3.

ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ وسىنداي الەمدىك دەڭگەيىنە كوتەرىلگەنىنە قاراماستان، تىنىش كۇندە نايزاعاي ويناتىپ جۇرەتىن قازاقستاننىڭ  ورتالىق كوميتەتىنە يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى بوپ كەلگەن جاندارال ن.ءجاندىلديننىڭ جۇيكەسىنە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندەگى قازاق تاعدىرى، قازاق ءتىلى، قازاق مەكتەپتەرى، ۇلتتىق ونەر، حالىقتىڭ ءان-كۇيى، سالت-ءداستۇرى تۋرالى باسىلىمدار تىكەندەي قادالدى. ونىڭ ۇستىنە تىڭ ولكەسىندەگى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاپپاي جابىلۋى دا زيالى قاۋىمدى الاڭداتقان بولاتىن.

وسىعان بايلانىستى 1957 جىلى 26-قاراشادا «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ۇلكەن تالقىعا ءتۇستى. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ مۇددەسىن قورعاپ، «جاڭا ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسكە» جول بەرمەس ءۇشىن، ىرگەلى جازۋشىلار، سونىڭ ىشىندە م.اۋەزوۆ تە تالقىعا قاتىستى. ءىسلام جارىلعاپوۆ پەن ءالجاپپار ابىشەۆ بايانداما جاسادى. قازاق تىلىنە – ونەر، بالمۇزداق، ايالداما، ورام، گۇلگۇل، ساياجاي، جانۇيا، دەرەكتى، كورەرمەن سياقتى كوپتەگەن اتاۋلاردىڭ بالاماسىن كىرىكتىرگەن ءىسلام شەشەن ءوزىنىڭ قاشانداعى ادەتىمەن ۇزاق جانە كەڭىنەن جايىلعان بايانىن قاۋلى شىعاراتىنداي دارەجەگە جەتكىزبەدى. ال ءا.ابىشەۆ ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا قاتىستى:

«س.نۇرىشەۆ شورتانبايدىڭ «بالا زارى» تۋرالى ءوزىنىڭ ماقالاسىندا شورتانباي شىعارمالارىنىڭ كەيبىر الەۋمەتتىك سىرىن، رەاليستىك سيپاتىنا، كوزقاراسىنا بايلانىستى تۋعان قايشىلىعىن دا جەتە تالداپ، وعان ناقتى، وبەكتيۆتى باعا بەرۋدىڭ ورىنىنا س.نۇرىشەۆ اقىن تۆورچەستۆوسىن بىرىڭعاي جوققا شىعارۋعا سالىنعان. ول شورتانبايدى ابايمەن سالىستىرادى. ابايعا قوياتىن تالاپتى شورتانبايعا دا سول كۇيىندە تۇپ-تۋرا قويا سالادى. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، ءتىپتى وسىنىڭ ءوزى-اق زەرتتەۋشىنىڭ وبەكتيۆتى پوزيتسيا ۇستانباعاندىعىن كورسەتسە كەرەك. التى ايدىڭ ىشىندە ارناپ ءسوز ەتكەنى، نەگىزىندە، ەكى-اق اقىن بولسا، ونىڭ ءبىرى شورتانباي ءالى دۇمبىلەز. ول تۋرالى ءبىر-بىرىنە مۇلدەم قايشى ەكى پىكىر ايتىلدى. بىرىندە اقتاۋ باسىم بولسا، ەكىنشىسىندە شورتانباي مۇلدەم قاپ-قارا. ەكەۋىنىڭ قايسىسى دۇرىس ەكەنىن، ياعني، شورتانبايدىڭ كىم ەكەنىن گازەت نە ءوزى ايتقان جوق، نە وزگەگە ايتقىزعان جوق، سول دۇمبىلەز كۇيىندە قالدىرىپ قويدى»,– دەگەن پىكىردى كوتەردى.

ق.قۋاندىقوۆ: «تەاتر سىنى قامتىلمايدى. جەكە سپەكتاكلدەر مەن رولدەر تالقىلانبايدى.

ءا.تاجىباەۆ: گازەتتە جازىلعان ماقالالاردا مادەنيەت، تەرەڭدىك جوق. ەجەلگى ايتىلىپ جۇرگەن ارزان سوزدەرمەن تولتىرىپ، قۇرعاق سوزۋارلىققا سالىنۋ جاعى كۇشتى. گازەتكە ءتان جيناقىلىق، شيراقتىق جوق. ءتىل ۇستارتۋ جونىندە تىم سالىنىپ كەتۋشىلىك بار. مىسالى، كورەرمەن دەگەن نە ءسوز؟ گازەتتە كەيدە ءوزىن سىناعان ادامدارعا ءتيىسىپ، بەتتەن تىرناۋ ادەتى بار. مىسالى، احتانوۆ تۋرالى وسىلاي بولدى. بۇل پارتيالىق پرينتسيپكە جاتپايدى. ادەبيەتشىلەردىڭ جينالىسىندا احتانوۆ گازەتتى سىناعاندىقتان دا ونىڭ ءسوزىن كەكەتىپ پايدالانىپتى. جۋىردا س.مۇقانوۆتىڭ ساكەن جايىنداعى ماقالاسى باسىلدى. وندا ساكەننىڭ كەيبىر مىنەزدەرى، بۇگىن گازەتكە باسۋعا بولمايتىن سوزدەر كەتكەن. ارداقتى ادامدار تۋرالى كەرەكسىز، ايتىلمايتىن ءبىر وسەكتەردى بىقسىتقان. رەداكتسيادا سەرگەكتىك، زەرەكتىك جوق. مىسالى، ءالجاپپاردىڭ ەلۋ جىلدىعىنا ارناپ بەت بەرىپ وتىرىپ، سول نومەردىڭ باس ماقالاسىندا تاجىباەۆتى بالاعاتتايدى. ونى كەلەسى ساندا دا جاساۋعا بولاتىن ەدى عوي. گازەتكە پارتيالىق جەتىسپەيدى. سونى ەسكەرۋ كەرەك. ونەر، كورەرمەن دەگەن بالامالاردىڭ ورىنىنا ءبىز ءوزىمىزدىڭ يسكۋسستۆو مەن زريتەلدى قولدانا بەرەمىز»,– دەپ اياقتايدى.

ءا.تاجىباەۆ گازەتتىڭ ۇلتشىلدىق سيپاتىن وسى ء«تىل ۇستارتۋدان» كورەدى.

ر.بەردىباەۆ: «ءبىزدىڭ گازەتتىڭ جۇمىسىنا بايلانىستى ورتالىق كوميتەتتىڭ قاۋلىسىندا مەنىڭ دە اتىم اتالعان ەدى. سوندىقتان دا ءوز قاتەمدى تۇزەتۋ تۋرالى ءوزىمنىڭ نە ىستەپ جاتقانىمدى ايتا كەتكىم كەلەدى. مەن رەداكتسيا قۇرامىندا قالىپ ءبىرسىپىرا ماقالالار جازدىم. ونىڭ ءبارىن جۇرتشىلىق جاقسى قابىلدادى. ءسويتىپ مەن رەداكتسيادا جۇمىستا قالىپ قاتەمدى تۇزەۋگە مۇمكىندىك الدىم».

م.اۋەزوۆ ادەبيەت تەورياسى مەن اۋدارما تەورياسى، شىعارمالاردىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلۋ ماسەلەسىنە توقتالا كەلىپ:

«بەردىباەۆ جولداستىڭ ءسوزى مەنى ءسۇيسىندىردى. ول قاۋلى شىققاننان بەرى 18 ماقالا جازىپتى. اسىرەسە، ونىڭ ورىس ادەبيەتى تۋرالى بەس ماقالاسى ماعان ۇنادى. سونى وسى جاعىنان مامانداندىرۋ كەرەك. رەداكتسيا وسىنداي اۆتورلارمەن جۇمىس ىستەۋى كەرەك. مۇرا جونىندە ءوز الدىنا تالقىلاعان ءجون. ايتىس دەگەندى ءجيى قولدانايىق. بىراق ول بەت تىرناۋعا اپارمايتىن بولسىن»,– دەدى جاس «ۇلتشىلدى» قورعاپ.

«بەت تىرناسۋدان» مۇحتار بۇل جولى دا قۇتىلمادى. سول كەزدە ارالارىنا سىزات تۇسكەن ءا.تاجىباەۆ ونى «تىرناپ الدى». وزىنە تۋرا كەلمەي، ول تۋرالى ولەڭدى سىنادى.

ح.ەرعاليەۆ: ء«ابدىلدا تاجىباەۆ ءوزى وقىماستان، بىرەۋدىڭ ايتۋىمەن مەنىڭ مۇحاڭ تۋرالى جازعان ولەڭىمنەن ساياسي قاتە تابادى. جازۋشىلاردى اتىستىردى – دەيدى. ال شىنىندا ونداي ەشتەڭە جوق».

بۇل حاتتامانى كەلتىرۋىمىزدىڭ سەبەبى، قازاق ادەبيەتىنىڭ ىشىندە ءالى دە ۇلتشىلدىقتى اشكەرەلەۋدىڭ، ءوزارا جىكشىلدىكتىڭ، رەتىن تاۋىپ مۇحتاردى مۇقاتۋدىڭ تيىلماعانىن اڭعارتۋ.

