كوز تيۋ دەگەندە بالا كەزىم ەسىمە تۇسەدى. اتامنىڭ بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتىڭ ءبىرى – كوز تيگەن بالانى قۇلان-تازا ايىقتىرىپ جىبەرەتىن. اتام كوز تيگەن بالاعا تۇكىرگەننەن كەيىن الگى ءسابي بۇرىنعى قالپىنا كەلەتىن. وسىدان كەيىن جاڭاعىداي وقيعا ورىن الىپ جاتسا، مەنىڭ ەسىمە دەرەۋ بالا كەزدەگى سول ءبىر كورىنىستەر ورالا بەرەدى. ارينە، ول شاقتا مۇنداي شارالاردى دىنگە قاتىستى دەپ ساناپ، وعان كوپ ادام جاقىنداي بەرمەيتىن ەدى. الدىمەن دارىگەردى جاعالاپ كەلەدى. ولاردان ەش قايران بولماعاننان كەيىن امالسىزدان كوز تيگەندى قايتارا الاتىن ادامدارعا كەلەتىن-ءدى. وسىدان عالامنىڭ تىلسىم سىرلارىنا قايران قالماسقا امالىڭ قايسى؟ قانشا جەردەن وعان جۇرتتى سەندىرگىسى كەلمەگەنمەن ەجەلدەن كەلە جاتقان وسىنداي قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەنىپ جۇرەتىن ادامدار سانى از بولمايتىن. ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى نانىم-سەنىمنىڭ بۇل ءتۇرى وسىلايشا ەلدىڭ اراسىنان جوعالعان جوق. شىندىعىندا، ونى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايتىن. الەمنىڭ جانە ەلىمىزدىڭ بەلدى عالىمدارىنىڭ ءوزى ونداي قۇبىلىستىڭ جوق ەكەندىگىن ايتىپ، ەلدىڭ الدىندا ءوز ءتۇيىنىن جاساي الماعانى بەلگىلى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە وعان قۇرمەتپەن قاراپ، سونداي قاسيەتتى بويىنا سىڭىرگەن ادامدار ۇنەمى قۇرمەتكە بولەنىپ جاتاتىن.

ادامدار اراسىندا بىرەۋگە سۇقتانا قارايتىن ادامداردى جاقتىرا بەرمەيتىنىن بايقايمىز. ءتىپتى، كوزى وتكىرلەرى دە بار دەسەدى. ولارعا ەشتەڭگە باسا نازار اۋدارىپ قاراماۋ قاجەت دەلىنەتىن. سوعان قاراماستان كوز ءتيىپ، وزدەرىن جايسىز سەزىنگەن جاندار كەزدەسىپ قالىپ جاتاتىن. حالقىمىزدىڭ تانىم-تۇسىنىگىندە جاقسى ادامعا، جاس نارەستەگە، جۇيرىك جىلقىعا، ادەمى قىزعا كوز تيەدى دەگەن اڭگىمە ايتىلىپ جاتاتىن. سودان دا بولار، جاڭا تۋعان نارەستەنى كوزى وتكىر ادامدارعا كورسەتپەۋگە تىرىساتىنىن اڭعارامىز. سونداي-اق، سان الۋان الامان بايگەدە الدىنا جۇيرىك سالدىرمايتىن سايگۇلىكتەر دە ەلدىڭ كوزىنەن تاسا جەردە ۇستالۋشى ەدى. ال ومىرگە جاڭا كەلگەن نارەستەگە كوز تيمەسىن دەپ سول ءۇشىن مولداعا دۇعا وقىتىپ، تۇمار جازدىرىپ الاتىن. ونى بىلعارى بويتۇماردىڭ ىشىنە سالىپ، موينىنا تاعىپ قويعان نەمەسە ۇستىندەگى كيىمنىڭ ومىراۋىنىڭ استىڭعى جاعىنا قاداپ قويىپ جاتقانىن تالاي مارتە كوزىمىز كوردى. كوز تيۋ  سالدارىنان كىشكەنە نارسەتە اۋىرىپ قالسا، وعان العاشقىدا وزدەرىنىڭ تاراپىنان ەمدەۋ جاساپ جاتادى. اجەلەرىمىز وعان اششىلاۋ ءادىسىن قولداناتىن. بۇل ماقساتتا قولدارىنا اششىلاۋ تۇزدى الىپ، بالانىڭ جالاڭاش دەنەسىنە باسىپ، كوز ءتيۋدى قايتارىپ جاتتى. ەلىمىزدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە كوز تيۋگە قارسى قولدانىلاتىن ادىستەر دە بارشىلىق. ماسەلەن، جەتىسۋ وڭىرىندە جەتى ۇساق تاستى تۇمارشا ەتىپ، شۇبەرەككە تىگىپ قويۋ سالتى بار ەكەنىن سول ايماقتا تۇراتىن ازاماتتار ءجيى اتيىپ وتىرادى. جەرگىلىكتى جۇرت ونى ءتىل-كوزدەن ساقتانۋ شاراسى دەپ سانايدى. جاسى ۇلكەن كىسىلەر جاس بالانى كوز تيۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن ۇشكىرىپ نەمەسە تۇكىرىپ دەگەندەي ارەكەتتەر جاسايتىن. الەمدەگى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە تۇكىرۋ ارەكەتى ماگيالىق جانە ءدىني ادەت-عۇرىپتارى ماڭىزدى مانگە يە بولىپ وتىر. ىلگەرى كەزدەن بەرى بوساعادان ەندى عانا اتتاعان جاس كەلىن مەن ومىرگە جاڭا كەلگەن نارەستەگە قىزىعا قاراعان ادامعا كوز تيەدى دەپ ساناپ، وعان نازار اۋدارعان ادامىنا تۇكىرتۋگە ءماجبۇر ەتەتىن. سوندىقتان مۇنداي ءىس-قيمىل جاسايتىن ادامدار ەڭ الدىمەن ء"تىل-كوزىم تاسقا" دەپ اڭگىمەسىن باستايتىن. بولماسا، ەڭ الدىمەن تۇكىرىپ الىپ، سودان كەيىن اڭگىمەسىن جالعاپ جاتاتىن. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ادامعا نەمەسە مالعا كوز ءتيىپ جاتسا، ءتىل كەستىرۋ ارقىلى ەمدەگەن. وسىنداي شارادان كەيىن قۇدايى اس بەرىلەتىن ەدى. ساۋىققان ادامنىڭ ءبىراز ۋاقىت ەشكىممەن سويلەسپەۋى تالاپ ەتىلەتىن.

