5

ستالين ءولىپ، بەريا اتىلعاننان كەيىن جاڭا ساياسي باعىت پەن كوزقاراستاردى ەكشەۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ ءحىۋ پلەنۋمىنىڭ قورىتىندىلارىنا وراي 1953 جىلى 16-قاراشادا قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ قالالىق ءماجىلىسى ءوتتى. بۇل ءماجىلىستىڭ تىنىسى بۇرىنعى جانىققان اشكەرەلەۋلەردەن كورى شىعارماشىلىق تالداۋ باعىتىنا قاراي ويىستى.

بۇل تۇستا م.اۋەزوۆ ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى دارىستەرىنىڭ اراسىنداعى تىنىس ساتىندە الماتىعا كەلىپ، ءتۇرلى شارالارعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك الدى. وداقتىڭ جاڭا توراعاسى ع.مۇستافين بايانداما جاسادى، ءجارىسسوزدىڭ العاشقى كەزەگى م.اۋەزوۆكە بەرىلدى. جاپپاي ساياسي-يدەولوگيالىق جازالاۋ ساياساتىنىڭ تولاس تارتقانىن جانە قانداي دا ەركىندىك تىنىسىنىڭ اشىلۋىن ءۇنسىز دامەتكەن، ءبىسمىللاسىن «حالىقتاردىڭ اكەسى» ستاليننەن باستايتىن شىعارماشىلىق وداقتىڭ زيالىلارىنىڭ سويلەۋ مانەرى وزگەرە باستادى. بۇل م.اۋەزوۆتىڭ دە سوزىنەن بايقالادى. ءبىز جيىرما جىلعا سوزىلعان قۋدالاۋ مەن قۇرساۋدان قۇتىلا باستاعانىن سەزگەن جازۋشىنىڭ پسيحولوگياسىن اڭعارتۋ ماقساتىمەن ونىڭ بۇل ءسوزىن شامالى عانا قىسقارتىپ بەرۋدى ءجون سانادىق.

م.اۋەزوۆ: «جولداستار، سىزدەردىڭ كوپشىلىكتەرىڭىز سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىنا قاتىستىڭىزدار، كوپشىلىكتەرىڭىز پلەنۋمنىڭ ماتەريالدارىن وقىدىڭىزدار، سوندىقتان دا وزدەرىڭىزدىڭ ادەبي شىعارماشىلىقتارىڭىزدى جاۋاپكەرشىلىكپەن، جان-جاقتى، ويلانا، سىن كوزىمەن شولىپ شىقتىڭىزدار. سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتى پلەنۋمىنا پارتيا قانداي ءمان بەرگەنىنە توقتالىپ جاتپايمىن، تەك ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ءتۇيىندى ماسەلەلەرگە نازار اۋدارماقشىمىن. كەڭەستەر وداعىنىڭ جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ وسى پلەنۋمى وتكەننەن كەيىنگى ويلارىمىزدى جيناقتاعان سوڭ قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ كەزەكتى سەزىنە قانداي شىعارماشىلىق تولعانىسپەن كەلەتىنىمىزدى ويلاستىرا باستايمىز. كوپتەن بەرى جازۋشىلاردىڭ سەزى وتكەن جوق، سوندىقتان دا جەكەلەگەن ءار جازۋشى، قازاق ادەبيەتىنىڭ ءار جانرىنا جاۋاپتى ءاربىر شىعارماشىلىق سەكتسيالار ۇلكەن شىعارماشىلىق ەكپىنمەن سەزگە دايىندىقتىڭ قاربالاسىنا كىرىسۋى كەرەك...»,– دەپ باستاعان ءسوزىنىڭ اۋانىنان ساياسي اتموسفەراداعى وزگەرىستى بىردەن بايقاۋعا بولادى.

بۇرىن تىلگە ەڭ الدىمەن «حالىقتار كوسەمى»، «پارتيالىق سىن»، «ساياسي ورەسكەل قاتەلىكتەر» دەگەن تىركەستەرمەن باستالاتىن اشكەرەلەۋشى سوزدەر قاتارعا ىلىنبەي قالعان. ونىڭ ورىنىن «جاۋاپكەرشىلىكپەن، جان-جاقتى، ويلانا، سىن كوزىمەن» دەگەن شىعارماشىلىق ۇعىمدار اۋىستىرعان. قازىرگى تاقىرىپتى يگەرۋگە كەلگەندە قازاق جازۋشىلارىنىڭ توسىرقاپ جاتقانىن ايتا كەلە ء«وزارا سىندى» ءوزىنىڭ سۇيىكتى دراماتۋرگيا جانرىنان باستاپتى:

