مىرزاتاي جولداسبەكوۆ:

ءىرى تۇلعالاردىڭ وي-تولعانىستارىن جازىپ الۋ قاجەت

– كورگەنى كوپ، ەستى اڭگىمە تىڭداعىمىز كەلگەندە سىزدەردى توڭىرەكتەپ وتىراتىنىمىز راس. استانادا ات توبەلىندەي عانا اقىلشى اعالارىمىز بار ەكەنسىزدەر. ءسىز سول زيالى قاۋىمنىڭ الدىڭعى لەگىمەن 2000 جىلى ەلورداعا قونىس تەپتىڭىز. ەل تاريحىن بىلاي قويعاندا، قالا تاريحى كوز الدىڭىزدا ءوتىپ جاتىر. 
وسى قالا ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە قانداي ىقپالىن تيگىزدى؟

– راسىندا، استاناعا كوشىپ كەلگەنىمە بيىل، مىنە، ون ءتورت جىل بولىپتى. سودان بەرى نە ءبىتىردىم، نە ىستەدىم؟.. ءوزىم دە وڭاشادا وسىلاي ءجيى ويلانام. ارينە، قىرۋار جۇمىس اتقارىلدى… ونى قايرات جۇماعاليەۆتىڭ ماعان ارناعان ەكى ولەڭىنەن اڭعارۋعا بولادى. ءبىرىن 2001 جىلى جازىپتى:

وتىرمىن ءوزىم جايلانىپ،
بەكىندىم وسى ويعا انىق.
بىرتە-بىرتە استانا
بارادى «مىرزاتايلانىپ»، -

دەپتى… ايتسا ايتقانداي، استاناعا كەلە سالا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دە، استانانىڭ دا مارتەبەسىنە ايتارلىقتاي جۇمىس اتقاردىق. 2008 جىلى تۋعان كۇنىمدە قايرات اقىن تاعى دا:

ءوزىڭ دەپ جۇرەگىمدى جىرلاتايىن،
اتىڭدى تۋعان ەلمەن بىرگە اتايىن.
ۇلتىڭدى ۇلىقتاعان قايراتكەرسىڭ
دۇنيە تۇرعانشا تۇر، مىرزاتايىم، -

دەپتى. قايران قايرات-اي! اپپاق، اق كوڭىل، كىرشىكسىز، جانى تازا ادام ەدى عوي! وسى ءبىر ولەڭ جولدارىندا قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى قايرات جۇماعاليەۆ مەنىڭ استاناعا، تۋعان ەلىمە، ۇلتىمىزعا دەگەن كىرشىكسىز كوڭىلىمدى انىق جەتكىزگەن ءتارىزدى.

– ءبىز كوپ جاعدايدا جانىمىزدا جۇرگەن جاقسى ادامداردى باعالاي الماي جاتامىز. ومىردەن وتكەن سوڭ تۇلعانىڭ بويىنداعىسى مەن ويىنداعىسىن سارقىپ الماعانىمىزعا، كوبىرەك اڭگىمەلەسىپ، تەرەڭىرەك تانىپ ۇلگەرمەگەنىمىزگە وكىنەمىز. وسىلاي تالاي جاقسىدان قول ءۇزىپ، الدىڭعى ىزدەن كوز جازىپ قالىپ جاتقانىمىز راس. ءسىز قالاي ويلايسىز، رۋحاني ساباقتاستىقتى جالعاۋ ءۇشىن بۇگىنگى ۋاقتا نە ىستەۋگە بولادى؟