شىعانداپ شىڭعا شىعىپ بارا جاتقان كەشەگى يىقتاستارىن بيىككە ۇزاتىپ سالىپ تۇرىپ، ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆ ونى تاعى دا ءبىر رەت جانە ەڭ سوڭعى رەت ەتەگىنەن تارتىپ قالۋعا تىرىستى. وعان سەبەپ بولعان مۇحتاردىڭ «دوس – بەدەل دوس» اتتى پەساسى. زاماناۋي تاقىرىپقا جولى بولمايتىنىن بىلە تۇرىپ قالام تارتتى. پەسادا ءوزىنىڭ مۇقىم وتكەن ءومىرىن ەلەس ارقىلى ساحنادان وتكىزدى. سونداي-اق مۇندا ءوزىنىڭ سوتتالعانى تۋرالى «قارا كۇيەنى» الىپ تاستاعاندا وكىمەت باسشىلارىنا ايتقان: «الاشوردا» تۋرالى جازامىن – دەگەن رومانىنىڭ دا سۇلباسى بار ەدى. وسى پەسانى قالايدا قۇلاتۋعا ىقىلاسى اۋعان ەكى دوس ءوزارا حات الىستى. شاعىن قازاقى مايداندا عابيت مۇسىرەپوۆ بۇل جولى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جاعىنا شىقتى.

بۇل وقيعانىڭ ساياسي قۋعىنعا قاتىسى شامالى، بىراق ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان قىرعي قاباق ىرعاسۋدىڭ سوڭعى سۇركىلى بولعاندىقتان دا تەك س.مۇقانوۆتىڭ لەنينگرادتا ءجۇرىپ ع.مۇسىرەپوۆكە جازعان حاتىن تۇسىنىكتەمەسىز ۇسىنۋمەن شەكتەلەمىز.

«قۇرمەتتى عابيت! ء(وزىڭ ءۇشىن عانا).

مۇحتاردىڭ «دوس – بەدەل دوسى» تۋرالى بەرگەن تەلەگراممامدى العان بولارسىڭ. وندا: «حات تا جازام»،– دەگەن ەدىم. تەز جازۋعا قولىم تيمەدى، بوگەتىم – «قىتاي وچەركى». لەنينگرادقا قاشۋىما ءبىر سەبەپ، سول دا بولعان ەدى. تەلەفوننان، جينالىستان... دەگەندەي اۋلاق كەتىپ، وچەرككە (وسى ءسوزدى ساكەن «شولۋ» دەپ  اتاعان ەدى، سول دۇرىس سياقتى، قابىلداۋ قاجەت سياقتى) شۇقشيا كىرىسپەك ەم. ول نيەتىم دۇرىسقا شىعىپ، سارىلا وتىرۋدىڭ سالدارىندا، قازىر ەڭسەرىپ تاستادىم. ەندى ازداپ دەم الماق بولىپ ەم، ەسىمە ساعان حات جازام دەگەنىم تۇسە كەتتى. ل.ن.تولستويدان بىرەۋ: «– ءسىز كوپ جازاسىز، سوندا قاشان، قاي ۋاقىتتا تىنىعاسىز؟»،– دەپ سۇراسا، شال: «– ءبىر جۇمىستان ەكىنشى جۇمىسقا اۋىسقاندا»،– دەپ جاۋاپ بەرىپتى-ءمىس. سول ايتقانداي، جازعاندارىمنىڭ دارەجەسى قاندايلىعىن ءادىل وقۋشىنىڭ سىنىنا تاستاپ، ءوز ايتارىم: مەن جازباي وتىرا المايتىن كىسىمىن عوي. بۇل جاعىنان شىن ەڭبەكشى ەكەنىمدى ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ. بۇل حات تا سول «جازباي وتىرا الماۋدىڭ» سالدارىنان تۋعان نارسە.

قىتاي شولۋى تۋرالى از ءسوز: كەيبىر جازعانىنا قاناعاتتانىپ، كەيىن ولقىسىنۋ – بۇكىل جازۋشى اتاۋلىنىڭ باسىندا بولۋ كەرەك. وزىمشە: «ەگەردە دۇنيەدە ءسابيت مۇقانوۆ دەگەن جازۋشى بولسا، ول ءتاۋىر بىردەمە جازا قالسا، الدا دا ءتاۋىر بىردەمە جازا الاتىن بولسا، سول جازعاندارىنىڭ، جازاتىندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتاۋىرىنىڭ ءبىرى وسى «قىتاي» بولۋعا ءتيىستى; ولاي دەيتىنىم، بۇل شولۋدا مەن ۇلى قىتاي حالقىنىڭ ەڭبەك سۇيگىشتىك، ەڭبەكتەنگەن ىسىنە ۇقىپتىلىق، شەبەرلىك، وبرازىن جاساي العان سياقتىمىن. ماتەريالدارىم باي. سولارعا سۇيىنە، قىزىعا جازىپ وتىرىپ، كوپ قاعازدى شيمايلاپ تاستاپپىن. تەگى، بۇل 15-20 باسپا تاباقتىق كىتاپ بوپ قالۋى مۇمكىن.

تاقىرىپقا ورالايىن: مۇحتاردىڭ اتاپ وتىرعان پەساسىنىڭ باسى، مەن لەنينگرادقا جۇرەردەن 2-3-اق كۇن بۇرىن «قازاق ادەبيەتىندە» (№28, 11 يۋل) جاريالاندى. اياعى، مەن جۇرگەنشە ۇلگەرمەيتىن بولدى. مەنىڭ ءبىر «جىنىم»، گازەت-جۋرنالدا ءۇزىلىپ باسىلعانداردى جيناپ اپ ءبىر-اق  وقىماسام شاتاسىپ قالامىن. بۇندا دا سويتەرمىن دەپ ءجۇرىپ كەتتىم. كەشىكپەي پەسانىڭ اياعى باسىلعان 29-ساندى الدىم دا، ءبىر كۇنىمدى سوعان ادەيى قيىپ، تىڭ وتىرعان قالپىمدا، قولىما قارىنداشتى الا وتىرىپ وقىپ شىقتىم.

بۇعان دەيىن وقىماۋىما باس ايىپتى ادام – مۇحتاردىڭ ءوزى: بيىلعى مايدىڭ باسىندا، اباي تەاترىنىڭ ۇيىندە بولىپ وتكەن قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ ماجىلىسىنەن مۇحتار ەكەۋىمىز تۇستەن كەيىن شىعا بەردىك. اباي كوشەسىندە ەكەۋىمىز قوشتاساردا: «– ءسابيت، – دەدى ماعان مۇحتار – ەرتەڭ ساعات بەستە مەن موسكۆاعا ۇشام، ساعات ءدال ۇشتە ءماريام ەكەۋىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىڭدەر». اتالعان ۋاقىتتا ءماريام ەكەۋىمىز بارساق، سەن، عابيدەن، شاكەن ... دەگەن سياقتى ءبىر توپ ادام داعدىلى قارتتارىڭدى ويناپ جاتىر ەكەنسىڭدەر. ءبىز بارا، حوزيايكا «اس دايىن» دەدى دە، ءبارىمىز مۇحتاردىڭ ادەتتەگى داستارقانىنان ءىشىپ-جەي باستادىق. توستار سويلەنە باستادى... سوندا شاكەن تۇرىپ: ء«بىز مۇحاڭنىڭ جاڭا عانا جاڭا پەساسىن وقىدىق. بۇل، ەڭ الدىمەن سۋگۋبو پارتينايا پەسا، ەكىنشى – قازاقتىڭ عانا ەمەس، سوۆەتتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل دراماتۋرگيانىڭ تاريحىنا كىرگەن جاڭالىق بۇل. ەگەر وسى پەسانى قويۋعا ماعان سەنسە، مەن ءوزىمدى اسا باقىتتى كىسى سەزىنەر ەدىم»،– دەدى. ءوزىم وقىماعان پەساعا شاكەن بەرگەن باعانى ء(وزى ءتاۋىر ارتيست بولا تۇرا، شاكەننەن قۇندى پىكىر شىققانىن كورگەن ەمەن) تىڭداي، ەلەڭدەي وتىرا، وزگەلەردى ەرتە شاقىرىپ پەساسىن وقىپ، جالعىز عانا مەنى 3-كە شاقىرۋى كوڭىلىمە كەلدى. بۇنى ىشىمنەن «ەدىگەنىڭ ەسكى كەگى» دەگەندەي، نە ەسكى جىككە، نەمەسە، ويىما كەلگەن ءسوزدى وزگەلەردەي بۇكپەي ايتا سالۋىمنان قورقۋ دەپ ءتۇسىندىم (سوڭعى جورامالىم راسقا شىقتى، ونى كەيىن ايتام).

تاماقتان جۇرت تاراعاندا، مەن اەروپورتقا بارماي قالدىم. تاحاۋي احتانوۆ (ول – مۇحتارعا پوكلوننيكتىڭ ءبىرى عوي) مەنىمەن بىرگە قايتتى:«قالاي ەكەن؟»,– دەپ سۇراپ ەدىم: «مەنىڭ اقىلىم جەتپەيتىن نارسە مە، بولماسا، تۇككە تۇرمايتىن بىردەڭە مە – تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن»،– دەدى.