م.اۋەزوۆ: «قازىرگى كۇننىڭ تاقىرىبىنا جازعان اۋەزوۆتىڭ، مۇسىرەپوۆتىڭ، مۇقانوۆتىڭ، قۇسايىنوۆتىڭ، ابىشەۆتىڭ، يمانجانوۆتىڭ پەسالارى ءالى دە ناعىز كەڭەستىك دراماتۋرگيانىڭ دەڭگەيىنە جەتكەن جوق، ولار تەك ماۋسىمدىق تالاپتارعا عانا جاۋاپ بەرىپ كەلەدى، ولار شىعارمانىڭ ادەبي، تاريحي، كوركەم قۇندىلىقتارىن انىقتاي المايدى. قازىرگى كەڭەس تاقىرىبىنا ارنالعان كوركەم شىعارمالار دا بولۋى ءتيىس. بۇل ورايدان العاندا ءبىزدىڭ بورىشىمىز اسا زور. پوەزيا دا، پروزا دا، سىن دا وسىنداي قارىزدار كۇيدە. بۇل جانرلاردىڭ يگەرىلۋى جونىندە ەرەكشە توقتالعىم كەلەدى. نەگە بىزدە جاقسى دراماتۋرگيا جازىلمايدى، ءبىز نەگە ورىس دراماتۋرگتەرىنەن ۇلگى المايمىز؟ بۇل تۇرعىدان العاندا پلەنۋم وتە ماڭىزدى ءوتتى. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ءومىرىنىڭ ەكى ماڭىزدى كەزەڭى ءۇش-اق شىعارمادا: «قاق ايىرىلۋدا»، «ليۋبوۆ ياروۆايادا»، «برونەپوەزد – 15-69»-دا عانا شىنايى كورىنىس تاپتى. وزگە شىعارمالار محات-تا، كىشى تەاتردا قويىلىپ جاتقانىمەن دە، تەك ك.سيمونوۆتىڭ «باسقىنشىلىق»، «مايدان»، «ورىس ادامى» پەسالارى عانا ناعىز قۇندىلىققا يە بولىپ وتىر. ەگەردە سىزدەر «قاق ايىرىلۋ» مەن «ليۋبوۆ ياروۆايانىڭ» قانداي پەسا ەكەنىن كورگەن بولساڭىزدار، وندا بۇل ەكى شىعارمانىڭ كەڭەستىك دراماتۋرگيانى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەنىن مويىنداۋلارىڭىزعا تۋرا كەلەدى. بۇرىن ساحنادا زاتتىق سەبەپكەرلىككە قۇرىلعان تاسىلدەر قولدانىلاتىن. الايدا ونىڭ بارلىعى ادامنىڭ تۇتىنۋشىلىق سۇرانىستارى. دراماتۋرگيالىق شىعارمالاردا ولار ساحنالىق تارتىسقا شامالى عانا ىقپال ەتە الاتىن. مىسالعا، چەحوۆتىڭ «شيە باعىندا» شىرە (شكاف) تۋرالى ءسوز قوزعالادى. «برونەپوەزد – 15-69»-داعى زاتتىق ءتاسىلدى الىڭىز، تەمىر جولعا كىم ءوزىنىڭ باسىن قويۋى كەرەكتىگى جونىندەگى تارتىس ادام مىنەزىن اشۋعا قانداي ىقپالدى اسەر ەتەدى...»,– دەپ بۇرىنعى ساياسي تىركەستەردىڭ ورىنىن كوركەم تالداۋمەن الماستىردى.

دەمەك، ماسكەۋدەن ەسكەن «جىلى لەپتىڭ» ءبىر «جىلىمىق» اكەلەتىنى ءماتىننىڭ اۋانىنان-اق سەزىلەدى. اڭگىمە وزەگى ساياسي باعامداۋدان كورى كوركەم ويعا قۇرىلدى. ناعىز ليريك اقىنداردىڭ شىعارماشىلىقتان شەتتەپ كەتۋىنىڭ سەبەپتەرىن ەمەۋىرىن تانىتا سويلەيدى. بۇل ون بەس – جيىرما جىلدان بەرى ۇمىتىلعان ادەبي قۇبىلىس ەدى.