– قازاقتىڭ ءتىرىسىنىڭ ءبارى جامان، ءولىسىنىڭ ءبارى جاقسى. ءبىز جانىمىزداعى جاقسىنى تىرىسىندە باعالاي بىلگەنىمىز ءجون. ءوز باسىم ءتالىم بەرگەن ۇستازدارىمدى ەرەكشە باعالايمىن ءارى ماقتان تۇتامىن. مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋشى بولىپ قالعانىما سەبەپكەر بولعان بىردەن ءبىر كىسى – ادامزاتتىڭ باعىنا تۋعان ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ. سول كىسى ءبىزدىڭ كۋرسقا ءۇش جىل قاتارىنان لەكتسيا وقىدى. ونداي كۋرس قازۇۋ-دىڭ تاريحىندا بولعان ەمەس. ءبىرىنشى كۋرستا مۇحاڭ قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن، ەكىنشى كۋرستا «ابايتانۋ» مەن قىرعىزدىڭ ماناسىنان لەكتسيا وقىدى. ءۇشىنشى كۋرستا كسرو حالىقتارى ادەبيەتىنەن ساباق بەردى. وسى كۇنى ويلايمىن عوي، سول كەزدە قولىمىزدا قازىرگىدەي ديكتافون بولسا، ۇلى ۇستازدىڭ لەكتسيالارىن جازىپ الساق، كەلەشەكتە توزبايتىن، كونەرمەيتىن، تاپتىرمايتىن رۋحاني ازىق بولار ەدى. اۋەزوۆ لەكتسيا وقىعاندا اۋزىمىزدى اشىپ تىڭدايتىنبىز، اتتەڭ، لەكتسياسى جازىلماي قالدى. جازۋشى كەز كەلگەن جيىندا توردە وتىرىپ، سويلەپ ءجۇردى. ولار دا جازىلمادى، ساقتالمادى. ويتكەنى، قۇرال بولعان جوق. وكىنىشتى-اق. سول سەكىلدى كەزىندە وزبەكالى جانىبەكوۆپەن ءبىرتالاي جىل قىزمەتتەس بولدىق. ول كىسىنىڭ وزگەلەر بىلە بەرمەيتىن ءبىر قاسيەتى – سوزگە شەشەن ەدى. اڭگىمەشىل كىسى ەدى. الماتىنىڭ تاريحىن كەرەمەت بىلەتىن. جىرداي قىلىپ ايتقاندا، اۋزىڭدى اشىپ تىڭدايسىڭ. سول كىسىگە: «وزەكە، سىقيىپ گالستۋك تاعىپ، قىزمەتپەن جۇرە بەرەمىز بە؟ ءسىز بىلگەندى وزگەلەر بىلە بەرمەيدى. الماتى، الماتىنىڭ ادامدارى، زيالىلار تۋرالى اڭگىمەلەرىڭىزدى تسيكل-تسيكل قىلىپ ستۋدياعا جازدىرىپ قويا بەرسەك قايتەدى» دەدىم. جانە تالاي ايتتىم. سوندا وزەكەڭ: «سەن قايداعىنى ايتادى ەكەنسىڭ، وعان ۋاقىت قايدا؟» دەپ رەنجيتىن. مىنە، سول اڭگىمە وزبەكالىنىڭ وزىمەن بىرگە كەتتى. ول كەزدە تەلەارنانى مارقۇم ساعات اشىمباەۆ باسقاراتىن. بۇل ماسەلەنى ساعاتقا دا تاپسىرعان ەدىم. تەلەجۋرناليستەر اساي-مۇسەيىن ارقالاپ تالاي كەلدى. ولارعا دا: «مەنەن باسقا جۇمىستارىڭ جوق پا؟» دەپ، جولاتپاپتى… وسىنداي-وسىنداي ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرايىن دەپ 2000 جىلى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە رەكتور بولىپ كەلگەننەن كەيىن ءبىر جۇمىستى باستاماق بولدىم. «پاتريوتتىق تاربيە كەرەك، سەندەر پاتريوت بولۋلارىڭ كەرەك» دەپ ايتا بەرگەننەن ءبىز جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرە المايمىز. سونى ىسپەن كورسەتسەك دەدىم. ءسويتىپ، قۇنى ەكى جارىم ميلليون دوللار تۇراتىن ۇلكەن تەلەستۋديا كەشەنىن الىپ، جاستاردىڭ ستۋدياسىن اشقىم كەلدى. ۋنيۆەرسيتەتتەن حابار ءتۇسىرىپ، ەلگە تاراتىپ، جاستاردىڭ تاربيەسىمەن اينالىسساق دەدىم. تەلەارنالاردىڭ بىرىمەن ورتاقتاسامىز دەپ جوسپارلادىق. بىراق ول كوپ ۋاقىت، كوپ كۇش-جىگەر تالاپ ەتەتىن جۇمىس ەدى. سوندىقتان، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ىشكى ءوز ستۋدياسىنا اينالدىردىق. كەيىن اقسەلەۋدى قاسىما العان سوڭ ەسەبىن تاۋىپ، ەلورداعا كەلگەن كورگەنى كوپ، زيالى، قايراتكەر ازاماتتاردى ستۋدياعا شاقىرىپ، اڭگىمەسىن جازا بەرەيىك دەپ شەشتىك. ولاردىڭ ءومىر تۋرالى، بۇگىنگى قوعام، ۇلت، زامان تۋرالى تەبىرەنىس، تولعانىستارىن تۇگەل جازىپ الىپ وتىرساق دەدىك. ءسويتىپ جۇرگەندە قالاعا ءابدىجامىل اعامىز كەلىپ قالدى. ابەڭ ءوزى اناۋ-مىناۋعا كونە بەرمەيتىن ادام عوي. ودان ءبىر تەلەجۋرناليستىڭ جەتى ءمينوت سۇحبات الدىم دەگەنىن ەستىگەن ەمەسپىن. ابەكەڭە حابارلاسىپ ءحالىن سۇرادىم. «قالادا قانشا كۇن بولاسىز؟» دەدىم. ول كىسى ەمحانادا جاتاتىنىن ايتتى. ارتىنان ەمحاناعا باردىم. «ابە، ەشكىم سايتان ەمەس، كەشە وزىڭىزگە قامقورلىق جاساعان، ەلىمىزدىڭ باعىنا تۋعان اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆ، مۇقانوۆ، ءابدىلدا اعامىز – ءبارى كەتتى. ارتىندا كىتاپتارى عانا قالدى. ءوز بەينەلەرى، ويلارى، كەيىنگى ۇرپاققا ايتار وسيەتى، اقىلى جازىلمادى. مەن ءبىر ستۋديا اشتىم. سونى سىزدەن باستايىن دەپ وتىرمىن. ءسىز كەلىسىم بەرىڭىز، ماشينە جىبەرەمىن. اقسەلەۋ قاسىڭىزدا وتىرادى. شارشاساڭىز، قويا قويامىز. ءسىز ءوز اۋزىڭىزبەن تەبىرەنىپ وتىرىپ، ءوزىڭىزدىڭ ءومىربايانىڭىزدى ايتىڭىز» دەدىم. ابەكەڭ بىردەن كونە قويا ما، الدىندا كونبەدى. «نە كەرەگى بار» دەدى. دەنساۋلىعىن سىلتاۋراتتى. بىراق قانشا قىرسىعىپ باقسا دا قويماي وتىرىپ، اقىرى كوندىرىپ، بىرنەشە كۇن بويى نۇرپەيىسوۆتى سويلەتتىك. ۇمىتپاسام، ءبىر اپتا بويى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتى ماشينەمەن الىپ كەتىپ ءجۇرىپ، جەتى جارىم ساعاتتىق اڭگىمەسىن جازدىق. تۇلعانىڭ ءوز ءسوزىنىڭ جەلىسىمەن ومىرباياندىق اڭگىمەلەر جازدىم. ونى كەيىن «اسىلدارىم» دەيتىن كىتابىما ەنگىزدىم. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ دە التى سانىنا جارىق كوردى. سودان سوڭ كىتاپ بولىپ شىقتى. سول تۇستا مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مادەنيەت ءمينيسترى ەدى. اڭگىمەلەردى تۇگەل وقىپ بولعاننان كەيىن ماعان تەلەفون شالدى: «مىرزاعا، ءسىز ءبىزدىڭ جۋرناليستيكا، رۋحانيات سالاسىندا توڭكەرىس جاسادىڭىز. نۇرپەيىسوۆتىڭ جان-دۇنيەسىن اشتىڭىز. ءبىز بىلمەپپىز، ول كەرەمەت كىسى ەكەن عوي. وسى جازبا ارقىلى وزىمەن تۇستاس قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ جاي-كۇيى، ءبىراز تۇلعانىڭ بەينەسى اشىلعان» دەدى.