كەيىن، سويۋزدا وقىعاندا، ءالجاپپار حابارلاعانىمەن، بارماعانىم راس. بۇرىن الالاپ وقىعان كىسىگە جارامساقتانىپ نەم بار؟ جانە ءتاحاۋيدىڭ سوزىنە قارادىم دا: ول ءسوز راس بولسا، ارانداپ قالارمىن – دەدىم (بۇل جورامالىم دا راسقا شىقتى. (ونى) ءبارىڭ جابىلا ماقتاعانسىڭدار: ەگەر سوندا مەن دە بولسام، وسى حاتقا جازعالى وتىرعان سوزدەرىمدى ايتار ەدىم دە، سەندەر – «جاقسى»، مەن – «جامان» بوپ شىعا كەلەر ەدىم. «قۇداي» مەنى ول «پالەدەن» ساقتادى). ارتىنان وزىڭنەن سۇراعاندا: «جاقسى پىكىردەمىز، تەك ءابدىلدا وڭاشادا: «بۇل مۇحتاردىڭ ءولىم كۇيى» دەدى» – دەدىڭ. ودان كەيىن تەاتردا وقىعاندا، جۇرت جابىلا تاعى ماقتاپتى، ءبىرى – گولدبلات. ول ماعان: «ۋجاسنايا پەسا, پلوحا، پرەجدە ۆسەگو كاك پەسا، ا ۆ يدەينوم وتنوشەني، چەرت زناەت چتو-تاكوە!»,– دەدى.

پەساڭى ءوزىم وقىعانشا ەستىگەندەرىم وسىلار. ءوزىم پەسانى ءبىر ەمەس، ەكى وقىدىم، ويتكەنى، ۇناۋ-ۇناماۋىن بىلاي قويعاندا، العاش وقىعاندا اۆتوردىڭ نە ايتقىسى كەلۋىن ءولدا-ءبىلدا تۇسىنگەن جوقپىن! ەكىنشى رەت وقىعاندا، ودان كەيىن ويلانعاندا دا ءتۇسىنىپ جارىعان جوقپىن. ەندىگى ءسوز – تۇسىنبەۋ سەبەپتەرىم تۋرالى جانە تۇسىنگەنىمنەن جاساعان قورىتىندىلارىم تۋرالى.

ەڭ العاش، گازەتتە باسىلعان پەسانىڭ وكتيابردىڭ 40 جىلدىعىنا ارنالۋىن كورگەندە، گازەت اننوتاتسياسىنىڭ پەسانى اسپاننىڭ ار جاعىنا شىعارا ماقتاۋىن كورگەندە: «مىنا بايعۇسقا جاڭا، سوتسياليستىك ومىردەن قۇندى نارسە جازۋعا بولماي-اق ءجۇر ەدى، ەندى ءساتى تۇسكەن ەكەن عوي!»،– دەپ قۋانىپ كەتتىم. پەسانى وقي باستاسام، مۇحتاردىڭ ءوز ءومىرى: 57-جىلى وتكىزىلگەن يۋبيلەي، بايانداماشى بوپ ىشىندە مەن ءجۇرمىن. «بايانداماممەن وي سالعان ەكەم عوي، بۇل كىسىگە!..»،– دەپ تاعى قۋاندىم. ورىسشا ايتقاندا، «ۋۆى!»، بوسقا قۋانعان ەكەم. «پرولوگتىڭ» اياعىندا ۇيقىعا كەتىپ، ءتۇس كورۋدەن باستاپ مۇحتار دا شاتاستى، ء«تۇسىن» ءجاي عانا كورىپ قويماي ساندىراقتادى!.. پەسانىڭ ءون-بويى، تۇگەلىمەن وسى ساندىراققا عانا قۇرىلعان!..

«نەگە؟» دەيسىڭ عوي؟

ەڭ الدىمەن، پەساداعى گەروي اتاۋلىنىڭ شەشەلەرىنەن ءبىر رەت ەمەس، ءۇش رەت قايتا تۋى ەشكىم نانبايتىن ءىس. ءبىرىنشى اكتىدە – ءبارى دە مولدا، ەكىنشى اكتىدە – ءبارى دە چينوۆنيك، ءۇشىنشى اكتىدە – جاڭاعى مولدالار مەن چينوۆنيكتەردىڭ كوبى كوممۋنيست!.. تۇستەگى شاتاسقانى، (ساندىراقتاعانى بولماسا), شىندىقتى تاريحتا، بۇنداي سوراقىلىق ەشبىر ەلدىڭ كوممۋنيست پارتياسىنىڭ تاريحىندا، ەشۋاقىتتا بولماعان عوي؟ بىرەن-ساران (ەدينيتسى) الداۋشىلار بولعانىن ءوزىمىز دە كوردىك. تابىنىمەن الداۋشىلاردى قاشان كوردىك؟.. كوركەم ادەبيەتتە، گوركيدىڭ «اعايىندى ارتومانوۆتارىندا» ەكى-ءۇش ۇرپاقتىڭ جالعاسا گەروي بولۋى بار، ال، مىنا «دوس – بەدەل دوس» سياقتى شەشەلەرىنەن ءبىر ەمەس، ءۇش-ۇشتەن قايتا تۋعان ادامدى، اسىرەسە، گەرويدى، تۇسىندە شاتاسىپ كورمەسە، وڭىندە كورۋ مۇمكىن ەمەس.

تاريحتى گەروي عىپ سويلەتۋ، وزگە ەلدىڭ ادەبيەتى تۇگىل، قازاق ادەبيەتىندە دە مۇحتاردان كوپ جىل بۇرىن سالىنعان جول. ءبىر مىسال، ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «دالا» اتتى پوەماسى. وندا دا اقىن تاريحپەن سويلەسپەي مە؟ وندا دا تاريح اقىنعا قازاق اۋىلىنداعى فەوداليزمنەن، كاپيتاليزمنەن، سوتسياليزمنەن نەلەردى كورگەنىن ايتپاي ما؟.. بىراق، وندا، تاريح مىنا «بەدەل – دوستاعىداي» بوسقا شاتاسىپ، اقىلعا سىيمايتىن بىلشىلداردى ايتپايدى ەمەس پە؟ شىن تاريحتى ايتىپ، ياعني، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك فورماتسيا تۇسىندا، ءار كەزەڭدە بولعان تاپ قايشىلىعىن، تاپ تارتىسىن ايتادى ەمەس پە؟ اقىرى، سارقىپ كەپ، پرولەتارياتتىق رەۆوليۋتسياعا، سوتسياليستىك قۇرلىسقا  قۇيادى ەمەس پە؟..

مىنە، وياۋ ادامنىڭ، ومىرمەن بايلانىسى بار ادامنىڭ، ونىڭ ىشكى قايشىلىعىن تۇسىنەتىن، قورىتىندى جاسايتىن جانە وزگەشە ەمەس، ماركيسيسشە، لەنينشىلشە جاسايتىن ادامنىڭ، ادامزاتتىڭ تاريحىن ءتۇسىنۋى وسىلاي ەمەس پە؟ مۇحتاردىڭ پەساسىنداعى «تاريحتىڭ» شىندىقتاعى تاريحپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. بۇل، شاتىسقان، ساندىراقتاعان تاريح! بىرەۋلەر بۇنى «مەتافيزيكا» دەيتىن سياقتى. دۇرىس ەمەس بۇل. مەتافيزيكانىڭ قورىتىندىسى قيسىق بولعانىمەن، ماركستىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «اياعىمەن ەمەس، توبەسىمەن تۇرعان» ءومىر شىندىعى بار. ال مىنا پەسا دا ول دا جوق. بۇل ميف جانە ءجاي تۇرىندەگى ميف ەمەس، بلەف تۇرىندەگى ميف!..

مۇحتاردىڭ ءوزى  حح عاسىردا جاساپ كەلە جاتقان ادام. پەساسىنىڭ ماتەريالى دا تۇگەلىمەن وسى عاسىردىڭ ماتەريالى. روسسيا جاعدايىنداعى حح عاسىر: پرولەتارياتتىق رەۆوليۋتسيانىڭ، ول رەۆوليۋتسيانى كوممۋنيستەردىڭ باسقارۋىنىڭ عاسىرى، روسسيادا سوتسياليزم قۇرىلىپ بوپ، كوممۋنيزمگە كوشۋ عاسىرى. ەندەشە، (مىسالى – بەيىمبەتتىڭ «شۇعاسى»، ساكەننىڭ «ايشاسى» ت.ت.) جەكە ادامداردىڭ تاعدىرىن جازباي، «بەدەل-دوستاعىداي» بۇكىل ءبىر ۇرپاقتىڭ ەلۋ-الپىس جىلدىق تاعدىرىن جازعان ادام، ولار ىشىندە قايناپ وسكەن تىرشىلىكتى قالاي اتتاپ وتە الادى؟ وتە الماۋىن ءوزى دە سەزگەن مۇحتار، بۇل ماسەلەگە پەساسىندا لاجسىز بارادى دا، ىشىنە كىرە الماي ارام تەر بوپ، اينالا بوسقا شاپقىلايدى.