م.اۋەزوۆ: «قازىر قوستاۋعا بولمايتىن بەتالىس بايقالادى. ءبىزدىڭ كوپتەگەن اقىندارىمىزدا وتە تاماشا شىعارمالار بار، بىراق ولار اقىندىقتان بويىن اۋلاق سالىپ بارادى. مەنىڭ قويار سۇراعىم: ءسابيت مۇقانوۆ پوەزيادان نەگە كەتتى، ءابدىلدا تاجىباەۆ پوەزيادان نەگە كەتتى؟ ونىڭ دراماتۋرگيالىق شىعارمالارى ساحنادا ۇزاق تۇراقتامايتىن دۇنيەلەر. مەن عالي ورمانوۆپەن ەرەكشە ەسەپ ايىرىسقىم كەلەدى. ول ءوزىنىڭ مويىنىنا اسا جاۋاپتى ءىستى – «اننا كارەنينانى» اۋدارۋدى جۇك ەتىپ الىپتى، ال مەن ول نەگە پوەزيادان كەتتى؟ – دەپ سۇراعىم كەلەدى. مەنىڭ ويىمشا، ولار وزگە دە ۇلكەن جانردا جۇمىس ىستەي وتىرىپ، پوەزيانى دا ۇمىتپاۋى ءتيىس»,– دەدى.

بۇل سۇراقتىڭ استارى وتە تەرەڭ. جالعان «جاساسىننان!» جالىققان اقىندار ولەڭنەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدى. اسىرەسە، عالي سياقتى نازىك ليريكتەر ءۇنسىز قالدى. ەندى پوەزياعا جاسالعان بۇل وكتەمدىكتىڭ كۇنى ساناۋلى ەدى. مۇحتار اۋەزوۆ سونى مەكزەپ وتىر. ءيا، ءسوز تۇزەلە باستادى.

قيسىنى كەلگەندە ءسوز اراسىنا سىنالاي كەتەتىن ءبىر جاي، م.اۋەزوۆ تۋرا وسى پىكىردى سول ماجىلىستە وتىرعان «رەپەرتكومنىڭ» باستىعى مەن كوميسسيا مۇشەلەرىنە قاراتا ايتقان ەدى. سونىڭ ىشىندە ۋاقىتتىڭ اۋانىن اڭعارا الماعان رەپەرتۋرالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى قاپان ساتىبالدين «ەرۋلىگە قارۋلى» قايىرامىن دەپ ورىنسىز قاعىلعان سىناعا ۇقساپ قالدى. ول ءوزىنىڭ سوزىندە م.اۋەزوۆكە جاۋاپ قايىرامىن دەپ قايراڭعا شىعىپ كەتتى.

سۋرەتتە: قاپان ساتىبالدين

ق.ساتىبالدين: ء«بىز عوي دراماتۋرگيا ارتتا قالىپ بارادى، ىلگەرىلەۋ جوق دەيمىز. شىندىعىندا دا دراماتۋرگتەردىڭ جاعدايى جىلدان جىلعا قۇلدىراپ بارادى. اۋەزوۆ جولداس جاڭا اقىن تاجىباەۆ – دراماتۋرگ تاجىباەۆتان جوعارى دەدى. مەن تاجىباەۆتىڭ دراماتۋرگيالىق قابىلەتىن بۇلاي باعالاعان ج.اۋەزوۆتىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەيمىن... ءبىزدىڭ تاجىريبەلى جولداستارىمىز پىكىر تالاستىرعاندى وتە ۇناتادى. مىسالى، جاڭا اۋەزوۆ ءوزىنىڭ شەشەندىك قابىلەتىن تاماشا كورسەتە ءبىلدى، بىراق ءوزىنىڭ (رەپەرتۋارلىق) مىندەتتەمەسىن ورىندامادى.

جولداس اۋەزوۆ ورىنىندا وتىرىپ: رومان جازىپ جاتىرمىز، نەمەنە ونى جاقتىرمايسىڭ با؟!،– دەدى.

روماندى جازۋ كەرەك. بىراق تا ءوزىڭىزدىڭ نەگىزگى جانرىڭىزدى ۇمىتپاعانىڭىز ءجون. ەگەر قاتەلەسپەسەم، دراماتۋرگيا ءسىز ءۇشىن باستى جانر ەمەس پە. ءسىز ۇزىن-ىرعاسى 20-دان استام پەسا جازدىڭىز، ەندەشە سوڭعى ۋاقىتتا تەاتردىڭ رەپەرتۋارىن نەگە ۇمىتا باستادىڭىز؟

جولداس اۋەزوۆ ورىنىندا وتىرىپ: رومان جازىپ جاتىرمىن دەدىم عوي، – دەدى.