– نۇرپەيىسوۆتىڭ بەينەجازباسى قازىر قايدا؟

– وزىمدە.

– ءبىر قۇندىلىقتى ساقتاپ وتىر ەكەنسىز عوي؟

– ءيا، زامانىندا ودان دا قۇندى نارسەگە اينالادى عوي دەپ ويلايمىن.

– ال سودان كەيىن باسقا تۇلعالاردى جازا المادىڭىز با؟

– جازا المادىم، ويتكەنى، ول قىزمەتتەن كەتىپ قالدىم. مەنەن كەيىن ونى جالعاستىرايىن دەگەن ادام بولعان جوق.

ءبىز – تاريحى جازىلماعان حالىقپىز

– جالپى، ۇرپاق تاربيەلەۋدە تۇلعاتانۋ ۇلكەن ءرول وينايدى عوي.

– ءيا.

– وسى تۇلعالارعا توقتالعاندا ءبىز ولاردىڭ ەتكەن ەڭبەگىنە، جەتكەن جەتىستىگىنە، ونەرىنە باعا بەرۋىمىز كەرەك پە، الدە تۇلعالىق بولمىستىڭ ءبىر قىرى رەتىندە كۇندەلىكتى تىرشىلىگىن، پەندەشىلىگىن – ءبارىن-ءبارىن جاسىرماي جازۋىمىز قاجەت پە؟

– مۇندايدى بەلگەر كوپ جازىپ ءجۇردى. سودان كەيىن، ەستەرىڭدە شىعار، قادىر مىرزاليەۆ تە جازا باستادى، كىتاپ قىلىپ شىعاردى. مەن ونى قولدامايمىن. قولدامايتىنىم – ادام بالاسىنىڭ ءبارى پەندە. پەندە بولعان سوڭ ونىڭ ىستەگەن ءىسىنىڭ، سويلەگەن ءسوزىنىڭ ءبارى بىردەي ادامزاتقا ۇلگى بولا بەرۋى مۇمكىن ەمەس. ەلگە تانىلعان تۇلعالاردىڭ ۋاق-تۇيەك اڭگىمەسىن قازبالاپ ءجۇرۋدى مەن دۇرىس دەپ ەسەپتەمەيمىن. ماسەلەن، اۋەزوۆ ادام بالاسى عوي. اۋەزوۆتىڭ وتباسى، تۋعاندارى توڭىرەگىندە اڭگىمە بولمادى دەيسىڭ بە؟ بولدى عوي كەزىندە. اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆتىڭ قارىم-قاتىناسى قانداي بولعانىن ءبىز دە بىلەتىن ەدىك قوي. ال ەندى وسىنى قازبالاۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟.. 2001 جىلى مەن، اقسەلەۋ، قويشىعارا – ۇشەۋمىز بىرىگىپ، «ەلتۇتقا» دەيتىن كىتاپ جازدىق. نەگە جازدىق ول كىتاپتى؟ وقۋلىقتار بار ەدى. بىراق ولاردىڭ ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگى – قازاق حالقىنىڭ تاريحىن ساياساتقا اينالدىرىپ ءجۇردى. ول كەڭەس زامانىنان، يمپەريا زامانىنان ءسىڭىپ قالعان ءبىزدىڭ قاتەلىگىمىز ەدى. ال وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءبارى سۇيەنەتىن تاجىريبە بويىنشا، ۇلتتىڭ تاريحىن، ەلدىڭ تاريحىن جاسايتىن – تۇلعالار. ول كىتاپتىڭ اتىن «ەلتۇتقا» بولسىن دەپ، اقسەلەۋ تاپتى. كەشەگى عۇندار زامانىنان بەرگى ەلىمىزگە تۇتقا بولعان، وسى ەلدى، بايتاق ۇلى دالانى باسقارعان، مەملەكەت قۇرعان، ونىڭ رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن، قول باستاعان، ءسوز باستاعان ءىرى-ءىرى قايراتكەرلەردىڭ كوبىن ءبىز وسى كىتاپتا قامتۋعا تىرىستىق. سول كىتاپ 2002 جىلى ەلىمىزدەگى ەڭ كوپ وقىلاتىن كىتاپ اتالدى. جەر-جەردەن ەل سۇراپ قويماعان سوڭ ول كىتاپتى وتكەن جىلى قايتا شىعاردىم.

سوندىقتان، كەز كەلگەن جەردەن سىعالاپ، كەمشىلىك ىزدەپ، بەلگىلى تۇلعالار توڭىرەگىنەن اڭگىمە شىعارعىسى كەلگەندەردىكىن مەن دۇرىس دەپ ەسەپتەمەيمىن.

– ءسىز ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە رەكتور بولىپ وتىرعان تۇستا كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسى اكەلىندى. سونداعى كوزدەگەن ماقساتقا جەتتىڭىزدەر مە؟ كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ، تاربيەنىڭ قاينارىنا اينالدىرا الدىق پا؟

– ەلىنە، حالقىنا ادال قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ءىنىمىز يمانعالي تاسماعامبەتوۆ پرەزيدەنتپەن كەلىسىپ، موڭعوليا جاقپەن ءتىل تابىسىپ، 2001 جىلى سوناۋ شالعايداعى كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسىن الىپ كەلدى. ونداعى ماقسات نە؟ كۇلتەگىن كىم بۇل؟ ول – كەشەگى الەمدى اۋزىنا قاراتقان، ءۇش عاسىر دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن بيلەگەن تۇرك قاعاناتىنىڭ قولباسشىسى. ول – قۇلدىراپ، قاۋساپ قالعان تۇرك قاعاناتىن قايتا كوتەرىپ، قايتادان ۇلكەن مەملەكەتكە اينالدىرعان اتاقتى ەل بيلەۋشى قۇتلىق (ەلتەرىس) قاعاننىڭ بالاسى. ال تۇرك قاعاناتى – تۇرىك حالىقتارىنىڭ مەملەكەتى، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ، قازاق حالقىنىڭ تىكەلەي اتا-بابالارىنىڭ قاعاناتى ەدى. دەمەك، كۇلتەگىن قازاق حالقىنىڭ بايىرعى زامانداعى ءىرى تۇلعاسى، قولباسشىسى ەدى. سوندىقتان، ونىڭ ەسكەرتكىشىن اكەلۋدەگى ماقسات، بىرىنشىدەن، جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ بولسا، ەكىنشىدەن، تاريحىمىزدىڭ تۇپكى باسى قايدا جاتقانىن دالەلدەۋ ەدى. سول ءۇشىن كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمە نۇسقاسىن اكەلىپ، ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ قاق تورىنە ورنالاستىردىق. ونىڭ باعاسىن ءبىلىپ، ەلباسىمىز ءوزى كەلىپ، ەسكەرتكىشتى اشىپ بەرگەن بولاتىن، ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ.

– سول ەسكەرتكىش ءبىزدىڭ يدەولوگيامىزدىڭ تۇتقاسىنا اينالا الدى ما؟

– كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى كەلگەننەن كەيىن «تۇركى وركەنيەتى» دەگەن ۇلكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدىك. سول ەسكەرتكىش تۇرعان زالدىڭ قابىرعاسىن اينالا كۇلتەگىن جىرىنان ۇزىندىلەر جازعىزىپ، تۇرك حالىقتارى جازۋىنىڭ تاريحى مۋزەيىن اشقان جوقپىز با؟! ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىنا قابىلدانعان ستۋدەنتتەردىڭ سول مۋزەيدەن ءوتۋى مىندەتتەلدى. ستۋدەنتتەرگە كۇلتەگىن، تۇركى تاريحى تۋرالى لەكتسيا تىڭداتۋدى جولعا قويدىق. ونىڭ ءبارى قازىر قانشالىقتى جۇزەگە اسىپ جاتقانىن بىلمەيمىن. بىراق ءوز زامانىندا وسى ەسكەرتكىش ارقىلى جاستارعا تاريحىن ۇقتىرىپ، رۋحىن وياتۋعا قىرۋار جۇمىس جاسالدى. مەن جالپى بۇل ەسكەرتكىش بوسقا تۇر دەپ ويلامايمىن. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ايبارىنا، حالقىمىزدىڭ رۋحىنا اينالدى.