ولاي دەيتىنىم، بەدەلدى، ياعني، مۇحتاردى مولدالىقتان، ۇلتشىلدىقتان قۇتقارعان وكتيابر بولسا، سول وكتيابردىڭ وسى پەساداعى ءرولى قايدا؟ وكتيابر تاربيەلەگەن قازاق كوممۋنيستەرى قايدا؟ ورمان (ادام اتى – ت.ج.) با ول؟ نە قىلىق، نە ىسىمەن كوممۋنيست ول؟ جاپپاسقا: «– بەدەلگە قارسىسىڭ؟» – دەپ ۇرسۋمەن عانا ما؟.. ورمانىڭ ءوزى دە مولدا ەمەس پە، ءبىر ۋاقىتتاعى؟ ءوزى دە ۇلتشىل ەمەس پە؟ جاپپپاسقا ۇرسۋدان باسقا ءوز ومىرىندەگى بىلىقتارىن جۋارداي نە ىستەدى ول؟ تۇگى دە جوق قوي ونداي؟ ەندەشە، نەسىمەن كوممۋنيست؟ تۇكىردىم مەن ونداي «كوممۋنيستەرگە»!.. مەن عانا تۇكىرگەن جوقپىن ونداي «كوممۋنيستەرگە»، بۇكىل پارتيا بوپ تۇكىرگەن، ياعني، سىرى اشىلا پارتيادان قۋىلعان، وزىڭدە بىلەسىڭ، وندايلاردىڭ تالايىن.

پەساسىندا بۇنى ىستەمەۋى كەرەك ەدى، مۇحتاردىڭ. ەكىنىڭ  ءبىرى عانا كەرەك ەدى مۇحتارعا: نە، وكتيابرگە جولاماي-اق، «شۇعا» سياقتى جەكە ادام تاريحىن عانا الىپ، ونى ليبەرالنو-پروسۆەتيتەلدىك تۇردە اياقتاپ شىعۋى كەرەك ەدى، ايتپەسە، وكتيابردى ارالاستىرعىسى كەلسە، ءوز مانىندە، سەنىمدى تۇردە ارالاستىرۋى كەرەك ەدى. پەسادا «و» دا بولماي، «بۇ» دا بولماي، تۇستەگى ساندىراق بولعان دا شىققان!..

ال، وسى ساندىراق قالاي شىققان؟ الدەقالاي ما بۇل؟ ايتپەسە، تامىرى بار ما؟ احمەت جۇبانوۆتىڭ ايتۋىنشا، (جۋىق ارادا جولىقتىم) بۇل: «مۇحتاردىڭ الجۋعا اينالۋىنىڭ بەلگىسى». موسكۆادان الماتىعا ءبىزدىڭ تەاتردىڭ رەپەرتۋارلارىن كورۋگە ادەيى كەلگەن شتەين، گونچاروۆ، وسيپوۆ ۇشەۋىنىڭ جازىپ بەرگەن جانە كوپ الدىندا ايتقان سوزدەرىنە قاراعاندا، بۇل – «مەتافيزيچەسكي برەد» (قايران قالاتىن ءبىر نارسە، مينيستەرستۆو كۋلتۋرى سسسر-ءدىڭ رەپەرتۋارىن باسقاراتىن وسيپوۆ الماتىعا بارىپ جازۋشىلار جينالىسىندا وسى پىكىردى ايتقان. ءبىر اي بۇرىن ديفەرامبا وقىعاندار تۇگەل وتىرىپ، ەشقايسىسى قارسى شىقپاعان. ولاردىڭ ماقتاۋىنىڭ قۇنى قانشا ەكەنىن وسىنىڭ ءوزى-اق كورسەتەدى).

مەن ءوزىم «الجۋ» دەگەن ءسوزدىڭ دە، «مەتافيزيكا» دەگەن ءسوزدىڭ دە جانى بار عوي دەپ ويلايمىن. بىراق، بۇل فيزيچەسكي مۇحتاردىڭ ەمەس، تۆورچەسكي مۇحتاردىڭ الجۋى. سول بارىپ، ونى  «مەتافيزيچەسكي برەدكە» ەرىكسىز قاماپ وتىر. بۇل الجۋدا ءۇش سەبەپ بار:

ءبىرىنشى سەبەپ: – جەڭىلۋى: سوۆەتتىك قۇرلىسقا، سوتسياليزمگە قارسى جۇرگەن ۋاقىتىن (1932 جىلعا دەيىن) بىلاي قويعاندا، ودان بەرگى – «سوۆەت ادەبيەتىنىڭ پلاتفورماسىنا ءتۇستىم» دەگەن جىلداردىڭ وزىندە، 1957 جىلى ون شاقتى كۇنگە، «تۇركىستان» سوۆحوزىنا بارىپ كەلگەننەن باسقا، بۇل كىسى ادەيىلەپ بارىپ، نە ءبىر ءوندىرىس ورىنىنىڭ، نە ءبىر كولحوز، سوۆحوزدىڭ ەسىگىن اشقان ەمەس قوي. ەندەشە، سوتسياليستىك قۇرلىستىڭ ۇنەمى سىرتىندا بوپ كەلە جاتقان ادام عوي. قولىندا قۇرىلىس ماتەريالى جوق ەشبىر شەبەر ارحيتەكتوردىڭ، ەشبىر ءۇيدى سالا الماۋى سياقتى، قانداي دانىشپان جازۋشى بولسا دا، ماتەريالىن كورمەگەن، بىلمەگەن ومىردەن ەشتەڭە جازا الماۋى زاڭدى نارسە عوي. ەسكى، ءوزى بىلەتىن تاقىرىپقا بىرنەشە قۇندى شىعارما بەرگەن تالانتتى، ءبىلىمدى مۇحتاردىڭ، سوۆەت تاقىرىبىنان، سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيا تاقىرىبىنان، جازۋشىلىق بويىنا لايىقتى ءبىر دە نارسە بەرە الماي كەلۋى وسىدان.

ەكىنشى سەبەپ – بىرىنشىدەن اۋىرلاۋ: مۇحتار قازاق ادەبيەتىندە وسى تاقىرىپقا ەڭ كوپ ماقالا جازعان ادامنىڭ بىرەۋى. سونىڭ ءبارىن جيناعاندا، بەدەل ەسەبىندە، ماركسيزم كلاسيكتەرىنە، اسىرەسە، ماركس پەن لەنينگە سۇيەنگەن ءبىر دە ءبىر ماقالاسىن كوردىڭ بە؟ كوپ جاعدايدا ولاردىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنۋ تۇگىل، اتتارىن دا اتامايدى عوي. ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمىنا سۇيەنىپ، ادەبيەتكە سولاردىڭ كوزىمەن، ياعني، تاپ تارتىسىنىڭ كوزىمەن، قاراۋ، بۇل كىسىدە جوق قوي. بۇنىڭ جەتەتىن بيىگى – مادەني پروسۆەتيتەلدىك قانا عوي. سوندىقتان دا ماعان، سوعىستان بۇرىنعى ءبىر جينالىستا سويلەگەنىن ەستىگەن سەمەن ليپكين: ء«سىزدىڭ راديششەۆتارىڭىز وسى ەكەن عوي»،– دەگەن. ءسوزدىڭ قىسقاسى، ماركسيزم-لەنينيزمدى عىلىم دەپ زەرتتەپ جۇرگەن، ونى قولدانىپ جۇرگەن مۇحتاردى كورگەن ەمەن.

بۇل ارادا «اباي» رومانى شە؟– دەگەن سۇراۋ تۋادى. ونىڭ بيىك دارەجەدەگى كوركەم شىعارما ەكەنىنە ەشكىم تالاسقان ەمەس. مەن دە وعان تالاسقان ەمەسپىن. قۇنانباي جانە ونىڭ توبى ارقىلى ول كەزدەگى قاناۋشى تاپتىڭ دا بەينەسى ايقىن كورىنەدى. توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ءبارى كاكىر-شۇكىر بولعانىمەن، گۋمانيست اباي دا سەنىمدى جاسالعان. وسىنداي كوركەم دە، سەنىمدى دە، شىن دا كورسەتىلەتىن كارتينالاردىڭ ىشىندە، ءحىح عاسىردىڭ ورتا كەزىندە تاپ بوپ ۇيىمداسىپ، تاپ بوپ بايلارعا قارسى شىققان داركەمباي توبى سياقتى، زامانىنا امالىنىڭ تۇك بايلانىسى جوق، جاساندى، جالعان كارتينالار دا جۇرەدى. ونداي ۇيىمداسقان سانالى تاپ، وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاقتىڭ كوشپەلى، وقىماعان اۋىلى تۇگىل، وقۋى بار، وتىرىقشى ورىس كرەستيانىندا دا بولعان ەمەس. ماركسيزم-لەنينيزم قاعديداسىندا  كرەستياندار سانالى  تۇردە ەش ۋاقىتتا ساياسي جەتەكشى بولا العان  ەمەس. ول رەۆوليۋتسيانى باستاۋشى ەمەس، قوستاۋشى عانا. وسىنداي ورەسكەل سوتسيولوگياسى بولا تۇرا «اباي» رومانىنىڭ ابايعا دا، مۇحتاردىڭ وزىنە دە، قازاق حالقىنا دا ابىروي اپەرۋى راس.