مىنە، بار كىلتيپان وسىندا. ءسىز نەگە رومان جازۋعا ۋاقىت تاباسىز، نەگە پەسا جازۋعا ۋاقىت تابا المايسىز؟ مۇسىرەپوۆ تە – دراماتۋرگ، ول دا رومان جازىپ جاتىرمىن دەيدى. بۇل جاي عانا سىلتاۋ، بىراق ءسىز پەسا جازۋدى ۇمىتپاۋعا ءتيىسسىز. مۇسىرەپوۆ پەن اۋەزوۆ – جەتەكشى دراماتۋرگتەر، تاريحي وقيعالار مەن ەرتەگى، اڭىزداردىڭ نەگىزىندە پەسا جازۋعا شەبەر، ال قازىرگى تاقىرىپقا ۇسىنىس جاساساڭ، رومان جازىپ جاتىرمىن دەيدى. رەپەرتۋاردىڭ جوسپارى قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا بەكىتىلىپ قويعان. 1952 جىلى 27-جەلتوقسان كۇنى ورتالىق كوميتەتتىڭ بيۋروسى بەكىتكەن تاقىرىپتىق جوسپار بويىنشا بۇل پەسالار وسى ۋاقىتقا دەيىن جازىلىپ ءبىتۋى ءتيىس بولاتىن، ولار نەگە رومان جازادى، پەسا نەگە جازبايدى؟ ولار نەگە دراماتۋرگيانى ەكىنشى قاتارعا قويادى؟ مۇمكىن اۋەزوۆ پەن مۇسىرەپوۆ جولداستاردىڭ شەبەرلىگى جەتىسپەي مە؟ جوق، ولاي ەمەس، ولار ءبىرىنشى كەزەككە كەسەك روماندى قويىپ، دراماتۋرگيانى كەيىنگە ىسىرىپ وتىر. باسقا جولداستارعا باسقا جاعىنان كەلەيىك، ال اتالعان جولداستار تۋرالى جاڭاعىدان وزگە سەبەپ تابا الماي وتىرمىن»,– دەپ قادالدى قاپان ساتىبالدين.

ارينە، قيىن كەزدە مورالدىق، ماتەريالدىق، شىعارماشىلىق دەمەۋ بەرگەن دراماتۋرگياعا ەكەۋىنىڭ دە وكپەسى جوق ەدى. بىراق مىناۋ تۋىپ كەلە جاتقان «جىلىمىقتىڭ» قاس-قاباعىنىڭ اشىق كەزىندە ومىرلىك ماڭىزى بار باستى شىعارمالارىن جازىپ قالۋعا ۇمتىلدى.

م.اۋەزوۆ: «ەندى سىن تۋرالى ايتايىن. بۇل پلەنۋمدا سىن ماسەلەسى قالايدا ءۇنسىز، اتاۋسىز قالدى، ويتكەنى پلەنۋمنىڭ سىني دەڭگەيى تومەن بولدى. جاسقانشاق، جاراسىمسىز سىن عانا ايتىلدى. ەگەردە بەس قارۋى ساي، دايىندىعى مول، توڭكەرىستەن بەرگى كەڭەس ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا بەلسەنە قاتىسىپ كەلە جاتقان ەرميلوۆ، فادەەۆ سياقتى اسا كورنەكتى وقىمىستىلارى بار ورىس كەڭەس سىنىنىڭ دەڭگەيى مىناداي بولعاندا، ءاربىر ادەبي جۋرنالدىڭ سىن تۋرالى ۇزبەي جازىپ جاتقانىنا قاراماستان، ورىس سىنىنىڭ دەڭگەيى بيىك ەمەس ەكەنى بايقالادى. ونىڭ دراماتۋرگيادان دا، پوەزيادان دا كەيىن قالىپ قويعانىن ەسەكەرسەك، وندا ءبىزدىڭ سىنىمىزدىڭ دەڭگەيى تۋرالى قانداي ءسوز بولماق؟ ءبىزدىڭ سىنىمىزدىڭ مادەنيەتى تومەن، وبەكتيۆتى ەمەس، وتكەننىڭ قالدىعى دەگەندى مالتاشا ەزىپ، كەرەكسىز كيكىلجىڭدى ءجيى قوزدىرادى، ەندىگى جەردە ءبىز بۇرىن ايداعانىنا كوندىرىپ كەلگەن ەشقانداي رەپەرتۋارلىق كوميسسياسىنىڭ، ەشقانداي باستىقسىماقتاردىڭ بيۋروكراتيالىق وكتەم پىكىرلەرىمەن ساناسپاۋىمىز كەرەك. ءبىز ەندى ەركىن سۋرەتكەرمىز، ەشقانداي شەنەۋنىككە تاۋەلدى ەمەسپىز. مۇنى مۇستافين جولداس ءوزىنىڭ بايانداماسىندا: «جينالىستى ازايتىپ، جازۋدى كوبەيتەيىك»،– دەپ دۇرىس ايتتى. مەن ونىمەن كەلىسەمىن. كەلىڭىزدەر، ءبارىمىز دە دوس نيەتپەن جۇمىس ىستەيىك. جينالىس – شىعارماشىلىقپەن اينالىسا المايتىندارعا، «شىمشىلاپ» سويلەپ، شىرقىڭدى بۇزۋ ءۇشىن كەرەك. ءبىز وعان وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتوزىپ كەلدىك، ەندى بۇدان ءارى توزە المايمىز»,– دەپ ابدەن مەزى ەتكەن «ماجىلىسقورلاردىڭ» مىسىن باستى.