بۇل جونىندە عىلىمنىڭ ايتارى دا بار. نەگىزىنەن كوز بەن ءتىل ەنەرگەتيكالىق جاعىنان قورعالماعان جانە ءالسىز قورعالعان ادامدارعا تيەتىن كورىنەدى. الايدا عىلىمدا  ادامنىڭ كوز تيۋگە دە جانە دۋاعا دا سەنبەگەنى دۇرىس دەلىنەدى. وكىنىشكە وراي، ءبىر نارسەگە سەنبەۋ تولىقتاي قورعانىس اكەلە قويمايتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. شىندىعىن ايتقاندا، ودان ەشكىم دە تولىقتاي ساقتانا المايدى. ماتەرياليستەر دە، دەموكراتتار دا... ولار بويىندا كوز تيۋ مەن دۋاعا ۇقساس سوزىلمالى قاجۋ سيندرومىنا ءجيى ۇشىراپ جاتادى.  
وسى تاقىرىپقا نازار اۋدارىپ جۇرگەن مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ءبيوورىسى ءالسىز جانە مىنەزى ىنجىق ادامدارعا ءبيوورىسى كۇشتى جانە مىنەزى قاتتى كەلگەن كەز كەلگەن ادامنىڭ كوزى ءتيۋى مۇمكىن دەگەن جورامال ايتىلادى. جالپى العاندا، ءبىر ادامنىڭ ەكىنشى ءبىر ادامعا تەرىس بيوەنەرگەتيكالىق اسەرى كوز تيۋ دەپ اتالادى. وسىنداي جاعدايعا دۋشار بولعان ادامنىڭ اينالاسىمەن ەنەرگيا الماسۋى بۇزىلادى. سونداي جاعدايدى باستان وتكىزىپ جاتقان ادامنىڭ كوڭىل-كۇيى تومەندەيدى. وسىنداي ادامنىڭ بيوورىسىندە ەنەرگەتيكالىق تەسىكتەر پايدا بولادى. سولار ارقىلى ادام بويىنداعى ەنەرگيالار اعىپ كەتەدى دەپ ايتىلادى.

ارينە، ادامنىڭ بارلىعى بىردەي ەمەس. بىرەۋ ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ العا وزىپ كەتكەنىن قالاي بەرمەيدى. وسىلايشا ول سول ادامنىڭ ومىرىنە كوزىنىڭ سۇعىن قاداۋى عاجاپ ەمەس. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ونىڭ سول ادامعا كوزى ءتيىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. ءتۇرلى ادىستەرمەن كوز ءتيۋدى انىقتاۋ بارىسىندا ونىڭ ءتۇرلى جاعدايلارى انىقتالىپ جاتادى. وعان باستى سەبەپتەر قانداي؟ ادامدار اراسىنداعى ىشتارلىق، جاعىمسىز قارىم-قاتىناس، جەك كورۋشىلىك جانە وزگە دە تەرىس جاعىمسىز جاعدايلار كوز ءتيۋدىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى سانالادى. راس، كوز تيۋ ادەيى جاسالعان جانە ويلاستىرىلماعان جاعداي بولىپ تابىلادى. ادەيى جاسالعان كوز ءتيۋدىڭ باستى سەبەبى – مەنمەندىكتىڭ ەڭ ءبىر كۇشتى كورىنىسى – ىشتارلىق. وتىرىك دەمەي-اق قويالىق، ومىردە ىشىنە شىناشاق اينالمايتىن جاندار دا كەزدەسەدى.

قاشاندا ەشكىمگە جاماندىق ويلاماي-اق قويالىق. لايىم، سولاي بولسىن دەيىكشى. ويتكەنى، قاي كەزدە دە دەنىمىزدىڭ ساۋلىعى جاقسى. "باستى بايلىق – دەنساۋلىق" دەيدى عوي قازاق. ءتۇرلى جاعىمسىز ارەكەتتەردەن تۇلا بويىمىزدى ساقتاساق دەيمىز. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ءوزىمىز دە ءتۇرلى توسىن جاعدايلاردان امان بولامىز.

اۆتور: ادىلەت تالاپتان

دەرەككوزى: http://alashainasy.kz