ءۇشىنشى سەبەپ: العاشقى ەكەۋىنەن كەلىپ شىعادى. سوتسياليستىك قۇرىلىستىڭ جەتىستىكتەرى مەن قيىندىقتارىن كوزىمەن كورىپ تانىسپاعان سوڭ، ارالاسپاعان سوڭ، سىرتىنان عانا قاراعان سوڭ، ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمىمەن قارۋلانباعان سوڭ، سوۆەتتىك تەماعا، ارينە، شىعارما جازا المايدى. ال وسى كەمشىلىگىن جويۋعا تىرىسۋشىلىق بار ما، مۇحتاردا؟ قاتتى سىنعا قاراۋ، كوڭىل ءبولۋ، ساباق الۋ، ىسىنە قولدانۋ بار ما؟ مەنىمشە، جوق سياقتى. دالەلدەرىم:

1) 1932 جىلى تۇتقىننان بوسانىپ، گازەت بەتىندە ەسكى جولىن سوككەننەن كەيىن، «تانىدىم» دەگەن سوۆەت ادەبيەتىنىڭ جولىمەن الاڭسىز تارتىپ كەتۋدىڭ ورنىنا، «الما باعى»، «شاتقالاڭ»، «ىزدەر»، «تاستۇلەك» سياقتى شىندىققا جاناسپايتىن، كوركەمدىك قۇنى ناشار حالتۋرالارمەن جۇرتتىڭ كوزىن الدادى، «بەكەتى»، «ايمانى» سياقتى حالىق ادەبيەتىنىڭ ادەمى شىمىلدىعىنا جاسىرىنا قويدى.

2) وزىڭە بەلگىلى – 1943 جىلى، ورتالىق كوميتەت ماعان تاعى دا جازۋشىلار وداعىن باسقار دەپ ۇسىنعاندا، مەن جالعىز عانا تىلەك قويدىم، ونىم، سو جىلعا دەيىن سۋديموسى موينىندا جۇرگەن مۇحتاردان بۇل لاعىنەت قامىتىن ءتۇسىرۋ. بۇل تىلەكتى ۇكىمەت پەن پارتيا قابىلدادى دا، جوعارى سوۆەت پرەدسەداتەلىنىڭ كابينەتىنە بۇكىل پرەزيديۋم بوپ جينالىپ، ازاماتتىق بەتىندەگى قارا كۇيەنى ءسۇرتتى. سوندا: «اباي» تۋرالى جازىپ جۇرگەن ەكى تومدى روماننىڭ ءبىرىن اياقتادىم، ەكىنشىسىن دە تەز اياقتاپ، ودان كەيىن وكتيابر رەۆوليۋتسياسى قازاق دالاسىنا قالاي ورناۋىن جازام»،– دەدى. پرەزيدۋم قول شاپالاقتادى. ونىسى دا الداۋ بوپ شىقتى.

3) ەندى «وكتيابرگە» كەلگەن ءتۇرى، مىنا «دوس – بەدەل دوس». ءبۇيتىپ كاريكاتۋرالىق تۇردە كەلگەنى قۇرىسىن!..

بۇدان نە شىعايىن دەپ تۇر ەندى؟

سوعىستان كەيىنگى ءبىر جينالىستا: «جەتى تومدى رومان جازام، تورتەۋى – اباي تۋرالى، ۇشەۋى قازاقستانداعى وكتيابردىڭ ىسكە اسىپ، ءسوتسياليزمنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى» – دەۋى ەسىڭدە مە؟ انەۋكۇنى «قازاق ادەبيەتىندە» مۇحتاردىڭ ۆەنگەر جازۋشىسىمەن اڭگىمەسى باسىلدى، سوندا مۇحتار جازام دەگەن ءۇش تومدى رومانىنىڭ جەلىسى، مىنا پەسا بوپ شىقتى. بۇنىڭ قاي جەرى  وكتيابر؟ شىعارمالىق الجۋ، شىعارمالىق ساندىراق دەگەن وسى ەمەس پە؟ كوزگە باتتيا كورىنىپ تۇرعان وسى كەمشىلىكتى ورىس جولداستار (موسكۆادان كەلگەن) اشىپ ايتقاندا، ءابدىلدا، احمەت، تاحاۋي، گولدبلات سياقتى قازاقستاندىقتار نەگە سىرتتان كۇڭكىلدەيدى؟ ىشىنە ءوزىڭدى قوسا ءبىرتالاي ادام كورمەۋگە مۇمكىن ەمەس مىنا ءمىندى كورە تۇرا، اپ-ايقىن ساندىراققا نەگە قول شاپالاقتايدى؟ بىرەۋدى سىيلاۋ، وسىرسا دا «جاراكىم-الدا» دەي بەرۋ مە ەكەن؟ مىناۋ سول عوي!..

مۇحتاردىڭ كوزگە بادىرايعان شىعارماشىلىق كەمشىلىكتەرىن بەتىنە ايتۋدان قالعانىمىزعا كوپ بولدى، جولداس. مىسالى: «اباي» روماننىڭ ءتورتىنشى تومىنا سەنىڭ وڭاشادا بەرەر باعاڭ: «ەڭ بيىگى – ءبىرىنشى كىتاپ، ەكىنشى – ودان تومەن، ءۇشىنشى ودان دا – تومەن، تورتىنشىسىندە – قۇلاعان» (دەگەن ەدى عوي). جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ دە پىكىرى وسى. ەندەشە نەگە بۇنى ۇيدە سىبىرلاپ ايتامىز دا، نەگە كوپكە ايتپايمىز؟

مۇحتار جازعان پەسانىڭ ەڭ ءتاۋىرى – «ەڭىلىك-كەبەك». بىراق شىندىققا جاقىنى قازىرگىسى ەمەس، بۇرىنعىسى. قازىرگىسى – «زارلى زامان». جارتى مىڭ جىل بۇرىن جاساعان اسان قايعىنى، ەكى ءجۇز جىل بۇرىن جاساعان بۇقاردى، ءجۇز جىل بۇرىن جاساعان شورتانبايدى ۇمىتسىزدىككە سالىندىڭ دەپ، كوردەگى سۇيەگىن تەپكىلەيمىز دە، بۇگىنگى ساحنادان: ء«بارىڭنىڭ دە ءنارىڭ جوق، ەلىم قايتىپ كۇن كورەر» – دەپ وتىرعان مۇحتارعا ۇندەمەيمىز. ادىلەتتىلىك قايدا؟ بولشەۆيكتىك پرينتسيپ قايدا؟

مۇحتاردىڭ ءبىر پەساسىندا «قۋعىندى كوپ كورىپ، قۇيرىعى بۋرىلدانعان تۇلكى» دەگەن ءسوز بار. بۇل ونىڭ ءوز وبرازى. تالاي «قۋعىندى» كورگەن ول، جالتارۋدىڭ، قۇتىلۋدىڭ دا ءادىسىن ەرتە جانە الىستان بولجايدى. وزگە ارىپتەستەرى تۇگەل ورتەنگەندە بۇنىڭ ءبىر توپ كودەدەي قالىپ قويۋى دا، جالتارا قاشا بىلۋىنەن. «وسى پەساسىنان قورقۋلى» – دەگەن ءسوزدى ءوزىڭ ايتىپ ءجۇرسىڭ. مەنى العاشقى وقۋىنا شاقىرماۋى دا سودان.

مۇحتار قورىقپاسا سىيلامايتىن دا، ۇيالمايتىن دا ادام. ونى الپىس جىلدىق يۋبيلەيىنىڭ ۇستىندە دە كورسەتىپ، سونشا قۇرمەت كورسەتكەن، ابىروي اپەرگەن پارتيا مەن ۇكىمەت، حالىق الدىندا راحمەت ايتۋدىڭ ورنىنا، الدەقايداعى ميفتىك «پارناسىنا» شىعىپ، تاسىلقوي «پەگاسىنا» ءمىنىپ، ەش جەردە قۇيرىعىن ۇستاتپاي، الدەنە جۇمباقتاردى ايتىپ كەتتى. «قۇيرىعى بۋىرىلدىق» وسى. بۇنى مەن ءوزىم، جاقسىلىققا تۇكىرۋ دەپ سانايمىن. سوندا وسىنى احمەت ايتقانداي «الجىعاندىقتان» ىستەپ تۇرعان جوق. الجىسا، ەرتەڭىندە اكادەميادا كەشە كۇرمەلگەن ءتىلى نەگە شەشىلىپ، «سۇيىكتى ەلىم»، «التىن بەسىگىم!» – دەپ اعىلىپ كەتتى؟! ءىشىن بەرمەۋگە، ەڭ قاتتى ادامنىڭ بىرەۋى ەكەن بۇل. اۋا رايىڭا قارايتىندارعا وسىدان ۇيرەنۋ كەرەك ەكەن.