– جۋىردا پرەزيدەنتىمىزدىڭ پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ ءۇشىن تاريحي فيلمدەر ءتۇسىرۋدى مىندەتتەگەنىن بىلەسىز. وسى جايىندا نە ايتاسىز؟

– ءبىز تۇتاس تاريحى جازىلماعان ەلمىز. ەندىگى جەردە قازاق تاريحى تولىق، تۇتاس جازىلا قويادى دەپ ويلامايمىن. ويتكەنى، قازىرگى تاريحشىلاردىڭ كوبى قازاق تاريحىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەرىمەن عانا اينالىسادى. ال تۇتاس قازاق تاريحىن انىق بىلەتىن، سونى تۇتاس جازا الاتىن ادامدى قازىر مەن كورىپ وتىرعان جوقپىن. مۇنداي يگىلىكتى ءىستى اتقارا الاتىنداردىڭ ەڭ سوڭى – بەكماحانوۆ ەدى. بەكماحانوۆقا جازدىرعان جوق. ساياسات جازدىرمادى. يمپەريا قازاقتىڭ بايتاق تاريحىن كورسەتكىسى كەلمەدى، وتكەنى جوق ەل دەپ كورسەتكىسى كەلدى. ءسويتتى دە قازاقستاننىڭ تاريحىن وزگەلەر جازدى. وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى اينالىستى ونىمەن. ولار ەۋروتسەنتريستىك باعىتتا جازدى. سوندىقتان، ول ءبىزدىڭ شىنايى تاريحىمىز بولا العان جوق.

يمپەريالىق ساياسات قازاقتى قۇراعان حاندارىمىز بەن بيلەرىمىزدى، ەل قورعاعان باتىرلارىمىز بەن اقىن جىراۋلارىمىزدى، حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەگەن دانا كەمەڭگەرلەرىمىزدى وزىمىزگە جاۋ قىپ كورسەتتى. ءبىز سوعان امالسىز يلاندىق. سول شوۆينيستىك ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ءبىز ءوز تاريحىمىزعا ءوزىمىز يە بولا الماي قالدىق. بۇل، تۇپتەپ كەلگەندە، نارەستەنى اناسىنىڭ ۋىزىنان ايىرعانمەن بىردەي ەدى. باسقانى ايتپاعاندا، حاندىق زامانىنان دا ۇرپاقتى يلاندىراتىن ەشتەڭەنىڭ قالماۋى حالىقتى تاريحىنان ايىرۋ، تۇلدىر قىلۋ ساياساتىنىڭ سالدارى ەدى. بۇعان ەشبىر قازاقتىڭ كىناسى جوق.

جيرينوۆسكي سەكىلدى سۇرقيالاردىڭ ساندىراعىنان، پۋتين سەكىلدىلەردىڭ قازاقتىڭ مەملەكەتى بولماعان دەيتىن سوزىنەن مەن بۇگىن شوشيمىن. تەگى ءبىر، اتاسى ءبىر ۋكراينانى تاس-تالقان قىلىپ جاتقان ەلدىڭ پيعىلىنان قورقامىن. قازاقتىڭ باسىنا قايتا بۇلت تونبەسىن دەپ اللاعا مىڭ قايتارا جالبىرانامىن…

وتان ءۇشىن تۋعان ادام شىعارمىن
– سونىمەن، مىرزاتاي اعا، ءسىز استاناعا كەلگەلى ون ءتورت جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. اقسەلەۋ اعامىز «كوز الدىمىزدا ورىسقول اقمولا قازاقي استاناعا اينالىپ كەلەدى» دەپ، جاس­تاردى جىگەرلەندىرىپ وتىرۋشى ەدى… سىزدەر دە وسى قالانىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحاني ورداسىنا اينالۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىردىڭىزدەر عوي.
– ءيا، راس، ءبىز وسىندا العاش كەلگەندە قىزمەتتى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنەن باستاپپىز. ول تۇستا بۇل وقۋ ورنى پەدينستيتۋت پەن قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ قوسىلۋىنان قۇرىلعان، ءالى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ءداستۇرى قالىپتاسپاعان مەكەمە ەكەن. ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە مەن وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دەڭگەيىن كوتەردىم. سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دەڭگەيىمەن بىرگە استانانىڭ عىلىم، ءبىلىم، ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى كوتەرىلدى. مەن وسىندا جۇزدەن استام قازاقستاننىڭ اتاقتى عالىمدارىن اكەلدىم. ەكى جىلدىڭ ىشىندە 200-دەي ۇستازعا پاتەر بەرگىزدىم. ولار وسىندا ۇلكەن عىلىمنىڭ ءار سالاسىنداعى مەكتەپتەرىن قالىپتاستىردى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، پرەزيدەنت وسى ۋنيۆەرسيتەتتى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتكە اينالدىرۋ كەرەك دەپ ەدى، مەن جەر-جەردەن قازاق رۋحانياتىن كوتەرەتىن ازاماتتاردى شاقىردىم. ولاردىڭ باسى اقسەلەۋ بولدى، ونى بىلەسىڭدەر. كوپتەگەن ماماندار كەلدى. استانادا ايتىستىڭ دەڭگەيىن كوتەردىم. 2001 جىلى حالىقارالىق ايتىس وتكىزدىم. سودان كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتە قازاقتىڭ رۋحانياتىن كوتەرەتىن بىرقاتار ماماندىقتار اشتىم. مىسالى، ايتىس اقىندارىن دايارلايتىن ءبولىم اشتىم. ونى تەرەڭ زەرتتەيتىن زەرتحانا اشتىم. وعان جەر-جەردە ايتىسىپ جۇرگەن جاس تالاپكەرلەردى جينادىم. قازىرگى ايتىسىپ جۇرگەن جاستاردىڭ كوبى وسى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنەن شىقتى. بىراق مەن كەتكەننەن كەيىن ايتىس ماماندىعى دا، زەرتحانا دا جابىلدى… ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە تۇركولوگيا كافەدراسىن اشتىق. ورحون ەسكەرتكىشىنىڭ تولىق اتلاسىن، باتىس تۇرك قاعاناتىنىڭ اتلاسىن شىعاردىق. سونىڭ ناتيجەسىندە ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستانداعى تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ ورتالىعىنا اينالا باستادى.
– اقسەلەۋ اعامىز ايتقانداي، ء«ۇش عاسىر تولعاتقانداعى» اتلاس پا؟
– ءيا، اقسەلەۋ مارقۇم تۇساۋكەسەردە: «وسى اتلاسقا تۇركولوگيا ءىلىمى ءۇش عاسىر تولعاتتى» دەپ ەدى. بۇل ەكى اتلاس تا تۇركىتانۋعا قوسىلعان وتە ەلەۋلى ەڭبەك بولىپ شىقتى.
جالپى، استانا بۇگىندە عايىپتان پايدا بولعان قيال قالاسى سەكىلدى، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە الەمدى تاڭ قالدىرىپ وتىر. بۇل – نازارباەۆتىڭ كورەگەندىگىنىڭ، كوزسىز باتىرلىعىنىڭ ناتيجەسى. از عانا جىلدىڭ ىشىندە وسىنداي استانا سالعان ەلدى الەمنىڭ تاريحى بىلمەيدى. ءبىز استانامىزبەن ماقتانا ءبىلۋىمىز كەرەك. استاناعا تىك تۇرىپ قىزمەت ەتۋ – كەز كەلگەن استانالىقتىڭ، قازاقستاندىقتىڭ پارىزى. كوپتىڭ ءبىرى رەتىندە مەن دە سولاي قىزمەت ەتىپ كەلەمىن. كەزىندە ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە مەكتەپتى «التىن بەلگىمەن» بىتىرگەندەردى جيناپ الىپ كەلگەن ەدىم. قازىر «التىن بەلگىمەن» بىتىرگەندەردىڭ تەڭ جارتىسى وسى وقۋ ورداسىنا كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر. جاقسى ءداستۇر جالعاسىن تابۋدا. بۇل ۇلكەن باقىت دەپ ويلايمىن.
تاعى ءبىر ايتقىم كەلگەنى، «بايتەرەك» مونۋمەنتى اشىلاردا، اقسەلەۋ ەكەۋمىز بايتەرەك تۋرالى اڭىزدى جازىپ بەرگەن ەدىك. ال 97 مەتر بيىكتىكتەگى، ياعني بايتەرەكتىڭ ەڭ بيىگىندەگى «ايالى الاقان» اقسەلەۋ مارقۇمنىڭ يدەياسى بولاتىن. 2005 جىلى قازاق تاريحىنداعى تۇڭعىش اقوردا اشىلعاندا ءابىش، اقسەلەۋ ۇشەۋمىزدىڭ اتىمىزدان ءسوز سويلەپ، باتا بەرگەن ەدىم.
قايبىر جىلى پرەزيدەنتكە: ء«بىزدىڭ تاريحىمىز جازىلمادى. ەڭ بولماسا، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى تاريحىمىزدى جۇيەلەپ، جازا بەرەيىك تە» دەپ، ۇسىنىس ايتقان بولاتىنمىن. ويتكەنى، قازىردىڭ وزىندە تاۋەلسىز ەلىمىزگە قاتىستى كوپ نارسە جويىلىپ بارادى. كىتاپحانالارعا بارىپ، قاراساڭىز، گازەت-جۋرنالدارىمىزداعى ەڭ قاجەتتى، ساقتالۋعا ءتيىس دەگەن تۇستار ويىلىپ-ويىلىپ الىنعان. جاستار وزىنە كەرەكتى ماقالانى گازەتتەن جىرتىپ الىپ، قويماي جاتىر. سوندىقتان، كوپ نارسە جويىلىپ كەتپەي تۇرعاندا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك شەجىرەسىن جاساۋعا كىرىسۋ كەرەك دەپ ەدىم. ەلباسى قولداپ، قازىر سول كىتاپتىڭ 40 تومى شىقتى. «نۇر وتان» پارتياسى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىندا ادەيى ىرىم قىلىپ، سول شەجىرەنى وبلىستارعا تاراتقىزعان بولاتىن. بيىل، قۇداي قالاسا، سول شەجىرەنىڭ تاعى ون تومىن شىعارىپ، جالپى ەلۋ تومدىقتىڭ تۇساۋىن كەسكەلى وتىرمىز.
ودان كەيىن تاعى ءبىر بىتكەن ءىس، استانادان ۇلكەن قاقپا اشامىز، ونى قالاي اتايمىز دەپ ءبىزدى شاقىرعاندا: «ماڭگى ەل بوساعاسى» بولسىن دەگەن ەدىم. ويتكەنى، تۇرىك قاعاناتىن تۇرعىزعان بۋمىن بابامىز بەن ەستەمي بابامىزدىڭ ارمانى ماڭگى ەل ورناتۋ بولاتىن. سول كەزدەسۋدە نەسىپبەك پە، تولەن بە – بىرەۋى «ماڭگى» دەگەن ءسوزدىڭ ەكىنشى ماعىناسى بار عوي، ودان دا «ماڭگىلىك ەل» بولسىن دەدى. «ماڭگىلىك ەل» ەسكەرتكىشىنە دە سولاي ۇلەسىمىزدى قوستىق. تاياۋدا اشىلعان ۇلتتىق تاريح مۋزەيىنىڭ الدىنداعى سۋبۇرقاق جانىنداعى ساق كوسەمدەرى ەسكەرتكىشىنىڭ دە اۆتورى مەنمىن.
قۇدايعا شۇكىر، استاناعا قىزمەت ىستەپ ءجۇرمىز، جيىندارعا قاتىسىپ تۇرامىن. بالا-شاعا جانىمدا، ءۇيىمىز ەسىلدىڭ جاعاسىندا. استانادا ەكى شوبەرەلى بولدىق. ەكەۋىنىڭ اتىن ءاليحان، ەلحان دەپ ءوزىم قويدىم. اعا دەپ، ءالى ەل ىزدەپ تۇرادى. بۇدان ارتىق قانداي باقىت كەرەك ادامعا؟! وسى قالاعا كەلگەلى ءبىراز كىتاپتارىم شىعىپتى. ء«سوزدى ۇعاتىن كەز كەلدى»، جاڭاعى «ەلتۇتقا»، اتلاس­تار. ودان كەيىن «اسىلدارىم» دەگەن كىتابىم شىقتى. سەگىز تومدىق جيناعىم باسىلىپ، جارىق كوردى. ەكى كۇي، ءبىراز اندەر شىعاردىم.
– «ۇلبيكە» پەساسىن جازدىڭىز.
– ءيا، «ۇلبيكەنى» جازىپ، ساحنالادىق. وسىنىڭ ءبارى دە – اياۋلى استانانىڭ شاپاعاتى.
– بۇل قالا، راسىندا، ءسىزدىڭ جەمىستى شىعارماشىلىق ومىرىڭىزگە ارقاۋ بولىپ وتىر ەكەن. ەندىگى ارمانىڭىز قانداي؟ نەنى اڭسايسىز؟
– وسى ۇلى دالادا ارعى-بەرگى زاماندا مەكتەپ تە، ۋنيۆەرسيتەت تە، اكادەميا دا بولماعان. بىراق ارقايسىسى ءبىر ءوزى مەكتەپ، ءبىر ءوزى ۋنيۆەرسيتەت، ءبىر ءوزى اكادەميا بولا الاتىنداي دانالار تۋعان. ماسەلەن، تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي، اباي… كەشەگى وتكەن مۇقاعالي… قازاق تابيعاتىنان شەشەن حالىق، كوسەم حالىق، ايتقىش حالىق، تاپقىش حالىق. ءبىز وسى شەشەندىگىمىزدەن ايىرىلا باستادىق قازىر. ءتىلىمىز شۇبارلانا باستادى. تەلەديدارداعى باعدارلامالاردى قاراپ وتىرساڭ بايقايسىڭ، جاڭا ءسوز جاساۋشىلار كوبەيدى. بۇنىمەن اسىرەسە جۋرناليس­تەر اۋەستەنۋدە. ءتىل، ءسوز عاسىرلار بويى قالىپتاسادى. اباي بولۋ كەرەك.
جالپى، مەن جاڭا زاماننىڭ ابايى تۋسا ەكەن دەپ ارماندايمىن. تۋادى دەپ ويلايمىن. قازاقتىڭ بۇرىنعى ۇلى قاسيەتتەرىن، شەشەندىگىن، كوسەمدىگىن، دانالىعىن، اقىلدىلىعىن ساقتاپ، ارى قاراي دامىتۋ ءۇشىن نە كەرەك؟ تولە ءبيدىڭ مەكتەبى كەرەك. اباي مەكتەبى كەرەك. سونداي ەكى مەكتەپ استانادان اشىلسا دەيمىن. ەگەر وسىنداي قازاقتىڭ يگى قاسيەتتەرىن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ بويىنا دارىتۋعا جۇمىس ىستەيتىن دانالىق مەكتەبى اشىلار بولسا، مەن بار، ءابىش بار، تولەن بار – ءبارىمىز سوندا جۇرەر مە ەدىك. بالالارعا بىلگەنىمىزدى ايتىپ، ۇيرەتىپ، دانالىققا، كوسەمدىككە، شەشەندىككە باۋلىساق، قانەكي. قازىرگى ەڭ ۇلكەن ارمانىم – وسى.
– ءبىز، جاستار بويكۇيەزدىككە سالىنىپ، كەيدە ۋاقىتتى دۇرىس پايدالانا الماي جاتامىز. ال ءسىزدىڭ تولقىن، ءسىزدىڭ قاتارلاستارىڭىزدىڭ كوبى جانتالاسىپ جۇمىس ىستەپ، قىرۋار تىرلىككە شىرمالىپ وتىرادى. ءسىز دە قاي كەزدە سۇحبات الساق تا، جاڭا يدەيا، جاڭا وي ايتىپ وتىراتىن قالپىڭىزدان جاڭىلعان ەمەسسىز. وسىنىڭ سىرى نەدە؟
– قازاقتا ءسوز بار عوي، «كورە-كورە كوسەم بولاسىڭ، سويلەي-سويلەي شەشەن بولاسىڭ» دەگەن. بۇل ومىردە كورگەن-بىلگەنىڭ ارتىپ، جاسىڭ ۇلعايعان سايىن كەيىنگى ۇرپاققا ايتارىڭ دا ارتىپ، جاڭا ويلار تۋا بەرە مە دەپ ويلايمىن. مەن ءوز باسىم، مىسالى، وتباسىم ءۇشىن كوپ شارۋا ىستەمەيتىن اداممىن. كەيدە وسى مەن وتان ءۇشىن تۋعان ادام شىعارمىن دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، شىنىمەن دە كۇنى-ءتۇنى ويلاتىنىم ەلدىڭ جايى. ءبارىمىز دە سولاي ويلاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك، ەلدىڭ بولاشاعى جالعىز پرەزيدەنتىمىزگە عانا كەرەك ەمەس، بارىمىزگە كەرەك. ەل بولاشاعى – ءبارىمىزدىڭ ۇرپاعىمىزدىڭ بولاشاعى. العاش تاۋەلسىزدىك العان الاساپىران جىلدارى پرەزيدەنتىمىزدىڭ جانىندا بولدىم. ەل دەپ، جەر دەپ، ول كىسىنىڭ ۇيقىسىنىڭ شالا بولىپ جۇرگەنىن كوردىم. ءبىز دە ءوز موينىمىزعا مىندەت ارتىپ، ازدى-كوپتى ەلگە ەڭبەك سىڭىرۋگە، قول ۇشىن تيگىزۋگە تىرىستىق. الدىنا ۇلكەن ماقسات قويىپ، ۇلى مۇراتتار ۇستانعان ەلدە ەشقاشان شارۋا بىتپەيدى. قازاقتىڭ كەز كەلگەنى ۇلتىنىڭ قامىن ويلاۋى كەرەك. ادام بولعان سوڭ، ارتىڭدا بەلگى قالۋ كەرەك. جاتساڭ جاتا بەرەسىڭ، «جالقاۋ جاتىپ سەمىرەدى».
پرەزيدەنتىمىزدىڭ كەشەگى ۇلىتاۋدىڭ تورىندە، اۋليەبۇلاقتىڭ باسىندا وتىرىپ تولعانعانى ءبارىمىزدىڭ دە جۇرەگىمىزدى قوزعادى، تەبىرەنتتى. بۇل شىن مانىندەگى قازاقتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، كوشىن باستاعان كىسىنىڭ قازاققا ارنايى ايتىلعان ءسوزى بولدى. تاريحي ءسوز! ەلباسىنىڭ جانايقايى! قالىڭ قازاق وسى ءبىر ءسوزدىڭ بايىبىنا بارىپ، ءتۇپ تەرەڭىن تۇسىنسە دەپ تىلەيمىن. ويتكەنى، كەشەگى ءاز تولەدەن، قازىبەك، ايتەكە بيلەردەن، بۇقار جىراۋدان، ابايدان كەيىن قازاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ارعى-بەرگىنى، كەلەشەكتى قامتىپ وسىلاي ايتقان وزگە كىسى بولعان جوق. ەلباسىنىڭ ءوزىن دە تەبىرەنتكەن، قالىڭ قازاعىن دا تەبىرەنتكەن اسىل ءسوزدىڭ قادىرىنە جەتە بىلسەك ەكەن دەيمىن.

اڭگىمەلەسكەن
ءنازيرا بايىربەك

"استانا اقشامى" گازەتى