شىندىعىندا دا، كەيىنگى جيىرما جىلدىڭ ىشىندەگى «تاپتىق تارتىستان»، «ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل يدەولوگيادان»، «ورەسكەل ساياسي قاتەلەردەن»، «ماركسيزيمگە جات پايىمداۋلاردان»، «سىن مەن ءوزارا سىننان»، جىبەرمەگەن «كەمشىلىكتەرى مەن قاتەلەردەن»، «الاشوردانىڭ باس يدەولوگى مىندەتىنەن»، «حاندار مەن بيلەردىڭ مۇڭىن مۇڭداۋدان، جوعىن جوقتاۋدان» ابدەن مەزى بولىپ، كەز-كەلگەن رەپەرتكوم مەن قارا شولاق «ناشاندىك» جۇيكەسىن توزدىرىپ ەدى. بۇل پلەنۋمدا شىعارماشىلىق ەركىندىك پەن اۆتورلىق قۇقىق ماسەلەسى العاش رەت كۇن تارتىبىنە قويىلدى. ەندى، مۇنداي توڭمويىندار مەن دوڭمويىندارعا «بۇدان ءارى توزە المايتىنىن» مىنبەدەن مالىمدەدى.

ءسوزىنىڭ سوڭىندا م.اۋەزوۆ ءوزىن دە دراماتۋرگ – اقىنداردىڭ ساناتىنا جاتقىزىپ، پوەزياسىز پەسا تۋمايتىنىن، پوەزياسىز پەسا جۇرەكتى جىلىتپايتىنىن تىلگە تيەك ەتە كەلىپ:

«مەن نەگە تولقىپ سويلەپ وتىرمىن دەيسىزدەر مە؟ مەنىڭ الدىمدا وسى ارادا ج.باقبەرگەنوۆ سويلەدى. مەن ونىڭ سوزىنە سونشاما نارازى بولدىم. ونىڭ ءوز سوزىمەن ايتسام، ءدال وسىنداي داۋىس كوتەرىپ سويلەۋدى مەن وزىمە ار ساناعان بولار ەدىم. ءدال وسىلاي سويلەۋگە، باقبەرگەنوۆ جولداس، جول بەرۋگە بولمايدى، بۇل ادەپسىزدىك. ءبىزدىڭ بارىمىزدە دە قاتەلىك بار. كەمشىلىكتەرىمىزدى كورسەتكەن كوپتەگەن ماقالالار دا ەسىمىزدە. سوندا جاڭاعى ماقالالارداعى جاعىمسىز سىلتەمەلەردىڭ بارلىعىن جيناپ الىپ، نە انا، نە مىنا جازۋشىنىڭ بەتىنە تۇكىرە بەرۋگە بولا ما؟ ولار دا ادام ەمەس پە، ونىڭ ۇستىنە مۇستافين جولداس ءوزىنىڭ كەمشىلىگىن جاسىرعان جوق قوي»,– دەگەن ءۋاج ايتتى.

ءيا، اۋەزوۆ اپەرباقان سىننىڭ ۋاقىتىنىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىن، ءتىپتى، ءوتىپ كەتكەنىن سول كەزدەگى جاس، مايدانگەر جازۋشىنىڭ تۇسىنبەگەنىن «تۇسىنبەي»، باتىرا پىكىر ءبىلدىردى. شىندىعىندا دا جۋرناليست قالامگەر «ناۋقاننان كەشىگىپ» قالىپ ەدى. س.باقبەرگەنوۆتىڭ بۇل ءسوزى دە «جاساسىنداتقان جالاۋلى مايداننىڭ» سوڭعى «ۋراسى» بولعاندىقتان دا ودان قىسقاشا عانا ءۇزىندى كەلتىرەمىز:

سۋرەتتە: ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ

ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ: «جولداستار! مەن رەداكتسيا قىزمەتكەرى بولسام دا، رەداكتسيانىڭ ەمەس، ءوزىمنىڭ جەكە باسىمنىڭ پىكىرىن ايتۋعا پراۆولىمىن عوي دەپ ويلايمىن. دەمەك ءوزىمنىڭ پىكىرىمدى كوپتىڭ ورتاسىنا سالماقپىن...