سونىمەن، وسىنشا ۇزاق حات جازعاندا نە دەگىم كەلىپ وتىر مەنىم؟

دەگىم كەلىپ وتىرعانى: جەكە بەدەلگە سيىنباۋىمىز كەرەك، كەمشىلىگى بار شىعارمانى، كىمدىكى بولسا دا سىناۋىمىز كەرەك. ارينە، «قۇلىنداعى ساقاۋ، قۇنانداعى تىسەۋىن» قازباي، ءار شىعارماسىنىڭ كەمشىلىگىن دە، جەتىستىگىن دە ءوز بويىنداعى ماتەريالعا سۇيەنىپ ايتۋ كەرەك. بۇنى ىستەمەي: «اناعان تيمەي-اق قويايىق، مىنانى سىنايىق»،– دەگەنگە كىم كونەدى؟ مۇحتار جايىندا، باسى سەن بولىپ، وسىنى ىستەپ وتىرمىز. ءار ءتوزىمنىڭ ولشەۋى بار. بۇل ءتوزىمنىڭ جارىلار ۋاقىتى جەتتى. مۇحتاردى الداعى تريلوگيالىق رومانىندا بۇل قاتالىقتارعا جىبەرمەۋ ءۇشىن، مىنا پەسانى قاتتى سىناۋىمىز كەرەك. سويۋز مۇحتارىڭ جەتەگىندە ەمەس، مۇحتار سويۋزدىڭ جەتەگىنە ەرۋگە ءتيىستى. سوڭعى بىرنەشە جىلدا – ناوبوروت. سەن، ارينە، دايار «جاعدايدى» سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە عانا كوردىڭ. بۇل تامىرىن الدەقايدا بۇرىن جايىپ العان جاعدايدا ەدى. ەندى وسى «اربانى سىندىرماي، وگىزدى ولتىرمەي» دەگەندەي، كادىمگى پارتيالىق وبەكتيۆتىك، جولداستىق سىنمەن تۇزەپ الۋىڭ قاجەت.

وسى پەسانى تالدايىق دەسەڭ، مەن، مىسالى، قانداي جينالىسىڭا بولسا دا، تەك ءوز ماتەريالدارىنا عانا سۇيەنىپ، پەسانىڭ باقايشىعىنا دەيىن شاعىپ بەرە الام.

بۇل وزىڭە عانا جازعان حاتىم. باسقاعا وقۋىڭا رۇقسات جوق. وزگەسىن بارا كەڭەسەرمىز.

سالەممەن، – ءسابيت.

12-ءۇىىى-1958 جىل. لەنينگراد».

بۇل پىكىرگە قانداي تۇسىنىك بەرۋگە بولادى؟ قانداي نيەتتە جازىلماسىن، س.مۇقانوۆتىڭ م.اۋەزوۆ تۋرالى ونىڭ كوزى تىرىسىندە دە، دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە جالپىعا اشىق ايتىپ جۇرگەن پىكىرى وسى حاتتا بارىنشا قامتىلعان. سونداي-اق پەسانىڭ يدەيالىق نىساناسى مەن تۇرلىك قۇبىلتۋىنا، ومىرلىك جانە كوركەمدىك شىندىعىنا، ورىندالۋ دەڭگەيىنە ەركىن پىكىر بىلدىرۋىنە جانە ول پىكىرىن سول كەزدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسىنا حات ارقىلى جەتكىزۋگە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تولىق قۇقى بار. مۇنداي كەمشىلىكتى م.اۋەزوۆتىڭ بەتىنە ايتا الاتىن جالعىز بەدەل يەسى دە س.مۇقانوۆتىڭ ءوزى. ايتىلعان سىننىڭ ىشىندەگى ماركستىك، لەنيندىك، بولشەۆيكتىك، تاپتىق پايىمداۋلاردىڭ مۇلدەم جوقتىعى دا، نە ونى يگەرە الماعاندىعى دا شىندىققا جاناسىمدى، تابيعي دا بولۋى مۇمكىن. الايدا م.اۋەزوۆتىڭ جەكە باسىنا قاراتا:

ءتاحاۋيدىڭ: «مەنىڭ اقىلىم جەتپەيتىن نارسە مە، بولماسا، تۇككە تۇرمايتىن بىردەڭە مە – تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن»;

ءابدىلدانىڭ: «بۇل – مۇحتاردىڭ ءولىم كۇيى»;

گولدبلاتتىڭ: «ۋجاسنايا پەسا، پلوحا، پرەجدە ۆسەگو كاك پەسا، ا ۆ يدەينوم وتنوشەني، چەرت زناەت چتو-تاكوە!»;

احمەت جۇبانوۆتىڭ: «بۇل – مۇحتاردىڭ الجۋعا اينالۋىنىڭ بەلگىسى»;

شتەين، گونچاروۆ، وسيپوۆتەردىڭ: «مەتافيزيچەسكي برەد»;

س.مۇقانوۆتىڭ: «مۇحتار شاتاستى، ء«تۇسىن» ءجاي عانا كورىپ قويماي ساندىراقتادى! پەسانىڭ ءون-بويى، تۇگەلىمەن وسى ساندىراققا عانا قۇرىلعان!»; «مەن ءوزىم «الجۋ» دەگەن ءسوزدىڭ دە، «مەتافيزيكا» دەگەن ءسوزدىڭ دە جانى بار عوي دەپ ويلايمىن. بىراق، بۇل فيزيچەسكي مۇحتاردىڭ ەمەس، تۆورچەسكي مۇحتاردىڭ الجۋى»; «مۇحتاردىڭ ءبىر پەساسىندا «قۋعىندى كوپ كورىپ، قۇيرىعى بۋرىلدانعان تۇلكى» دەگەن ءسوز بار. بۇل ونىڭ ءوز وبرازى. تالاي «قۋعىندى» كورگەن ول، جالتارۋدىڭ، قۇتىلۋدىڭ دا ءادىسىن ەرتە جانە الىستان بولجايدى. وزگە ارىپتەستەرى تۇگەل ورتەنگەندە بۇنىڭ ءبىر توپ كودەدەي قالىپ قويۋى دا، جالتارا قاشا بىلۋىنەن»; «مۇحتار قورىقپاسا سىيلامايتىن دا، ۇيالمايتىن دا ادام»; ء«ىشىن بەرمەۋگە، ەڭ قاتتى ادامنىڭ بىرەۋى ەكەن بۇل»; «جەكە بەدەلگە سيىنباۋىمىز كەرەك»; «سويۋز مۇحتارىڭ جەتەگىندە ەمەس، مۇحتار سويۋزدىڭ جەتەگىنە ەرۋگە ءتيىستى. سوڭعى بىرنەشە جىلدا – ناوبوروت»; «وسى پەسانى تالدايىق دەسەڭ، مەن، مىسالى، قانداي جينالىسىڭا بولسا دا، تەك ءوز ماتەريالدارىنا عانا سۇيەنىپ، پەسانىڭ باقايشىعىنا دەيىن شاعىپ بەرە الام»,– دەگەن پىكىرلەردى قالاي تۇسىنەمىز؟

ادال نيەتتەن تۋعان با، جوق، سۇراۋشى ادامنىڭ كوڭىلىن جىقپاس ءۇشىن ايتىلعان «شىعارىپ سالدى» ما، الدە شىنىندا دا «بۇل – مۇحتاردىڭ ءولىم كۇيى»; «بۇل – مۇحتاردىڭ الجۋعا اينالۋىنىڭ بەلگىسى»، «بۇل فيزيچەسكي مۇحتاردىڭ ەمەس، تۆورچەسكي مۇحتاردىڭ الجۋى» ما ەدى؟ وبال-ساۋابىن اۋەلى ايتۋشىلار، سودان كەيىن حاتقا ءتۇسىرۋشى ادام كوتەرەر ماسەلە بۇل.

ارينە، پەسا ساحناعا جىبەرىلمەدى. بىراق تا وعان ەندى م.اۋەزوۆتىڭ جىعاسى قيسايمايتىن. ونىڭ ەسەبى – وزگە، ادىمى – الىپتانا باستاپ ەدى. ەندى وعان تەك تاڭ قالىپ قانا قاراۋ جاراساتىن. جەڭسە – ماقتاپ قانا جەڭە الاتىن – وزگە ءبىر ۋاقىت پەن كەڭىستىككە كوتەرىلىپ كەتىپ ەدى.

قاشان كەڭەس وكىمەتى قۇلاعانشا باسىلىمعا رۇقسات ەتىلمەگەن دۋلات، شورتانباي، مۇرات، شاڭگەرەي، ءماشھۇر ءجۇسىپ پوزياسىن اقتاپ الۋدىڭ ورايى كەلگەن 1959 جىلعى 15-19 ماۋسىم ارالىعىندا وتكەن «ادەبي مۇرا جانە ونى زەرتتەۋ» اتتى عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيانىڭ تۇپكى ماقساتى دا سول بولاتىن. وزگە رەسپۋبليكالاردا دا جارىسا وتكەن مۇنداي باس قوسۋدا بۇرىنعى قاتەلىكتەرىن ورىنىنا كەلتىرىپ، ءشامىل سياقتى كۇردەلى تۇلعالاردىڭ دا باسىن اشىپ الدى. سونداي دامەلى ۇمىتپەن ءسايدىل تالجانوۆ – شورتانباي قانايۇلى، حانعالي سۇيىنشاليەۆ – دۋلات باباتايۇلى، زاكي احمەتوۆ – شاڭگەرەي بوكەيۇلى، ءىسلام جارىلعاپوۆ – ءماشھۇر ءجۇسىپ تۋرالى دەربەس بايانداما جاسادى، بۇل ماسەلە ق.جۇماليەۆتىڭ، ب.كەنجەباەۆتىڭ، ى.دۇسەنباەۆتىڭ دا تالداۋىنىڭ ارقاۋى بولدى. وسى كونفەرەنتسيادا قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى وكىلدەرىنىڭ نەگىزگى كوزقاراستارى ەكىگە ءبولىندى: ق.جۇماليەۆ – قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى بۇقار جىراۋدان، ال ب.كەنجەباەۆ – كونە تۇركى داۋىرىنەن باستالىپ، جىراۋلار پوەزياسىمەن جالعاسادى – دەگەن تۇجىرىمدى ۇستاندى. بۇل تۇجىرىم قاشان كەڭەس وكىمەتى جويىلعانشا ءوزىنىڭ پارمەنىن ساقتاپ قالدى. مىنە، وسىنىڭ بارلىعىنا توقتام ايتىپ، «جازىقسىز جازالىلاردى» جارىققا شىعارۋعا بولاتىنداي پارمەن مەن قۇقىق مۇحتار اۋەزوۆكە بەرىلدى. ول ءوزىنىڭ قورىتىندى جانە كونفەرەنتسيانىڭ قارار قابىلداۋىنا تىكەلەي ىقپال بەرەتىن تۇجىرىمدى سوزىندە:

«شورتانباي جايىندا س.تالجانوۆ ... شورتانبايدىڭ كوپكە ءمالىم كەرىتارتپا، قايشىلىعى مول مۇرالارىن، سول قايشىلىقتاردى اتاي وتىرىپ، اقتاۋ جاعىنا بەيىم بولدى. ال انىعىندا شورتانبايدىڭ بار كوزقاراسىنىڭ ءبىر عانا شىنى بار ەمەس پە ەدى؟ ول – دىنشىلدىك، كەرىتارپالىق سارىنعا سوعاتىن. شورتانبايلىق كوزقاراستىڭ ءتۇپ قازىعى، سارقىپ قۇيار ساعاسى قايسى دەسەك، ول: «زامان ازدى، بۇل اقىرزامان عالاماتى» دەگەنگە ساياتىن. وسى سياقتى حانعالي سۇيىنشاليەۆتىڭ دۋلات تۋراسىنداعى تەكسەرۋى دە سىڭارجاق بوپ شىقتى. دۋلاتتىڭ يدەيالىق تاريحتىق كەرىتارتپالىعى، ءمىنى دەپ ايتىلىپ جۇرگەن جايلاردىڭ ءبارىن بايانداماشى بۇركەمەلەپ، كومەسكىلەي سويلەدى. كوپكە ءمالىم داۋلى، كۇدىكتى جەرلەردىڭ ءبارىن دە ء«ارى يتەرىپ، بەر جىعىپ» دەگەندەي بۇلدىرعا سوعا بەردى... ماشھۇردە ىزدەسەڭ – پانتيۋركيستىكتى دە، پانيسلاميستيكتى دە تابۋعا بولادى. بىراق ول جايلار بۇندا گاسپيرينسكي ءتارىزدى پانتيۋركيستەردەي پروگرامدىق باعىت، ءورىس العان ويلار ەمەس ەدى دەسە – ءبىر ءسارى... قوجاحمەت ياسساۋي تۋرالى سويلەنگەن سوزدەرگە جاۋاپ رەتىندە ايتارىمىز: ياسساۋي سياقتى ادامداردى كىتابي جازۋشىلاردىڭ دا قاتارىنا كىرگىزۋگە مۇلدە بولمايدى. ياسساۋ ەسكى شاعاتاي ءتىلى دەپ اتالاتىن، بەرىدە، قازىر دە كونە وزبەك ءتىلى دەپ اتالىپ جۇرگەن تىلدە جازعان. ول تاريحقا كىرسە تەك وزبەك ادەبيەتى تاريحىنا كىرەر ەدى. بىراق مۇراسىنىڭ زالالدى ميستيكالىق دىنشىلدىك، كەرىتارتپالىق ساناسى سەبەپتى وزبەك تاريحىنان دا شىعارىپ تاستالعان. ءبىر كەزدە ونى وزبەك ۇلتشىلدارى ادەبيەت تاريحىنا كىرگىزە باستاسا دا، كەيىنگى ماركستىك-لەنيندىك ادەبيەتتانۋ نەگىزى بويىنشا وزبەك عالىمدارى ءياسساۋيدى جوعارىدا ايتقانداي، ادەبيەت تاريحىنان مۇلدە وشىرگەن... جوعارىدا ايتقانداردان ۇزاماي، ءارى سونداي پىكىرلەرگە جول بەرە بەرسەك، ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋ عىلىمىمىز تاعى دا قىرقىنشى جىلداردىڭ ىشىندەگى كوپشىلىگىمىز جىبەرگەن قاتەلىكتەرگە تاعى دا قايتا سوعار ەدى. شورتانباي، مۇرات، دۋلاتتاردىڭ ءبارى دە بىردەي «اناۋ اقاۋى»، «مىناۋ كەمشىنى»، ول-پۇل ءمىنى بولا تۇرسا دا، «جاقسى اقىن» دەيتىن بولساق، تاعى دا بىرىڭعاي اعىن ارناسىنا تۇسەمىز. ال بۇعان بىزگە تاريح تا، پارتيا دا ءبىر دە ءبىر رۇقسات ەتپەيدى. سولارى شەكسىز دۇرىس، ءبىزدىڭ عىلىمنىڭ ىرىسى»,– دەپ ەكىۇشتىلاۋ قورىتىندى جاسادى.

كەرىسىنشە، شورتانبايدى – شوقانعا، دۋلاتتى – ىبىرايعا، مۇراتتى – ابايعا قارسى سالىستىرا «تەكسەرۋدى» ۇسىندى. ونىڭ بۇل ءسوزى قاۋلىعا نەگىز قالادى. ءسويتىپ، ولار تاعى دا وتىز جىل بويى تىلسىم تاعدىر كەشتى. ال وزبەكتەر ءياسساۋيدى دەربەس زەرتتەپ، قولجازبا جيناعىن شىعارىپ، ۇلتتىق رۋحانياتىنىڭ مەنشىگىنە اينالدىرىپ تا ۇلگەردى. بۇل تۇستا اۋەزوۆتىڭ ءسوزى – ءسوز، ايتقانى – ۇكىم، دەگەنى – ورىندالاتىن. قۇنانباي تۋرالى دا وسىنداي پىكىر ۇستاندى. زادى، زاۋىعى سونگەن كوڭىلگە قايتا شوق تاستاعىسى كەلمەدى مە، ەكەن؟ سونىڭ ناتيجەسىندە كەنەسارى قوزعالىسى دا «كەرىتارتپا» كۇيىندە قالدى.

تاعدىر تالقىسىنداعى وسىنداي قارسى اعىستاردىڭ ماعىناسىن دا سول  ولجاستىڭ:

«شامشىراقتارعا مايلى بىلتە كەرەك، ال كۇنشىراقتار ونسىز دا ءومىر سۇرە الادى. الايدا الماستاي جارقىراعان نازىك ساۋلە ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ شىرقاۋ اسپانىنا كوتەرىلگەنشە الماستاي بەرىكتىك كورسەتۋگە ءتيىس بولدى، ايتپەسە ول، ءبىزدىڭ سانامىزدا ورناعان تىلسىم قاراڭعىلىقتان وتە المايتىن. ول اسىل ساۋلە، نە ساناڭا ساۋلە بوپ قۇيىلىپ بارىپ سىنىپ تىنادى، نە ساناڭدى ماعريفاتتاندىرىپ، ماڭگىلىك ءومىردىڭ نۇرىنا اينالادى. مىنە، مۇحتاردىڭ تاعدىرى بىزگە وسىنى ءتافسىر ەتتى»,– دەگەن ءسوزى تولىق جەتكىزەدى.

سوڭعى مايداندا مۇحتارعا سوڭعى كۇنشىراقتىڭ تاعدىرى ءناسىپ ەتىلدى. ۇيعىر اقىنى ماحمۇد ءابدىراحماننىڭ:

مەن ءوزىم بولسام دوسى كوپ شايىر،

قاسىم دا كوپ، وعان دا قايىر.

بولاشاق ءۇشىن كۇرەسكە تۇسسەڭ،

دۇشپانسىز ادام – ادام با، ءتايىر, –

دەگەن شارتىنا سالساق، وندا مۇحتارعا ء«وزىنىڭ ادام ەكەنىن دالەلدەيتىن مۇمكىندىكتەر» قاپىسىز بەرىلدى.

وعان 1958 جىلى 10-كوكەك كۇنى جازۋشىلار وداعىنىڭ س.وماروۆ توراعالىق، ع.احمەدوۆ حاتشىلىق ەتكەن، تورالقا مۇشەلەرى س.مۇقانوۆ، س.بەگالين، ءا.ابىشەۆ، ك.حاسانوۆ، د.سنەگين باستاتقان 82 ادام قاتىسقان ءماجىلىسىنىڭ شەشىمى دالەل. وندا ق.جارماعامبەتوۆ ءبىر كەزدە ءوزى: «حالىق جاۋى كەنەسارىنى دارىپتەگەن» ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل، «اتىشۋلى ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى دەگەن باعىتتى قالىپتاستىرۋشى»، «فولكلور مەن ەپوس سالاسىندا جالعان عىلىمي ۇستانىمدى ورنىقتىرعان»، «يسلام شاريعاتى مەن تۇرىكشىلدىك ءىلحامدى ناسيحاتتاعان»، «فەوداليزمدى ۇلگى تۇتقان»، «حانداردىڭ جوقتاۋشىسى» دەپ اتاعان م.اۋەزوۆكە:

«جولداس م.اۋەزوۆ – اسا كورنەكتى قازاق جازۋشىسى، ستاليندىك سىيلىققا يە بولعان اتاقتى 4 تومدىق «اباي» رومانىنىڭ اۆتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاق سسر-ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى، شىعىستانۋشى عالىم، – دەگەن مىنەزدەمە بەرىپ، – وسى ماجىلىسكە قاتىسىپ وتىرعان قازاق سسر-ءنىڭ استاناسى الماتى قالاسىنىڭ  بارلىق جازۋشىلارىنىڭ اتىنان مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ كانديداتۋراسىن سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەلىگىنە ۇسىندى».

ءيا، ۋاقىتتىڭ تالابى قالاي وزگەرەدى دەسەڭشى. «ارا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ق.جارماعامبەتوۆ وسى ارقىلى: م.اۋەزوۆتىڭ الدىندا ءوزىنىڭ بەتىن جىلىتىپ الدى – دەۋ ابەستىك بولار. بىراق اسا ۇعىمتال، اسقان ءبىلىمپاز، وتە تالانتتى، وتكىر وسىناۋ تالانت يەسىنىڭ جاندۇنيەسى، ىشكى ءنارى «جاساسىنداتقان» كەزەڭنىڭ تۇسىندا جانىپ كەتىپ ەدى. ارلى ازامات ءوزىنىڭ وجدانىمەن بەتپە-بەت قالعان شاقتاعى جانتالاسقا شىداماي، ورىستىڭ ورتا قول اقىنى سەرگەي سەمياننيكوۆتىڭ:

ناچنۋ س توگو، چتو يا ەششە نە ۋمەر،

چتو سپلەتني وبو منە – دليا دۋراكوۆ،

يا پروستو ەتۋ سمەرت پريدۋمال،

چتوبى وتدوحنۋت نا ۆرەميا وت ۆراگوۆ، –

دەگەنىندەي، ءومىرىنىڭ سوڭىن تابالاۋدان تىس جالعىزدىقتا وتكىزىپ، تۋعان جەرى تورعايدا وقشاۋ بولمەدە ومىردەن قايتتى.

ول دا ءبىر تاعدىردىڭ تاۋقىمەتى شىعار.

عالىم رەتىندە كەڭەستىك عىلىمنىڭ ەڭ جوعارعى يەرارحياسى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسىنە سايلانباعانىمەن دە، جازۋشى رەتىندە ول بيىككە كوتەرىلدى. 1958 جىلى 28-قاراشا كۇنى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ تورالقا ماجىلىسىندە ەكى تۇلعانىڭ شىعارماسى سوتسياليستىك قۇرىلىمداعى اسا بەدەلدى، نوبەلدىك سىيلىقپەن پارا-پار سانالعان، شىعارمالارىنىڭ دۇنيە ءجۇزى تىلىنە اۋدارۋىنا كەپىلدىك بەرەتىن لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنىلدى. ماجىلىستە ءبىرىنشى تاحاۋي احتانوۆتىڭ، ەكىنشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەسىمى اتالدى. القا توراعاسى ع.مۇسىرەپوۆ، س.وماروۆ، پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ع.احمەدوۆ قول قويعان ۇسىنىسپەن بىرگە ك.زەلينسكيدىڭ «پۋت پوەتا» («پراۆدا»، 1958, 3 تامىز), م.قاراتاەۆتىڭ «شەدرىي تالون»، «پەرۆايا كازاحسكايا ەپوپەيا» سياقتى ماقالالارى، «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىنىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى قازاقتىڭ حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتىندا قويىلعانى، سارا ەسوۆا – ەڭلىك، ءىلياس جانسۇگىروۆ – كەبەك رولىندە ويناعانى تۋرالى ء«تىلشى» گازەتىندەگى  جاريالانىم دا  قوسا تىركەلگەن. مىنەزدەمەدە:

«الايدا جازۋشى كوزقاراسىنىڭ شەكتەۋلىگى جانە ونىڭ سول جىلدارداعى پرولەتارلىق ەمەس يدەولوگيانىڭ ىقپالىنان شىعا الماعاندىعىنان، اۋەزوۆ حالىق ءومىرىنىڭ دامۋى ءسوزسىز رەۆوليۋتسياعا اكەلەتىندىگىنە سەنبەدى، كەڭەس قۇرىلىسىنىڭ قازاق دالاسىنا اكەلگەن جاڭالىعىن تولىق تۇسىنبەدى. سوندىقتان دا بۇل جىلدارى ونىڭ شىعارمالارىندا قاتە سارىندار باسىم بولدى، ءوتىپ جاتقان قۇبىلىستى سوتسياليستىك تانىم تۇرعىسىنان تۇسىنۋگە رەۆوليۋتسيالىق ۇمتىلىسى جەتپەدى. مۇنداي يدەيالىق، كوركەمدىك جاڭىلىسۋلار ونىڭ اتالىپ وتكەن «ەڭلىك – كەبەك» پەساسىنان انىق بايقالدى. بۇل پەسادا، اسىرەسە، ونىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىندا رۋ ارالىق قاقتىعىس – «جاقسى بي» مەن «جامان ءبيدىڭ» اراسىنداعى تارتىس – جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ كۇرەسى رەتىندە كورسەتىلگەن. بۇل اۆتوردىڭ ءالى تولىسپاعاندىعىن، ءارى كوزقاراسىنىڭ شەكتەۋلى ەكەندىگىن تانىتتى.

جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، اسىرەسە، راپپ جەتەكشىلەرىنىڭ قاتەلىكتەرى بەلەڭ العان تۇستا مۇحتار اۋەزوۆ دۇرىس ۇستانىمنان الىستاپ، ول بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىقتىڭ جانە ءورشىل ءرومانتيزمنىڭ جەلەگىندە ءجۇرىپ «قاراكوز» پەساسى مەن تاريحي شىندىقتى بۇرمالاعان «قيلى زامان» پوۆەسىن جازدى. قۋانىشقا وراي، دارىندى جازۋشىنىڭ مۇنداي يدەولوگيالىق اداسۋى ۇزاققا سوزىلعان جوق»,– دەپ باستالدى.

مۇنداي ساياسي مىنەزدەمە بەرىلمەسە، وندا ول پارتيالىق قىراعىلىقتان ايىرىلۋ بولىپ تابىلاتىن. قالاي دەگەنمەن دە «اباي جولى» الەمدىك عارىشقا جول تارتتى. كەلەسى جىلى كوكتەمدە وعان لەنيندىك سىيلىق بەرىلدى.

1955-1961 جىلداردىڭ ارالىعىندا ەكى رەت قاتارىنان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. سونداي-اق، كەڭەس وداعى بەيبىتشىلىك قورعاۋ كوميتەتىنىڭ، لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتار بەرۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ مۇشەسى، سسسر جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى، ازيا-افريكا ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىق جونىندەگى كەڭەستىك كوميتەتتىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ءۇندى-كەڭەس دوستىعى مەن مادەني بايلانىس قوعامىنىڭ قازاقستانداعى ءبولىمىنىڭ توراعاسى مىندەتتەرىن اتقاردى. م. اۋەزوۆ مادەنيەت-ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ قۇرامىندا ءى955 جىلى يندياعا قىرىق كۇندىك ساپار شەكتى، گدر جازۋشىلارىنىڭ IV قۇرىلتايىنا (1955, جەلتوقسان), 1956 جىلى چەحوسلوۆاكيا جازۋشىلارىنىڭ قۇرىلتايىنا باردى. 1957 جىلى تامىزدا توكيودا وتكەن اتوم، سۋتەگى بومبالارىنا تىيىم سالۋ جونىندەگى III حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا، 1960 جىلى اقش-تاعى كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ پىكىر الىسۋىنا، 1961 جىلى ناۋرىزدا دەليدە وتكەن III حالىقارالىق بەيبىتشىلىك قورعاۋ كونگرەسىنە قاتىستى، حالىقارالىق ماجىلىستەردە ءسوز سويلەدى. وسى ساپارلارىندا قازاق ۇلتى مەن كەڭەس ادەبيەتىنىڭ وزىق نۇسقالارىن ناسيحاتتادى، الەمدىك رۋحاني ىنتىماقتاستىققا جول سالدى. سول سياقتى مۇسا جاليل، راسۋل عامزاتوۆ، شىڭعىس ايتماتوۆ ىسپەتتى ۇلى تالانتتاردىڭ تۋىندىلارىنىڭ ءادىل باعالانىپ، لەنيندىك سىيلىق الۋىنا تىكەلەي ىقپال جاسادى.

بۇل تولىق مارقايۋ جانە داڭق تۇعىرىنا ماڭگىلىك كوتەرىلۋ ەدى. ەندى وعان «داۋىل دا، بوران دا، دۇلەي دە» قارسى تۇرا المايتىن. مۇحتاردىڭ ءومىر جالاۋىنداعى «تارتىس» دەگەن ءسوز ءوشتى. ول «داڭق»، ء«ۇمىت» ايدىنىنان كەشىپ ءوتىپ، لاۋحۋلماحفۋزدىڭ تاقتاسىندا «وتكىنشى ءومىر» دەگەن سوزدەر جازىلعان جاعاعا بەت الدى. الدا ەكى جىلدىق ءومىر قالدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz