سەزىمسىز ادام عانا جازۋشىعا مۇقتاج بولمايدى

– «ادامدى كوپشىلىكتىڭ كوزىنشە ماقتاۋ ونى بالزامداۋدىڭ باسى» دەپ وي تۇيگەن گابريەل گارسيا مار­كەس ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە: ء«بىز قو­­لىمىزدان وزگە ەشتەڭە كەلمە­گەن­دىك­­تەن جازۋشى بولامىز جانە ءبىزدىڭ ەڭ­بەگىمىز كۇندەلىكتى ەتىك تىگىپ وتىراتىن ەتىكشىنىڭ ەڭبەگىنەن ارتىق باعا­لانىپ، ماراپاتقا يە بولۋعا ءتيىس ەمەس» دەگەن ەكەن. ياعني، ماركەس قوعامعا جازۋشىنىڭ قاجەتتىلىگىن ەتىكشىنىڭ قاجەتتىگىمەن بىردەي كورەدى. ءسىز وسىمەن كەلىسەسىز بە؟

– جازۋشىنىڭ بۇل سوزىنە تولىق قوسىلامىن. الايدا، ءار ۇلتتىڭ جازۋشىعا دەگەن وزىندىك كوزقاراسى بار. ماسەلەن، رەسەي ويشىلدارى جازۋشىنى ءجاي «جازۋشى» دەگەننەن جوعارى باعالايدى.

– ءبىز شە؟

– ءبىزدىڭ قازاقتا، ونىڭ ىشىندە كوشپەلى تۇقىمدا ءسوز ونەرى قاشان دا ءبىرىنشى تۇرعان. مىناۋ كەڭ كەڭىستىكتىڭ ورتاسىنداعى بارلىق بايلانىستار، تاعدىرلار، قوزعالىستار، كۇرەستەر وسى ءسوزدىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقان. ەل ءسوزدىڭ ارقاسىندا بىرلىكتى ۇيىتىپ، ءسوزدىڭ ارقاسىندا نامىسىن جانىتىپ، ءسوزدىڭ ارقاسىندا ءبىر شاڭىراقتىڭ اياسىنا توپتاسقان. «كەرەگەمىز – اعاش، ۇرانىمىز – الاش!» دەگەن سەكىلدى كوپتى جۇمىلدىرعان، بىرىكتىرگەن ۇران بولسا، سول ۇراندى ۇستايتىن – جىراۋ، ياعني جازۋشى. ءبىزدىڭ جىل قايىرۋدان بۇرىنعى ءىV عاسىرداعى گەرودوت ءوز جازباسىندا دا: «كوشپەلىلەردى ۇس­تاپ تۇرعان ولاردىڭ ەرلىك اڭىز-داس­تاندارى. ولار سول داستانداردى وشاقتىڭ باسىندا كۇندە ۇزاق تىڭ­دايدى جانە سونى وزدەرىنىڭ مەم­لەكەتتىك ساياساتى رەتىندە تۇسىنەدى» دەۋى دە سوندىقتان. عىلىمدا دا: «قاي ەلدە ەپوس بولماسا، سول ەل باتىرلىق داۋرەندى باسىنان كەشپەگەن» دەگەن پىكىر بار. بۇل رەتتە، قۇدايعا شۇكىر، قازاقستاندا باتىرلىق داستاندار، ولاردىڭ سارىندارى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن.

ءبىز وسىدان ەكى جىل بۇرىن جىل قا­يىرۋىمىزدان بۇرىنعى ح عاسىرداعى ەل اناسىنىڭ تولعاۋىن جاريالادىق. قىتاي جازباسىندا ء«بىر ۇزىن اعاشقا شەك بايلاپ، سونىمەن قوسىلىپ ءوزىنىڭ ۇزاق ولەڭىن ايتتى» دەلىنگەن ەكەن. ياعني، دومبىرانى پايدالانعان عوي. ال سونداعى ولەڭ ءسوزىن اۋدارعاندا «ەلىم، جەرىم» دەپ تولعاعانى انىقتالدى. تۋرا كۇلتەگىننىڭ جازۋىمەن، تۋرا قورقىتتىڭ جازباسىمەن، تۋرا جى­راۋلاردىڭ «ەدىلدىڭ بويى ەن توعاي» دەپ كەلەتىن تولعاۋلارىمەن ۇندەس. بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ قۇلاق كۇيى. كۇنى كەشەگە دەيىن دە وسى تاۋەل­سىزدىكتىڭ تۋى جەلبىرەۋىنە جازۋ­شىلاردىڭ تىكەلەي ىقپالى بولدى. وسى ازاتتىق يدەياسىنىڭ ۇيىتقىسى دا قالامگەرلەر. مەن بۇعان ءوزىم كۋا رەتىندە ايتا الا­مىن. قانشا قىسىم كورسە دە، الاش يدەياسىن وشىرمەي، ءاربىر ون بەس-جيىر­ما جىلدا مەملەكەت پەن تاريح ساح­ناسىنا شىعارىپ وتىرعان – جازۋشىلار. مىسالى، جيىر­ماسىنشى جىلداردان كەيىنگى ۇلكەن الاشتىق يدەيانىڭ قاۋلاعانى – 28-30-شى جىلدار. سودان كەيىن ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا كەنەسارىدان باستاپ، ابىلايدىڭ رۋحىنا دەيىن كوتەرىپ، سولاردى حالىقتىڭ بويىنا سىڭىرگەن دە وسى – جازۋشىلار. 53-ءشى جىلى تۇقىرتىپ بولىپ، ەڭ سوڭعى توپتى قۋدالاپ، الدىن اتۋ جازاسىنا كەسىپ، قالعانىن جيىرما بەس جىلعا جەر اۋدارىپ بولعاننان كەيىن قايتادان ۇلتتىق يدەيانى تۇتاتقاندار دا جازۋشىلار. مىسالى، بۇكىل كەڭەس وداعىن جاپپاي جازاعا تارتقان 1949-1953 جىلدارداعى مايداننان كەيىن ارادا ءبىر جىل وتكەن سوڭ ءانۋار ءالىم­جانوۆ ۇلتتىق يدەيا ايتىلعان شىعارما دەپ «اباي جولى» تۋرالى ماقالا جازدى. ارادا ون جىل وتكەننەن كەيىن ءىلياس ەسەنبەرلين حان كەنە تۋرالى رومان جازدى… مۇنىڭ بارلىعى دا جازۋشىلاردىڭ جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا بولدى. بۇگىن دە ءبىزدىڭ جازۋشىلار سول الدىڭعى قاتاردا تۇر دەپ ەسەپتەيمىن. ەلدىك تۇرعىسىنان العاندا ءوزىنىڭ رۋحتىق سيپاتىن بەينەلەگەن شىعارمالاردى دا وسى جازۋشىلار جازدى. سوندىقتان، ءوز باسىم ونەر اتاۋلى، ونىڭ ىشىندە جازۋشى قاشان دا ۇلتتىق يدەيانىڭ تۋ ۇستارى دەپ ەسەپتەيمىن.

تولستويدىڭ ءسوزى بار: ء«وز ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قوزعاماعان جازۋشى بۇل اتقا لايىق ەمەس. ونى رۋحاني ومىردەن سىزىپ تاستاۋ كەرەك» دەگەن. كەڭەس وداعىنىڭ جازۋشىلاردان سەسكەنگەنى دە سول.

جالپى شكولوۆسكي دە: «كەز كەل­گەن قوعامعا، كەز كەلگەن تيرانعا ەڭ باس­تى جاۋ – جازۋشى» دەگەن. ءبىزدىڭ بۇگىن­گى جازۋشىلارىمىز جالپى ءبىر رۋحاني توپتاسقان كۇشكە اينالماعان سياق­تى كورىنگەنىمەن، مەنىڭ ويىمشا، ولار ءبىر-ءبىرىن انىق سەزىنەدى، ءبىر-ءبىرىنىڭ قاسيەتىن بىلەدى، ءبىر-ءبىرىن تۇسىنەدى.

– قوعام ەتىكشىنىڭ قاجەتىن كۇندە بولماسا دا، ءجيى سەزىنەدى. ال جازۋشىنىڭ قاجەتتىلىگىن ءوز ورنىمەن سەزىنىپ ءجۇر مە؟

– كەز كەلگەن مەملەكەتتىك قوعام جانە سول قوعامنىڭ مۇشەلەرى، ءوزىن ۇلتتىڭ ءۇرىمىمىن دەپ سانايتىن ادام، جالپى الدىنا بەلگىلى ءبىر مۇرات-ماقسات قويعان ادام قوعامداعى جازۋشىنىڭ يدەياسىنسىز ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، قانشاما عۇلاما، ءبىلىمدى، زەردەلى، ەل­­گە­زەك، دۇنيەنىڭ سىرىن بىلەدى دەپ ەسەپ­تەيتىن ماماندىق يەلەرى ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە جازۋشىداي جاقىن ەمەس. ادام­نىڭ جان دۇنيەسىنىڭ سۋسىنىن قاندىراتىن ماماندىق – قالامگەرلىك. سەزىمسىز ادام عانا جازۋشىعا مۇقتاج بولماۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ادامنىڭ سەزىمى توپاستانسا، ول ادام ادامدىقتان قالادى. مىنا دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدىڭ اناسى وعان بەسىك جىرىن ايتسا، مىنە، جازۋشى قاجەت دەگەن ءسوز. ويتكەنى، بەسىك جىرى – ۇلى جازۋشىنىڭ تۋىن­دىسى. ونى ايتۋشى كەز كەلگەن انا سول جازۋشىنىڭ سەزىمىن ۇيلەستىرىپ پايدالانۋشى. دەمەك، قوعام مۇقتاج.

راس، قازىر بەسىك جىرىن ايتپايتىن انالار كوبەيىپ كەتتى. بىراق، ءبارىبىر ىشىنەن سول ءبىر سارىندى سەزىنەدى. ال، بەسىك جىرىن تىڭداماي، قۇلاعىنا سىڭبەگەن بالانىڭ قاتىگەز بولىپ وسەتىنى انىق. بۇنى جاپون پسيحولوگتارى 60-شى جىلداردىڭ اياعىندا دالەلدەپ قويعان.

كەڭەس ءداۋىرىنىڭ قاساڭ تالاپتارى ادەبيەتتى توقىراۋعا الىپ كەلدى

– كوركەم شىعارما ادام اتاۋ­لىنىڭ وزىمەن بىرگە تۋعان. ادام پايدا بولعالى كوركەم شىعارما دا جازىلىپ كەلە جاتقانىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەيدى. ال ەندى كوركەم ادەبيەت جازۋشىلاردىڭ باسىن قو­سىپ، ورتا قۇرىپ، دالىرەك ايتساق، ۇيىم قۇرىپ، بىرىكتىرگەندە جەمىستى بولا ما، الدە… قالامگەرلەر وقشاۋ ءجۇ­رىپ، وڭاشالانعاندا ءونىمدى بولا ما؟

– بۇل دا قوعامنىڭ دامۋ ساتىسىنا، ادامداردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە جۇزەگە اسۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. بۇرىنعى زاماندا جازۋشىلار وداعى بولعان جوق، ول راس. بىراق، بيلەر كەڭەسى بولدى ما؟ حان كەڭەسى بولدى ما؟ ال حاندىق جينالىستاردىڭ الدىندا، ماسەلەن، كۇلتەگىننىڭ زامانىنداعى تونىكوكتەي تۇلعالار بولدى عوي؟ «مەن ابىز ەدىم، باستاۋشى ەدىم، ۇگىتتەدىم، قوستادىم» دەمەي مە تو­نىكوك؟ ابىلايدىڭ تۇسىندا بۇقار جىراۋ بولعان جوق پا؟.. بۇل ۇيىم ەمەس پە؟ ءحىح عاسىردا دا مۇنداي بولعان. بيلەر، تورەلەر الدا وتىرعان. ال ءسوزدى كىم شەشتى؟ پالەنباي اقىن جەڭدى، تۇگەنباي اقىن جەڭىلدى دەگەندى كىم شەشىپ، كىم ايتىپ وتىردى؟.. دەمەك، ولار­دىڭ دا ءوز دەڭگەيىندە ءسوز قاعىسى بولعان.

- ال وداق قۇرىلعالى ادەبي الەمدە قانداي سەرپىن بولدى؟

- جازۋشىلىق ونەر كاسىپكە اي­نالعان قازاق ومىرىندەگى حح عاسىردىڭ باسىنان ادەبيەت قوعامدىق ۇگىت-ناسيحات قۇرالىنا اينالىپ كەتتى. ياعني، مەم­لەكەتتىك يدەولوگيانىڭ قازىعى رەتىندە پايدالانىلا باستادى. ال كەز كەلگەن يدەولوگيا – سول مەملەكەتتىڭ تالاپ-تىلەگى.

- جازۋشىلار وداعىن قۇرۋ تۋرالى ۇيىمنىڭ پلەنۋمىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ قازاق كەڭەس ادەبيە­تى­نىڭ مىندەتتەرى تۋرالى بايانداما جا­ساعان ەكەن. وداق قۇرىلعاندا قا­لام­گەرلەر الدىنا ناقتى قانداي مىن­­دەتتەمە قويىلدى؟

- 1934 جىلعى اۋەلى ولكەلىك رەس­پۋبليكالىق، سودان كەيىن بارىپ وداقتىق جازۋشىلار وداعى سول كەڭەستىك قوعام تۋدىرعان اسا قاجەت­تى­لىكتەن دۇنيەگە كەلگەن ۇيىم. ەگەر دە بۇكىل رۋحانيات دۇنيەسىنە يە بولا الماسا، كەڭەستىك يدەولوگيا ەشقاشان دا ءوزىنىڭ تامىرىن تەرەڭگە تارتىپ، ادامداردىڭ رۋحىن بيلەي الماس ەدى. بۇل وداقتىڭ كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن قۇرىلۋىنىڭ باستى قاجەتتىلىگى – بارلىق ونەر اتاۋلىنى ءبىر باعىتتا قىز­مەت كورسەتۋگە ماجبۇرلەۋ بولاتىن. وعان دەيىن، 1917-1924 جىلدار اراسىندا جالپىلاما جويۋ دەگەن ماقسات ۇستالىپ، بۇرىنعى قازاق – ابايدان، ورىس پۋشكين مەن تولستويدان باس تارتقان. ساناداعى ەركىندىك، انارحيا ەدى بۇل. بۇرىن ادەبي شىعارمالاردا قوعامدا الەۋمەتتىك ورنى بار ورتا باسىم بولسا، ەندى سول قوعامداعى ەڭ ءالسىز ورتا الدىعا شىقتى. وسى تۇستا رەسەيدە وتە قاتتى شيەلەنىسكەن ادەبي اعىمدار پايدا بولدى. سونىڭ بىرەۋىن ماكسيم گوركي باستادى. ەكىنشىسىن سەرافيموۆيچ باستادى. بىرىنشىسىندە تازا كەدەي مەن جۇمىسشىنى جىرلاۋ ماقسات ەتىلدى. باسقا مۇددە جوق. وزگەنى جىرلاۋ ءبىر قورلىق سانالدى. وسى ەكى ورتادا جۇمىسشى جازۋشىلاردىڭ اسسوتسياتسياسى پايدا بولدى. بىزدە دە ولاردىڭ تۋ ۇستاۋشىلارى رەتىندە ءسابيت مۇقانوۆ، ساكەن سەيفۋللين ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. ال جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، قوشكە كەمەڭگەروۆ، دانيال ىسقاقوۆ، ابدوللا بايتاسوۆ ول باعىتقا قارسى بول­دى. وسى ايتىستىڭ تۇپكى ماڭىزى مى­نادا: پرولەتارلىق ادەبيەت ەڭ ءبى­رىن­­شى تاپتىڭ مۇددەسىن كوزدەۋى كەرەك. ياعني، جۇمىسشى نە كەدەي تاپ تاعدىرى كوركەم شىعارمانىڭ نەگى­­زىنە اينالۋى ءتيىس. ءان بولسا دا، سۋرەت بولسا دا، مۋزىكا بولسا دا سولاي. ول تاپقا دەگەن كوز­قاراستىڭ جالپى باعىتى پارتيالىق بولۋى كەرەك. ماسەلەن، 1921-1927 جىل­دار ارا­سىندا بولشەۆيكتەر پار­تياسى 1916 جىلعى كوتەرىلىستى سو­تسياليستىك رەۆو­ليۋ­تسيانىڭ باسى دەپ با­عالادى. سول تۇستا مۇحتار اۋەزوۆ «قيلى زاماندى»، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «قارت­قو­جانى» جازىپ قالدى. ال 1927 جىلدان باستاپ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس «وعان الاشوردا ارالاسقان، بۋرجۋازيالىق كوتەرىلىس» دەپ باعالانىپ، تەرىس كوزقاراس پايدا بولعان كەزدە، جازۋشىلار بۇل تاقى­رىپتى قويا قويدى. جازا المادى. ءتىپتى، قارسى بولدى. مىنە، وسىلاي ادەبيەتتىڭ تاپتىعى، پارتيالىلىعى جانە ينتەرناتسيونالدىعى مىندەت ەتىپ قويىلدى. ادەبيەت دۇنيەجۇزىلىك پرو­لەتارلىق ينتەرناتسيوناليزمگە قىزمەت ەتۋى كەرەك بولدى. مۇنىڭ استارىندا نە جاتتى؟ قازاق دالاسى تۋرالى جازىلعان كەز كەلگەن كوركەم شىعارمادا مىندەتتى تۇردە وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلى قاتىستىرىلۋى كەرەك. بۇعان قوسا، كەيىپكەرلەر اراسىندا ورىس ۇلتى جەتەكشى يدەولوگ بولىپ كورىنۋى قاجەت. ويتكەنى، وندا رەۆوليۋتسيالىق وي بار. وسىنىڭ سالدارىنان ءۇش كىتاپپەن بىتەتىن «اباي جولى» رومانى ءتورت كىتاپقا سوزىلدى. ابايدىڭ كوزقاراسىنا جات ۇستانىم اكەپ تاڭىلدى. ونسىز اۋەزوۆ ۇستالىپ كەتەتىن ەدى… مىنە، وسى ءۇش تالاپتى قالاي دا ءبىر زاڭدىلىققا بىرىكتىرۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان، شەتەلگە كەتكەن ماكسمي گوركيدى شاقىرىپ الىپ، بار جازۋشىنى بىرىكتىرەيىك دەپ، سول ءۇشىن «سوتسياليستىك رەاليزم» دەگەن تەرميندى شىعاردى. «سوتسياليستىك رەاليزم» 1934 جىلى وسى سەزدە پايدا بولدى.

– ول نە دەگەن ءسوز؟

– مازمۇنى – سوتسياليستىك، ءتۇرى – ۇلت­تىق دەگەن ءسوز. ياعني، الدىندا اي­تىل­­عانداي، تاپتىق تارتىستى پار­­تيالىق كوزقاراسپەن بەرىپ، ال كور­كەمدىك شەشىمدى مىندەتتى تۇردە ينتەر­نا­تسيو­ناليستىك ورىستىڭ ىلگەرى رۋحىن، جە­تەكشىلىگىن ۇلگى تۇتۋعا، سونىڭ ارقاسىندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرسىڭ دەگەنگە اكەپ تىرەي وتىرىپ قازاق تىلىندە جازۋعا بولادى. وسىنداي زاڭدىلىقتار 1934 جىلعى جازۋشىلار وداعىنىڭ سەزىندە زاڭداستىرىلدى. ەندىگى تالاپ ناقتى بولدى. تارتىس بولسىن، كوركەمدىگى مىقتى بولسىن دەپ تالاپ قويىلدى. بۇل بەلگىلى ءبىر دارەجەدە الدىڭعى بەيبەرەكەت تالاستان گورى ادەبي ارنانى ءبىر اعىمعا سالدى. بىراق ۋاقىت وتە كەلە ادەبيەت كوركەمدىك شەشىمى انىق، تارتىس بەلگىلى، جاتتاندى سيۋجەت پەن جاتتاندى كوركەمدىك شەشىمگە كەلىپ تىرەلدى. سوندىقتان دا، 1978 جىلدان باستاپ كەڭەستەر وداعىندا سىنشى اتاۋلىعا جاعىمسىز كەيىپكەرلەر الەۋمەتتىك تۇرعىدا تالدانباسىن دەگەن نۇسقاۋ بەرىلدى.

– ءسىز دە سول كەزدە سىن بولىمىندە قىزمەت ەتتىڭىز عوي؟

– ءيا، مەن سىن بولىمىندە ون بەس جىل ىستەدىم. ماسكەۋدە كپسس ور­تالىق كوميتەتىندە، جازۋشىلار وداعىندا ءۇش ايدا، بەس ايدا ءبىر رەت ارنايى سەمينار وتكىزىلىپ تۇراتىن. جاڭاعى پلەنۋمعا قاتىسقاندا ءبىز جاعىمسىز كەيىپكەر سىنالماسىن دەگەن نۇسقاۋ الىپ قايتتىق. ونداعىسى جازۋشىلار جالعان تارتىستان ابدەن قاجىعاندىقتان ەندى ايتايىن دەگەن ويىن جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ اۋزىنا سالاتىن بولدى. ال سول زاماندا قالىپتاسقان زاڭدىلىق بويىنشا، بارلىق شىعارمادا جاعىمدى كەيىپكەر جەڭىسكە جەتەتىن بولعاندىقتان، شى­عارمانىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى، اۆتوردىڭ نەگىزگى ايتپاعى جاعىمسىز كەيىپكەرمەن اراداعى شيەلەنىسكەن تۇستاردان قا­راستىرىلىپ، جاعىمسىز كەيىپكەرلەر باستى نازار اۋداراتىن. وسىنداي قا­ساڭ تالاپتار كەلە-كەلە كەڭەس ادەبيە­تى­نىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ ىشتەي توقىراۋىنا الىپ كەلدى.

– كەڭەس داۋىرىندەگى مىندەتتە­مە­لەردىڭ ءبىرى قازاققا وتارلىق سانانى ءسىڭدىرۋ بولعانى انىق. جاڭا ءوزىڭىز دە ايتتىڭىز، «قازاق قالامگەرى «قازاققا وسى كۇنگە سەن ورىستىڭ ارقاسىندا جەتىپ وتىر­سىڭ» دەگەندى كورسەتۋگە مىن­دەت­تەلدى» دەپ. ەندەشە، قازاققا قۇل­دىق پسيحولوگيانى سىڭدىرۋگە قا­لام­گەرلەرىمىز دە ۇلەس قوستى ما؟

– قازاق كەڭەس ادەبيەتىنە قاتىسقان ازاماتتاردىڭ بارلىعى دا جاڭاعى ءۇش تالاپتان شىققاندار. ول ۇشەۋىنەن شىقپاعان ادام قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ وكىلى ەمەس. ونداي مۇمكىندىك بەرىلگەن جوق. تەك 60-جىلدارى عانا شاعىن پروزادا جاڭاشا رۋح كورىنىس بەردى.

ال، ورىس قالامگەرلەرى مۇنداي ماسەلەدە بارىنشا باتىل بولدى. مىسالى، شولوحوۆتىڭ «كوتەرىلگەن تىڭىنداعى» قاسىرەتتى وقيعالار، قاق­تىعىستار ەشقانداي قازاقتىڭ شى­عار­ماسىندا جازىلعان جوق. ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ «جاپانداعى جالعىز ۇيىندە» شالدىڭ بەينەسى، ورالحان بو­كەەۆتىڭ ء«وز وتىڭدى وشىرمە» دەگەن رو­مانىندا باي قاشقىن وسپاننىڭ: «مىناۋ قازاق دالاسىنا سالىنىپ جاتقان تەمىر جول ول قازاقتىڭ موينىنا تاعىلعان تەمىر تۇزاق، تۇبىندە قىلعىندىرىپ ولتىرەدى» دەيتىنى بار. وسىنداي ساۋساقپەن سانارلىق تىڭ ۇستانىم بولماسا، قالعانىنىڭ بار­­لىعىندا، بارلىق قازاق كەڭەس ادە­بيەتىندەگى تۋىندىلاردا ءسابيت مۇ­قانوۆتىڭ «بوتاگوزىندەگى» كوركەم­دىك شەشىم. قانشاما جاعىمسىز كە­يىپكەر كۇرەسسە دە، جەڭىلىپ تىنادى. تارتىس تا بىرەۋ: باي مەن كەدەي. ارينە، فور­مالىق جاعىنان، تاعى باسقا وزگە­شەلىك جاساعىسى كەلگەندەر بولدى، بىراق ايتاتىن يدەيا انىق بولاتىن. «العا، كوممۋنيزم!» باسقا جول جوق.

جازۋدى كەيبىرەۋلەر پايدانىڭ كوزىنە اينالدىرىپ جىبەردى

– كەڭەستىك قوعامنىڭ تالاپتارى مەن زاڭدىلىقتارىنان ەشكىم اسىپ كەتە العان جوق دەپ وتىرسىز. سول جاعدايدا قازاق قالامگەرلەرى قازاق قوعامى الدىنداعى، ۇلت الدىنداعى مىندەتىن وتەي الدى ما؟

– مەن بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كەتتىم عوي دەپ ويلايمىن. تولىعىمەن وتەدى. جانە سول جازۋشىلاردىڭ يدەياسى ۇلتتىق يدەيانىڭ بۇگىنگە دەيىن ءومىر ءسۇرۋىنىڭ كەپىلى بولدى. مىسالى، ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ تۇرعان كەزدە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارى ولارمەن ەسەپتەسەتىن. ءبىز، جاس جازۋشىلار سولاردىڭ ۇستانعان باعىتىن ۇستايتىنبىز. كوركەمدىك تالاپتان شىعۋعا تىرىستىق. سول سەكىلدى، قازاق ءتىلى تۋرالى تالاپتار ماڭىزدى بولدى. مىسالى، ءسابيت مۇقانوۆ قازاق ءتىلى مەن قازاق مەكتەبى ءۇشىن اشىق كۇرەسكەن ادام، ەشكىمنەن قورىققان جوق. ويتكەنى، ول – جازۋشى. جازۋشىنى سىنعا تارتۋ حالىقتى سىنعا تارتۋ سياقتى بولدى. كەيىن عابيت مۇسىرەپوۆ ءتىل تۋرالى ارنايى پلەنۋم وتكىزدى. بۇكىل جازۋشىلار سوندا سويلەدى. ءتىل تۋرالى قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن ماسە­لەنىڭ بارلىعى سوندا قوزعالدى. جازۋ­شى ەڭ سوڭعى وسيەتىندە دە ء«تىل، ءتىل جا­نە ءتىل» دەپ كەتتى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز قازىر عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ سول وسيەتىن تىڭداپ، ەسىمىزدە ساقتاۋشى عانا بولىپ قالدىق. جازۋشىلار وداعىندا بۇگىن ءتىل ما­سەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن كىم بار؟ ءتىلىمىزدى مەملەكەتتىك دارەجەسىنە الىپ كەلگەن شونا سماحانۇلى باستاعان ۇلكەن توپتىڭ ەكپىنى قايدا؟ راس، ءار-ءار تۇستا ءوز كەزەگىندە ءتىل تۋرالى ايتىپ جۇرگەندەر بار. مۇحتار شاحانوۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، مۇحتار ماعاۋين، دۋلات يسابەكوۆ، تاعى باسقا ازاماتتار ءتىل ءۇشىن شىرىلدايدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى نۇرلان ءورازاليننىڭ ءوزى دە ءتىل ماسەلەسىنىڭ وزەك­تىلىگىن جوققا شىعارمايدى. بىراق، وسى نۇرلان ورازالين، الدان سمايىل سەكىلدى قالامگەرلەر اراسىنان شىققان ەكى دەپۋتاتتى جازۋشىلار وداعى قولداپ وتىر ما؟ جازۋشىلار وداعى كۇش بىرىكتىرىپ، پارلامەنتتەگى ەكى ازاماتىنا «ايتساڭ دا ايتاسىڭ، ايتپاساڭ دا ايتاسىڭ، ارتىڭدا ءبىز تۇرمىز» دەپ، تىرەك بولۋعا جاراپ تۇر ما؟ ول كۇش قايدا؟ نەگە مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءتىل تۋرالى قوزعالىسىنا بىرەۋىمىز قاتىسىپ، بىرەۋىمىز قاتىسپايمىز؟ نەگە سونى سىرتىنان سىناپ-مىنەپ، مۇرنىمىزدى شۇيىرەمىز؟ شاحانوۆ جەتىسكەننەن ءجۇر مە؟ الدە سول ءتىل شاحانوۆقا عانا كەرەك پە؟ ال ءتىل جوق بولسا، وندا ءبىزدىڭ، جازۋشىلاردىڭ نە كەرەگىمىز بار؟

مەنىڭ ويىمشا، جازۋشى، ءانشى، كۇيشى، سۋرەتشى – جالپى ونەر يەلەرىنىڭ بارلىعى مەملەكەتتىك يدەولوگيا­دان سانالى تۇردە شەتتەتىلگەن. بۇل – انىق. بۇرىن قالامى سىيلى جازۋشى ءوز سالاسىنداعى بيلىككە تىكەلەي كىرىپ، ۇسىنىسىن ايتىپ، دالەلدەپ، ەسەپ­تەستىرە الاتىن. قازىر ولاي ەمەس. كەرى­سىنشە، ءسال ءسوزى وتسە، قاعىپ تاستاپ وتىر.

– وسىنداي جاعدايعا قاراماي، قالامگەرلەر نەگە جازىپ ءجۇر؟ نەگە قالامىن تاستامايدى؟
– ابايدىڭ ءسوزى بار: «كىرلەگەن جۇرەك ءوزى ءۇشىن تۇرا الماس استە جۋىنباي» دەيدى. ەگەر جازۋ قابىلەتى، ونەر ادامنىڭ بويىنا قونعانى راس بولسا، ونىڭ كوركەم ويلاۋ جۇيەسى، تۇيسىگى، ساناسى جاس كەزىنەن قالىپتاسسا، جازۋ، كوركەم شىندىقپەن بەينەلەۋ رۋحىنىڭ قاجەتتىلىگى بولسا، وندا ول قالامدى نەگە قويادى؟ راس، جازۋدى كەي­­بىرەۋلەر پايدانىڭ كوزىنە اينالدىرىپ جىبەردى. ال شىن تالانتتار ولاي بولماعان. مىسالى، پۋشكيندى ورىس قوعامى ءتىرى اۋليە دەپ ەسەپتەدى. ونىڭ كىتابى كۇنكورىس كوزى بولاتىن. بىراق كىتابى 500, ءارى كەتسە 2000 دانامەن شىعادى. سونىڭ ءوزى وتپەي، قارىزدان قارىزعا كىرە بەرەدى. پۋشكيننىڭ ءومىرى قارىزدان تۇرادى. ال سول زاماندا 12-ءشى جىلعى سوعىسقا قاتىسقان، رەسەيدىڭ باتىرى اتانعان بۋلگانين ءوزىنىڭ كى­تابىن ون مىڭ، جيىرما مىڭ دانامەن شىعارعان. كىتابى وتە ءوتىمدى بولعان. بىراق تاريحتا قايسىسى قالدى؟.. ءبىز ونەردى، شىنايى كوركەم شىندىقتى ساۋدانىڭ كوزىنە اينالدىرساق، ءبىز ءوزىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدى ءوزىمىز ساتىپ، سودان پايدا تاۋىپ كۇن كورگەنمەن بىردەي بولامىز. ءتىپتى، جۇرەگىڭ ەكەۋ بولسا دا، ءبىرىن ساتىپ، ءبىرىن وزىڭدە قالدىرساڭ، مۇگەدەك بولاسىڭ. بىزدە بىراق ەكىبەتتى ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن قالامگەرلەر بار.

– جازۋشىلار وداعى قازىر مەملەكەتتەن قارجى المايدى، ءيا؟

– جوق. جازۋشىلار وداعى ءوز-وزىمەن، وداق عيماراتىن جالعا بەرۋمەن كۇن كورىپ وتىر.

– سوندا بۇل وداق مەملەكەتكە قاجەت بولماي قالدى دەگەن ءسوز بە؟

– سولاي.

– نەگە قاجەت بولماي قالدى؟ مەملەكەتكە، ونىڭ گۇلدەنىپ، دامۋىنا ۇلەس قوسارلىق الەۋەتى جوق پا؟

– مەن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم، بىزدەگى رۋحانيات سالاسى تۋرا ءدىن سالاسى سياقتى مەملەكەتتەن تولىق اجىراتىلعان. قايتا شىعارماشىلىق وداقتاردان گورى مەملەكەتتىڭ دىنگە ارالاسقانى ىقپالدى. تىيىم سالۋ، باقىلاۋ باعىتىندا قازىر قايتا ءدىندى قاداعالاپ وتىر. ال وزگە شىعار­ما­شىلىق وداقتار «تۇرىمتاي تۇ­سىمەن، بالاپان باسىمەن» كەتكەن.

– وسىنداي جاعدايدا قازاق قالام­گەرلەرى وزدىگىنەن قوعام سانالى­لىعىن ارتتىرۋعا وزدىگىنەن ىقپال ەتىپ كەتە الا ما؟ جالپى، ءارى قاراي قالاي بولۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟

– قالامگەر، جازۋشى دەگەندە مەن بۇگىندە ەلۋدەن اسقان قالام ۇستا­عان­داردى عانا ايتىپ وتىرعان سياق­تى­مىن. بۇگىنگى كۇنى قاي اقىن كور­كەمدىك تالاپ ءۇشىن، كوزقاراس ءۇشىن كۇرەسىپ، جازىپ ءجۇر؟ وداققا دەگەن قان­داي جاناشىرلىق بار؟ الۋ ءۇشىن بە؟ بەلگىلى ءبىر شىعارماسىن شىعارار كەزدە مە؟ ماراپاتقا ۇسىنىلاتىن تۇستا ما؟ پاتەردىڭ ىڭعايىنا بايلانىستى ما؟ ءوزى نە بەرىپ، كوپتى ۇيىتاتىنداي قان­­داي شىعارما بەرىپ، كۇرەسكەرلىك تانىتىپ ءجۇر؟ مۇمكىن مەن قازىر ىعى­سىڭقىراپ جۇرگەن سوڭ اڭعارا بەر­مەيتىن شىعارمىن. بىراق مەن دەگەندەردى بىلگىم كەلەدى.

وسىدان ءبىر-ەكى اي بۇرىن قا­زاقتىڭ اسا كورنەكتى اقىنى دەپ ءبىر اتتى اتاپ، جاپاتارماعاي ماقتاپ جاتىر ەكەن. مەن باسىندا ۇندەگەن جوقپىن. راسىندا، بىلمەۋىم مۇمكىن عوي. بىراق شىن جاقسى شىعارماسى بولسا تىم بولماسا ەستۋىم كەرەك ەدى عوي. ودان كەيىن دە ءبىر اقىن جىگىتپەن كەزدەسىپ قالدىم. تانىمايدى ەكەم. «مەنى بىل­مەسەڭىز، قايتىپ ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرسىز؟» دەدى. كەيىن ادەيى شىعارمالارىن ىزدەپ، وقىپ كوردىم. «مەن ازۋلى ارىستانمىن، قاسقىرمىن، تالايمىن، جەيمىن، ءتىسىم وتكىر» دەگەننەن باسقا، قارعانىپ-سىلەنگەننەن باسقا ءبىر ولەڭىن كورگەن جوقپىن. «مەن، مەن، مەن». كىلەڭ قار­­عانۋدان تۇرادى. ودان باسقا ەشتەڭە تابا المادىم. كوپتىڭ الگىندەي ۇلى اقىن دەپ جۇرگەنى دە سول شامادا. ءاي، قاراعىم-اۋ، ارىستان دا ازۋىنا بىر­دەمە ءتۇسىرۋ ءۇشىن اقىرادى. ءجايدان-ءجاي اقىرمايدى. اقىرعاندا بىردەمە ىلىنەدى وعان. ال قۇر بوس اقىرا بەرىپ، قۇرى­عى­نا ەشتەڭە تۇسىرمەگەن ارىستاندى، اڭ پاتشاسى بولسا دا، ۇيىرىنەن قۋىپ جىبە­رەدى… ال ەندى وسىندايدا «ۇلى» دەپ باعا بەرىپ جۇرگەندەر كىمدەر؟.. كور­كەمدىك تالعامنىڭ جويىلۋى دەگەن وسى.

– راس، قازىر يدەيالىق بىرلىك جوق. بۇگىنگى قالامگەرلەر ۇستانعان ورتاق مۇرات كوپكە ايقىن ەمەس. ەندى وسىنداي جاعدايدا جازۋشىلار وداعى ءوزىنىڭ سەكسەن جىلدىعىن تويلاي ما، الدە وتكەنىن جوقتاي ما؟

– جازۋشىلار وداعى قانداي ءتۇرلى فور­مادا بولماسىن، قازاقستانعا، ونىڭ ىشىندە قازاققا كەرەك. وتە ءبىر باقىتتى تۇستارىن دا، وتە ءبىر قيانكەستى تۇس­تارىن دا، دانا تۇستارىن دا، جۇتاڭ تۇستارىن دا كورگەن شىعارمىز. بىراق قانداي دا بولماسىن جازۋشىلار وداعى قازاق مادەنيەتىنە، رۋحانياتىنا كەرەك. قالامگەر ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ۇيىمعا مۇشە ەكەنىن سەزىنۋدىڭ ءوزى دە ۇلكەن ءبىر جاۋاپكەرشىلىك دەپ ويلايمىن. شىن جازۋشىلار وداعىن قۇرمەتتەگەن، سەزىنگەن ادام وسىلاي تۇسىنەدى دەپ سەنەمىن. ال ونىڭ جۇ­مى­سىن ۇيىمداستىرۋ، جانداندىرۋ – ەكىنشى ماسەلە. جازۋشىلار وداعى – جالپى ۇلتتىق سيپاتتى، ۇلتتىق رۋح­تى بىرىكتىرەتىن ۇعىم. مەن سونداي بولعانىن قالايمىن.

اڭگىمەلەسكەن:
ءنازيرا بايىربەك

"استانا اقشامى" گازەتى