ءبىز ادەبيەتىمىزدىڭ وسىنداي وسكەن ورەسىن، زور تابىستارىن ايتۋمەن قاتار، كەمشىلىكتەرىن دە ورتاعا سالىپ، ونى باتىل سىناپ وتىرۋعا ءتيىستىمىز. مەنىڭشە، قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇدان دا كورىكتى بولىپ، شارىقتاپ وسۋىنە كەدىرگى بولىپ كەلە جاتقان ءبىر نارسە – باسپاسوزدەرىمىزدە الدەنەشە رەت ءسوز بولىپ جۇرگەن جىكشىلدىك ەكەنى داۋسىز. جازۋشى اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆ باستاعان ەكى توپ ادەبيەتىمىزگە كەسەلىن تيگىزىپ، جاستاردى تاربيەلەۋ، ولاردى ءوسىرۋ ىسىنە بوگەت بولىپ وتىر. بۇل جونىندە، وتكەن قىستا پارتيانىڭ ورتالىق ورگانى – «پراۆدا» گازەتىنىڭ “سىن ورىنىنا دارىپتەۋشىلىك” دەگەن ماقالاسىندا ماسەلەنى وتە ورىندى كوتەردى. ءبىز بۇل ماقالادان كەيىن جىكشىلدىكتىڭ تامىرىنا بالتا شابىلار دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىك. بىراق، ول ءۇمىت ءالى ەلەس بولىپ قانا كەلەدى.

ناق وسىنداي جاقسى نيەتپەن مەن بيىل «پراۆدا» گازەتىنىڭ سول ماقالاسىن تالقىلاعان جينالىستا ءبىراز جازۋشىلاردىڭ كەمشىلىگىن، قاتەلەرىن اشىق تۇردە ايتقان بولاتىنمىن. اسىرەسە، ءمۇستافيننىڭ «قاراعاندى» رومانىنداعى ورەسكەل قاتەلەردى ايتقان بولاتىنمىن. مەن بۇل قاتەلەردى سويلەمەستەن بۇرىن جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى جايمۇرزين جولداسقا، كىتاپتىڭ رەداكتورى تىلەكوۆ جولداسقا ايتقان بولاتىنمىن. مەنىڭ وسى سىنىمنان كەيىن كىتاپتىڭ التى جەرىنە جوندەۋ ەنگىزىلدى. دەمەك مەن ءوزىمنىڭ بۇل سىنىممەن مۇستافينگە كومەكتەستىم دەپ ءتۇسىندىم. بىراق ول ونى كومەك دەپ تۇسىنبەي، مەنى قۋعىنداي باستادى. ال «قاراعاندى»رومانىنىڭ قازىرگى تاراپ جۇرگەن قازاقشاسىندا ءالى دە ۇلكەن قاتەلەر بار. بۇل قاتەنىڭ ەڭ باستىسى – رىسبەك پەن جاپپار دەگەن ەكى جاۋدىڭ قوسىلىپ الىپ، سوۆەت ۇكىمەتىن بارىنشا بالاعاتتايتىن جەرى. بۇل جاۋلارعا بەرىلگەن تريبۋن، بۇل پروپاگاندا! ماسەلەن، «اق قايىڭ» سياقتى رومانداعى جاۋ لوزنەۆويدىڭ ۇكىمەتكە ءتىل تيگىزگەنىن كوردىك پە؟ جاۋ – تىلىمەن، بالاعاتتاعان سوزىمەن ەمەس، ىسىمەن جاۋ بولىپ كورىنۋگە ءتيىس. بۇلاي ەتپەگەندە قاتە بولىپ شىعادى.

مەن ءپىش-ءپىش وسەك (تەرگەن) ەمەسپىن، مەن ءار ۋاقتا اشىق سىناپ، اشىق ايتىپ كەلەمىن. ءالى دە اشىق تۇردە، ايقايلاپ، داۋىسىم جەتكەنشە ايتا بەرەمىن. مەنى سوۆەت ۇكىمەتى ناق وسىلاي ەتىپ تاربيەلەگەن. مەن سىننان دا، سىناۋدان دا قورىقپايمىن. پارتيا ءبىزدى سولاي تاربيەلەگەن. حالتۋرنىي، سەرىي شىعارمالارمەن كۇرەسۋ كەرەك ... دەپ پارتيا ۇيرەتىپ وتىرعاندا، جامان شىعارمالاردى كورە تۇرىپ ۇندەمەي قالۋعا مەنىڭ كۇشىم جەتپەيدى.

ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزگە كەسەل بولىپ جۇرگەن مىنا نارسەنى ايتا كەتۋ ارتىق بولمايدى. ەگەر بىرەۋ اۋەزوۆتى نەمەسە ونىڭ جاقتاستارىن سىناسا، ونى مۇقانوۆتىڭ توبىنا قوسا سالادى. ەگەر بىرەۋ مۇقانوۆتى، نەمەسە ونىڭ توبىن سىناسا، ونى اۋەزوۆتىڭ توبىنا قوسا سالادى. ءسويتىپ، بارلىق ادال، دۇرىس سىندار جوققا شىعىپ جاتادى. اڭگىمە مۇنىمەن عانا تىنسا ەكەن-اۋ، ءتىپتى ونى قۋعىنعا سالادى، وسەكشى، اناۋ-مىناۋ دەگەن اتاقتار تاعادى. ونداي سىنشىلار ەكى جاقتىڭ دا جەمتىگىنە اينالادى. پىش-پىش وسەك ايتىپ، ءبىرىن ماقتاپ، ءبىرىن جامانداپ، سان قۇبىلىپ كۇن وتكىزۋگە بولار ەدى. ارقايسىسىنا ءبىر جاعىنۋعا دا بولار ەدى. بۇل مەنىڭ ارىم بارمايتىن جۇمىس. مەن كىم كورىنگەنگە جاعىمپازدانىپ، جازۋشى دەگەن اتاق الۋدى ار كورەمىن. مۇنىڭ ءوزى جازۋشىلىقتى قورلاعاندىق بولار ەدى.

قولايسىزداۋ بولسا دا، مىناداي ءبىر فاكتىنى ايتۋعا ءتيىسپىن. قازاق ادەبيەتىنە قىزمەت ەتە باستاعانىنا وتىز جىل بولعان ءمۇستافيننىڭ دە نە ءبارى 3-4 كىتابى بار. ولارىڭ ءوزى الگى ايتقانداي. ال، ادەبيەتكە قىزمەت ەتە باستاعانىما ءۇش-اق جىل بولعان مەنىڭ دە ءۇش-ءتورت كىتاپشام بار..»,– دەپ داۋرىعىپتى ساۋكەڭ كەزىندە.

ءيا، «جازۋشى اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆ باستاعان ەكى توپ ادەبيەتىمىزگە كەسەلىن تيگىزىپ، جاستاردى تاربيەلەۋ، ولاردى ءوسىرۋ ىسىنە بوگەت بولىپ وتىر!» نەمەسە «بۇل جاۋلارعا بەرىلگەن تريبۋن، بۇل پروپاگاندا!» – دەگەن «جاساسىنداتقان ۇراندار» ارىسى التى اي، بەرىسى وسىدان ءۇش اي بۇرىن ايتىلسا، ۇران ەمەس، ۇكىمگە اينالار ەدى. م.اۋەزوۆ تە ونداي ءسوزدى «ەستىگەنى ءۇشىن ارلانباس» ەدى، كەرىسىنشە، ىشتەن تىنىپ تىڭدار ەدى. ەندى، مىنە، وققا شابىلعان قىلىشتىڭ ءجۇزى بوسقا شابىلدى. ۋاقىتتىڭ قاس-قاباعى قالاي تەز وزگەرگەن!

وسىنىڭ قاتارىنا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 273-سانىندا جاريالانعان ءتىلشى م.بالاقاەۆتىڭ «كوركەم ادەبيەتتىڭ ءتىلى جايىندا» دەگەن ماقالاسىن جاتقىزۋعا بولادى. وندا:

«م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ جازۋ مانەرىندە قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىن ساقتامايدى، ونىڭ قالىپتاسقان قۇرىلىمىن بۇزادى، – دەي كەلىپ – جازۋشىلار بۇل رەتتە كوپ ەلەۋلى ويلار، كوپ شەشۋشى پىكىرلەر ايتا الادى. سوندىقتان دا تالاي ماماندارمەن قاتار قازاق جازۋشى، اقىندارىمىزدىڭ وسى جاۋاپتى جايعا ات سالىسۋىن توسامىز»,– دەپ اڭگىمەنى پىكىر الىسۋ مانەرىندە ەكەنىن ەمەۋىرىن ەتە اياقتايدى.

الايدا بۇل پىكىر الىسۋ ەمەس، م.اۋەزوۆكە جاسالعان سوڭعى شابۋىلدىڭ، اقىرعى اتىلعان وقتىڭ ءبىرى ەدى. ويتكەنى، بۇل كۇن 1951 جىلدىڭ 9-جەلتوقسانى – 1952 جىلدىڭ اقپانى ەمەس بولاتىن. س.بايىشەۆتىڭ، ق.جۇماليەۆتىڭ، س.نۇرىشەۆتىڭ، س.كەڭەسباەۆتىڭ، ن.ساۋرانباەۆتىڭ، ق.جارماعامبەتوۆتىڭ جانە س.مۇقانوۆتىڭ مۇحتار اۋەزوۆتى باسىنا قورلايتىن كۇندەرى ءوتىپ بارا جاتقان. ەندىگى جالتاقتاۋدىڭ كەزەگى سولاردىڭ وزىنە كەلگەن. الايدا اكادەميكتەردىڭ جانى ءسىرى كەلەتىن بولسا كەرەك، س.بايىشەۆ پەن س.كەڭەسباەۆ، ن.ساۋرانباەۆ داڭق تۇعىرىنان تۇسكەن جوق، ار الدىنداعى ارىلۋدى دا قاجەت دەپ تاپپادى. ويتكەنى ولاردىڭ سۇيەنگەن ارقالىعىن، تىرەگەن تابالدىرىعىن، باسىڭقى بەتىن دە قالىڭ تالىس تاباندى ەسىك قالقالاپ تۇراتىن. كەرىسىنشە، س.بايىشەۆ، ن.ساۋرانباەۆ، م.بالاقاەۆ م.اۋەزوۆتىڭ الپىس جاسقا تولعان مەرەيتويىندا ونى «شابىتتانا» ماراپاتتادى.

1953 جىلى 28-جەلتوقسان كۇنگى ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن جوعارى زاڭ وقۋ ورىندارى باسقارماسىنىڭ باستىعى م.پروكوفەۆتىڭ №1078 بۇيرىعىمەن مۇحتار اۋەزوۆ 1954 جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سسسر حالىقتارى ادەبيەتى تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى بولىپ قىزمەتكە الىندى.

بەگىمنىڭ بەگى، ءارى ەركە، ءارى وتە نازىك جاندى مادەنيەت يەسى، قايران ءلايلا اپاي – ءلايلا مۇحتارقىزى:

«– مۇحتار ومارحانۇلى جاڭا جىلدى ماسكەۋدە قارسى الاتىنىن ايتىپ: ء«لايلاجان! مەن وسى مەرەكەنى وزىڭە تويلاپ بەرىپ بارىپ اتتانسام دەيمىن. مەن دە ستۋدەنت بولعامىن. سولار ريزا بولتىنداي كەش ۇيىمداستىر. دوستارىڭنىڭ ءبارىن شاقىر. سەرگيتىن شاعىم ەندى تۋدى. داستارحانى مول، قىزۋى مەن قىزىعى مول بولسىن. ەشتەڭەدەن قىسىلما. ءبارىنىڭ اكەسى پروفەسسور ەمەس شىعار ء(وزىنىڭ پروفەسسور اتاعىن ەرەكشە ماساتتانىپ اتايتىن). الگى سۋگروبتى ۇمىت پا!»،– دەدى. وي، قۋانعانىم-اي! ەشتەڭەدەن ايانعانىم جوق. دوستارىمنىڭ ءبارىن جيدىم! ماسكەۋدىڭ دۇكەنىندەگى كەرەك زاتتان الماعانىم جوق. سونداي ءبىر ريزا، سالتاناتتى كەش بولدى. ستۋدەنتتەر مۇحتار اۋەزوۆتى كورەمىز،– دەپ قۋانادى، ال مەن اكەمنىڭ قاسىمدا بولعانىنا قۋانامىن. شامپاندى كۇرەسىن قارعا تىعىپ قويدىم. ءتۇن ورتاسىنان اۋا بارلىعىمىز شىعىپ، كۇرتىك قاردىڭ استىنان سۋىق شامپاندى العاندا، ستۋدەنتتەردىڭ بارلىعى تاڭ قالدى. مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ۇيدە سونداي ادەتى بولاتىن. سول كەش ەسىمنەن قالمايدى. قازىر دە سوندا بولعاندار ۇمىتپاي ايتىپ جۇرەدى. اسقار مەڭلىاحمەتۇلىمەن دە سول كەشتە جاقىن تانىستىم»,– دەيتىن ەدى سونداي ءبىر راحاتتانعان ماراپات سەزىممەن.

اكەلى-بالالى ەكەۋى ماساتتانسا ماساتتاناتىنداي جىل ەدى. ول جاڭا جىلدىڭ عانا ەمەس، ءوزىنىڭ جاڭا سالتاناتتى ءداۋىرىنىڭ العاشقى كۇندەرىن سۇيىكتى الماتىدا وتكىزدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz