىلسەك، ولاردىڭ اراسىندا نەمىسى مەن ەستونى، لاتىشى مەن ۋكراينى جانە تاعى باسقالارى بار ەكەن. اۋداندىق اۆتوپاركتە بارقىتوۆ دەگەن  سارىلىعىنان گورى كۇنگە كۇيگەن قوڭىرقايلىعى  باسىمداۋ، دەنەلى كەلگەن  شوفەر بولدى. سول كەزدەرى جاسى قىرىقتاردا. الىس-جاقىن دەمەي، اۋداننىڭ بارلىعىنا كۇنىنە بىرنەشە ۋاقىت اۆتوبۋس قاتىنايتىن ەدى عوي ول كەزدە.  سونىڭ ءبىرىن جۇرگىزەتىن. زامانداستارىمەن، اسرەسە، قۇرداس ايەلدەرمەن قالجىڭداسىپ، باراتىن جەرىڭە جەتكەنشە ەزۋىڭدى ءبىر جيعىزبايتىنى ەسىمدە قالىپتى.

اقجارداعى ۇلكەن الۋەتتىڭ ءبىرى اتانعان كارناۋحتىڭ ۇلدارىمەن قاتار وستىك. بىرىنەن-ءبىرى وتەتىن. شاشتارىن سارى دەۋگە كەلمەيدى، اپپاق دەۋگە تاعى بولمايدى، كوزدەرى دە وزگەشەلەۋ، قاپساعاي دەنەلى، شەتىنەن سپورتشى. قازاقشاعا كەلگەندە اۋىزىڭدى اشتىرمايدى. كەيىننەن بۇل وتباسىنىڭ ەستون ۇلتىنىڭ جۇراعاتى ەكەنىن بىلگەندە تاڭ قالدىق.

1979 جىل كۇزدە اسكەرگە الىندىم. سول جىلدارى بوزبالالار اراسىندا:  «ارمياعا اكەتسە زابايكالە وكرۋگىنە اپارا كورمەسىن، وندا تۇسە قالساڭ  موڭعولياعا جولاتا كورمەسىن، ەگەر  سوندا اكەتسە ونداعى سترويباتتان قۇداي ساقتاسىن» دەگەن ءسوز جۇرەتىن. سويتسەك، بۇل بۇرىن-سوڭدى سول جاقتىڭ جابايى سترويباتىنىڭ ءدامىن تاتقانداردىڭ ءبىز سياقتىلاردى ساقتاندىرعانى ەكەن عوي. بىلايعى كەزدە دە تۇزىم جەڭىل ەدى. قازان ايى تۋىسىمەن اۋداننان اسكەرگە اتتاناتىنداردىڭ لەگىن باستاپ، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ جونەلتىلدىك، گەرمانياعا اپارادى دەپ ءماز بولىپ جۇرگەندە، تاجىكستاندا ون بەس كۇن ۇستادى دا، ءبىر تۇندە ۇلكەن ۇشاقپەن موڭعولياعا اپارىپ تاستادى. وعان جەتكىزگەننەن كەيىن، بەرزەنت جابىلعان جۇك ماشينالارىمەن كۇنى بويى سەلكىلدەتىپ وتىرىپ، بولعانعا اپاردى. بەرزەنت كولىكتەن ءتۇسىپ، تۋرا سونداي بەرزەنتپەن قاپتالعان شاتىرلارعا ورنالاستىق. قىستى سوندا وتكىزدىك.  العاشقى ايلاردا كورگەن قيىندىقتاردى ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. جىگىتتەردىڭ وسالدارى قاشىپ-پىسىپ، ەندى بىرەۋلەرى ءوز دەنساۋلىقتارىنا وزدەرى نۇقسان كەلتىرىپ، اسكەرگە جارامسىزدار قاتارىنا قوسىلىپ،  ەلگە قايتىپ جاتتى. نامىستىلارىن «شالدار» سىندىرۋعا كىرىستى.

جارتى جىلدا نەمىستىڭ كونتسلاگەرىندە بولعانداي كۇيگە جەتكەن بىزدەردى باعانۇرعا اۋىستىردى. وسىندا كەڭەستەر وداعىنىڭ بىرنەشە ديۆيزياسى ورنالاسادى ەكەن. ءوزىمىز بەرزەنت پالاتكالاردا تۇرىپ، سول اسكەرگە كازارمالار، تۇرعىن ۇيلەر، تەحنيكالارعا ارنالعان اڭعارلار  سالدىق. اپتاسىنا بىرنەشە ادام قاشادى. ءبىر كۇنى سولاردى ىزدەپ كەرۋلەن وزەنىنىڭ ماڭىنداعى توعايدى شارلادىق. بالىق اۋلاپ جۇرگەن بىرنەشە ورىس سولداتتى ۇستاپ، كومانديرلەرگە اكەلە جاتقاندا، قاشقىنداردىڭ ءبىرى ماعان قازاقشا ءتىل قاتىپ، قاي جەردەن ەكەنىمدى سۇرادى. تارباعاتايدى ايتىپ ەدىم، قۋانىپ كەتتى.

ء«بىزدىڭ قاسىمىزداعى بارلاۋشىلار باتالوندى سەنىڭ جەرلەسىڭ ۇستايدى. ساشكا كارناۋح دەگەن. مەن زايساننانمىن. قازىر ءبىزدى اپارساڭدار،  پولكتەگىلەر بىردەن قاماپ تاستايدى، سوتتالامىز. جەرلەس ەكەنبىز، جىبەرە سال. قاشقىن ەمەسپىز. كەشە تۇندە جاڭا سالىنىپ جاتقان ۇيدە كەزەكشىلىكتە قالعان ەدىك. بۇگىن دەمىل بولعان سوڭ ەشكىم ىزدەي قويماس دەپ، قارنىمىز اشقاننان كەيىن بۇگىن تاڭەرتەڭ وسىندا كەلگەن ەدىك. ءوزىمىز دە قايتامىز»، – دەپ ءوتىندى. قاسىمداعىلارمەن كەلىسىپ، ەكى  سولداتتى بوساتىپ قويا بەردىك.

باتالونعا ورالعان سوڭ، كارناۋحتى ىزدەدىم. شىنىندا دا جاعدايى جاقسى ەكەن. بارلاۋشىلار باتالونىنىڭ بۇكىل قويماسى سونىڭ قولىندا. جارقىلداي قارسى الىپ، اش قۇرساقتى جۇباتىپ، ءجۇز گرامىن قۇيىپ، قازاقى قوناقجايلىق تانىتتى. تارباعاتايدان ءبىر ءوزى عانا ەكەن.

– باتالوندا بەس-التى-اق قازاق بارمىز. بىراق ۇيىمشىلدىعىمىز مىقتى. ەشكىمدى تىرپ ەتكىزبەيمىز. سەندەرمەن قاتار ورنالاسقان ساۆچەنكو باتالونىندى تارباعاتايلىقتار بار. وزدەرىڭنىڭ تۇرلەرىڭ نە بولىپ كەتكەن؟ اققۇلاقتار كۇن كورسەتپەي مە؟ ەرتەڭ كەشكە ۇيىقتار الدىندا سەرۋەنگە شىعاسىڭدار (ۆەچەرني پروگۋلكا) عوي، سول كەزدە بارىپ، ولاردى تارتىپكە سالامىز. ەندى قورىقپاڭدار، – دەپ ءبىزدى جىگەرلەندىرىپ قويادى.

راسىندا، ءبىر كۇننەن كەيىن كەشكى سەرۋەن كەزىندە ءبىزدىڭ باتالوننىڭ ماڭىندا  كىشىگىرىم شايقاس  بولدى. اسكەردە جۇرگەنىمىزگە  جەتى-سەگىز اي بولىپ قالعان بىزدەر دە ەس جيىپ قالعانبىز، بارىمىزدى سالدىق. سول كەزدەن باستاپ كوزىمىز اشىلدى. اپتاسىنا ءبىر رەت سالەمدەمەسىن ارقالاپ كەلىپ،  وزىمىزگە ۋاقىتشا سالعان اعاش كازارمانىڭ تورىنە تامان بۇرىشقا جايىلعان داستارحاننىڭ تورىندە قار-قارق كۇلىپ، قازاقشا اڭگىمەنى كوسىلتىپ وتىراتىن شاشى اپپاق، كوزى تۇزداي، دەنەلى  جىگىتتىڭ مىسى «مەن» دەگەن تالاي  «شالدىڭ» مىسىن باستى.  مۇندايدى كورمەگەن رەسەيدىڭ ىشكى جاعىنان كەلگەن ورىستار تاڭدانعاندا كوزدەرى توبەلەرىنە شىعىپ كەتەتىن.

سول ساشكا كەيىننەن اۋداننىڭ اتاماندارى قاتارىندا ءبىراز جىل شايقادى. كارتانى كەرەمەت وينايتىن. سوۆەت ۇكىمەتى قۇلاعاندا، تارباعاتايلىق ورىستار مەن نەمىستەر جانە تاعى باسقالار دا اتا-تەكتەرىن تۇگەندەي باستادى. الىس-جاقىن ەلدەردەن تۋىستارىن تاپقاندار بىرتىندەپ كوشۋگە كىرىستى. قازاقى سالتپەن ايىرىلىس قازانىن جاساپ، كورشىلەرمەن جىلاپ قوشتاسىپ كەتكەندەردىڭ كوبى قايتا ورالمادى. بىراق شىعانداپ كەتكەن جوق، بەرىسى وسكەمەن مەن سەمەيدى، ارىسى قازاقتىڭ باسقا قالالارىن مەكەن ەتتى. ءبىرازى گەرمانيا مەن  رەسەيگە قونىستاندى. كارناۋحتار دا كوشكەن ەدى. ساشكا اتا-باباسىنىڭ قونىسىنا تەك قوناق رەتىندە بارىپ قايتتى. ويتكەنى، ءوزى ايتقانداي، ول قازاق بولىپ كەتكەن ەدى. تارباعاتايدان باسقا جەردى جەرسىنە المايتىنىن، قايدا جۇرسە دە ساعىناتىنىن ايتىپ وتىراتىن. تۋعان جەرىن ءوزىمىزدىڭ كەيبىر قازاقتان جاقسى كورەتىن ول توقسانىنشى جىلداردىڭ قيىن-قىستاۋ كەزەڭىندە قىستا ءتۇنى بويعى كارتادان سوڭ  دوسى ساكەننىڭ ۇيىنە قونىپ، سودان ويانباي قالدى. ءوزىنىڭ ارمانى دا سول بولاتىن...

ول جىلدارى اۋىلدا شىن قيىن بولدى عوي. سول كەزدەردى ويلاعاندا، تالانتتى كينوگەر سەرىك اپىرىموۆ تۇسىرگەن، اۋىلعا ات ءىزىن سالمايتىن بىلگىشتەردىڭ اياۋسىز سىنىنا ىلىككەن «قيان»، «اقسۋات»  كينوسى كوز الدىما كەلەدى. ءبىز سول كينولارداعى شىنايى كورسەتىلگەن اۋىرتپالىقتار باستالعان كەزدە قالاعا كەتىپ جان ساقتادىق. ال ساشكا سىندى كىندىگى تۋعان جەرگە بايلانىپ قالعاندار قاشپادى. ولاردىڭ كوبى بۇگىندە ارامىزدا جوق...

قازىرگى كەزدە اۋىلعا جىلداپ ات ءىزىن سالمايتىن، اڭسارى ۇنەمى توقشىلىق پەن بارشىلىقتان باسى اينالىپ، ازعىنداپ بارا جاتقان ەلدەرگە قونىس اۋدارۋعا اۋىپ تۇراتىن قانداستارىمنىڭ بوستەكى اڭگىمەسى مەن كورتىشقان تىرلىگىن  كورگەندە ولاردىڭ وسكەن ولكەنى كارناۋحتاي سۇيە المايتىنىنا كۇيىنەمىن.

بولات اباعان

Abai.kz