قۇزىرلى ورىن وكىلدەرىنىڭ اۋەنىنەن "قازاق كوشىن" توقتاتۋ پيعىلىن اڭعارۋعا بولادى. تىپتەن بۇل ساياسات  زيالى قاۋىم مەن قالىڭ قازاقتىڭ نارازىلىعىن باسا تۇرۋ ءۇشىن جاسالعان ءسوز جۇزىندەگى قۇر ۋادە بولۋى دا عاجاپ ەمەس.

ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى  نەگە قاۋقارسىز؟

قانداستار ءۇشىن تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ – قيامەتتىڭ قىل كوپىرى. بۇل جايت  شەتەلدەگى 7 ميلليون قانداسىمىزدىڭ ىشىنەن اتا جۇرتقا ورالعىسى كەلەتىندەردىڭ  جولىن قيىنداتىپ-اق  تۇر.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2014 جىلعى 20 ناۋرىزداعى № 248 قاۋلىسى كوشى-قون ماسەلەسىنە قاتىستى كەدەرگىلەردى جويۋعا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. اتاپ ايتساق:

ازاماتتىق الۋ ءۇشىن قازاقستاندا تۇرۋ 1 جىلعا قىسقاردى; قانداستارىمىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قاي وڭىرىنە باراتىندارىنا قاراماي، «ورالمان» مارتەبەسى  بەرىلەتىن بولدى; ازاماتتىق الۋدا قاراستىرىلعان مىندەتتى تولەمنەن بوساتىلدى; ۇكىمەت بەلگىلەگەن 7 ايماققا باراتىندارعا مەملەكەت تاراپىنان الەۋمەتتىك پاكەت قاراستىرىلىپ، مەملەكەتتىك اتاۋلى كومەكتەر مەن جالدامالى ۇيگە يە بولۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋىپ جاتىر. الايدا سونان بەرى 2 اي ۋاقىت وتسەدە ەشقانداي ناتيجە جوق. تەك ءسوز جۇزىندە عانا وسەك بوپ كەزىپ ءجۇر.

شىندىعىن ايتقاندا،  جوعارىداعى مۇمكىندىكتەرگە يە بولۋدىڭ العى شارتى – تۇراقتى تىركەۋگە وتىرۋ. قازىرشە، قىتايدان ورالعان قانداستارىمىز  ءۇشىن بۇل قيامەتتىڭ قىل كوپىرى بولىپ تۇر.

             ۇكىمەتتىڭ رەسمي قۇزرەتتى ورىندارى كوشى-قون ماسەلەسىن تاعىدا دوپشا قۋالاپ بىرەر جىلدى وتكىزۋ مۇمكىن. بيلىكتىڭ ىشىندەگى قانداستارىمىزدىڭ ورالۋىنا مۇددەلى ەمەس، نازارباەۆتىڭ  ورالماندار تۋرالى ساياساتىنا قارسى توپتار تاعى دا قانداستار ماسەلەسىندە كەدەرگى جاساۋعا كىرىسكەنى بەلگىلى بولدى. ولار قانداستارعا قارسى زاڭدى ءۇن-ءتۇنسىز،  «پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى» دەگەن جەلەۋمەن ءبىر ايدىڭ ىشىندە قابىلداپ جىبەرگەنىن بىلەسىزدەر.  ال ەندى تاعى دا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى قانداستار ماسەلەسى تۋرالى تاپسىرما بەرگەنىمەن  بۇل تاپسىرمانى سوزبۇيداعا سالىپ، سوزىپ، كەدەرگىلەر جاساپ الەكتەنىپ جاتىر.

وعان دالەل وتە كوپ:

بىرىنشىدەن، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قانداستارىمىزعا قويعان كەدەرگىنى الىپ تاستاماي وتىر. ناقتى زاڭ جۇزىندە قىتايدان ورالعان قانداستارىمىزدىڭ قازاقستانعا ورالۋىنا مۇمكىندىك جوق.  تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ ءۇشىن قاجەتتى قول جەتپەيتىن نەمەسە قول جەتكىزۋ قيىن قۇجاتتار بار. بۇل، اسىرەسە، قىتايدىڭ ارانىنا كەتىپ بارا جاتقان قانداستارىمىز ءۇشىن اۋىر ءتيىپ تۇر.

قانداستارىمىزدى «تۇراقتى تىركەۋگە تۇرعىزۋ» ماسەلەسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنداعى كوشى-قون پوليتسياسى اينالىسادى. اتالعان پوليتسيانىڭ قازىرشە بۇل ماسەلەدە ۇكىمەتپەن دە،  قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىمەن دە بىرلەسىپ جۇمىس ىستەي الماي وتىرعانى بەلگىلى.

قىسقاسىن ايتقاندا،  قىتايدان كەلەتىن قانداستارىمىز ءۇشىن زاڭدىق سيپاتى انىقتالماعان  ەكى «انىقتاما»  جانە ءبىر «تەنتىرەۋ» بار. ولاي دەيتىنىمىز – «انىقتامالاردى» الۋ جانە بەرۋ جاعىندا ەكى ەلدىڭ زاڭدىق نەگىزدەرى قاراستىرىلماي، ءوزارا قاراما-قايشىلىق تۋدا. ال ونىڭ زاردابىن قاراپايىم حالىق تارتادى.

•  «سوتتالمادى» دەگەن انىقتاما. ونسىزدا قىتاي ۇكىمەتى سوتتالعان ادامدارعا تولقۇجات بەرۋگە «زاڭ جۇزىندە تىيىم سالعان». قازاقستان تاراپى قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى ارقىلى بۇل ماسەلەنى انىقتاماي وتىر.
•  «قىتاي ازاماتتىعىنان شىققانى تۋرالى انىقتاما» كەرەك. بۇل انىقتامانى الۋ ءۇشىن قىتاي تاراپى «شەتەلدىڭ ازاماتتىعىن العاندىعى تۋرالى انىقتامانى» تالاپ ەتەدى. بۇل ەكى ەلدىڭ كوشى-قون ماسەلەسىندە ۇيلەسپەي كەلە جاتقان قاراما-قايشىلىقتىڭ ءبىرى.  ەكى ورتادا قانداستارىمىز وسى سەبەپتەن قازاقستان اۋماعىندا تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋعا زاڭدىق تۇرعىدا مۇمكىندىك الا الماي وتىر. العان كۇننىڭ وزىندە زاڭ جۇزىندە قىلىمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە دەيىن اپاراتىن قايشىلىقتى ماسەلە.
• «تەنتىرەۋ». وسى انىقتامالاردى الۋ ءۇشىن تاعى دا قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنە جۇگىنۋ كەرەك. ءار كامەلەتكە تولعان بالا ەلشىلىككە ءوزى كەلۋى كەرەك. ءسويتىپ، مىڭداعان قازاق الىستاعى اۋىل-ايماقتان جينالىپ، كەزەككە تۇرىپ، ءبىر جاپىراق ورىسشا «سپراۆكا» ء ۇشىن اقشالارىن شاشىپ، تابانىنان توزۋى كەرەك. وسىنداي قيتۇرقىلىقتارعا ۇكىمەتتىڭ قۇلىقسىزدىعى ادامدى نامىستاندىرادى ءارى جىگەرىڭدى جاسىتادى. 

ەكىنشىدەن، ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ مينيسترلىگى قانداستاردى اتاجۇرتقا ورالتۋعا اشىق قارسىلىق ءبىلدىرىپ وتىر. تىپتەن ءسوز جۇزىندە ايتىلىپ جاتقان "الەۋمەتتىك پاكەتتەرگە" يە بولۋ - قانداستارىمىزدىڭ اسپانداعى قازدىڭ سورپاسىنا نان ماتىرىپ جەگەنىندەي بولىپ وتىر. بۇل ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ مينيسترلىگىنىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ساياساتى ەكەنى بارىمىزگە ايان.

ۆيتسە-مينيستر م. ابىلقاسىموۆا  اۋزىمەن قانداستارىمىزعا قارسى جاعىمسىز اقپاراتتار تاراتۋ ارقىلى قانداستار ماسەلەسىن شەشۋگە كەدەرگى جاساۋدىڭ اقپاراتتىق سوعىسىن دايىنداپ جاتىر ما دەپ قورقامىن. ۆيتسە-ءمينيستردىڭ كەلتىرگەن دەرەگىنە سەنسەك، ەڭبەككە جارامدى ورالمانداردىڭ  8,6 پايىزى جوعارعى ءبىلىمدى،  20,6 پايىزى ورتا ءبىلىمدى، 71 پايىزىنىڭ جالپى ءبىلىمى بار نەمەسە مۇلدەم ءبىلىم الماعان.  وسىنداي سانداردى العا تارتا سويلەگەن ءمادينا ابىلقاسىموۆا: «سوندىقتان، ءبىلىمى مەن كاسىبي ماماندىعى جوق، دارەجەسى تومەن ەڭبەك كۇشى قازاقستاننىڭ ەڭبەك كۇشى نارىعىنا قوسىلىپ جاتىر. بۇل ماسەلە ورالمانداردىڭ قوعامعا ءسىڭىسىپ كەتۋىنە كەدەرگى بولۋدا» دەپتى. مىنە بۇل قانداستارىمىزدى ورالتۋعا اشىق قارسىلىق. بۇل جاعىنان قاراعاندا ءمادينا حانىم ساندىق ساپا مەن ساپالىق ساپانىڭ قاتىناسىن تۇسىنبەيتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. مۇمكىن، ورىس ءتىلىن ءبىلىمنىڭ بالاماسى رەتىندە قاراعان بولۋى دا مۇمكىن.

سەبەبى، شەتەلدەن جۇزدەگەن عىلىم دوكتورلارى،  مىڭداعان عىلىم كانديداتتارى، ون مىڭداعان دايىن ماماندار كەلىپ وتىر. شىنىن ايتقاندا، بۇل – ۇلكەن ينۆەستيتسيا. ال بۇل ادام ينۆەستيتسياسىنىڭ قۇنىن تۇسىنبەگەن ءمينيستردىڭ ۋاجىنە كىم سەندى؟ ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، 2013 جىلى ورالمانداردىڭ ازاماتتىق الۋىنا كەدەرگى جاسايتىن زاڭدى ەربولات دوساەۆ باسقاراتىن وسى ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ مينيسترلىگى ۇسىنعان بولاتىن.  سوندىقتان، تاعى دا قانداستارعا قارسى نيەتتە بولۋى ابدەن مۇمكىن.  

جاڭادان جاسالىپ جاتقان كەدەرگىلەر

• ءبىرىنشى كەدەرگى – «ورالمان» كۋالىگىن العاسىن ءبىر جىل ىشىندە ازاماتتىق بەرۋگە ءوتىنىش بەرمەسە، ولاردىڭ ەلىمىزدە تۇراقتاۋى شەتەلدىك ازاماتتارمەن بىردەي جاعدايدا قاراستىرىلادى. بۇل دا تۇسىنگەن ادامعا ۇلكەن كەدەرگى. تاعىدا داۋ تۋدىرۋ، تاعى دا سول زىميان ساياسات.

ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى قايرات ءابساتتاروۆ: «بۇنىڭ بارلىعى قازiر بiر جىلعا دەيiن قىسقارتىلادى. ياعني، ولار ەلگە كەلىپ ورالمان مارتەبەسىن العاننان سوڭ، ازاماتتىق الۋعا بىردەن ءوتىنىش بەرە الادى جانە بiر جىلدىڭ جۇزiندە ازاماتتىق الۋىنا بولادى. ال ورالمان مارتەبەسىن العاننان كەيىن ءبىر جىل ىشىندە ازاماتتىق الۋعا ءوتىنىش بەرمەگەن بولسا، ولاردىڭ ەلىمىزدەگى تۇرۋى شەتەلدىك ازاماتتارمەن بىردەي جاعدايدا قاراستىرىلادى»، – دەپ اتاپ ءوتتi ۆيتسە-مينيستر.

• ەكىنشى كەدەرگى –  قانداستارىمىزعا قاتىستى كوشى-قون زاڭىن وزگەرتۋگە اسىقپاي، سوزىپ وتىر.

      دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى تورالقا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تالعات ماماشەۆ:  «پارلامەنت ورالماندار ازاماتتىعىنا قاتىستى زاڭدى تەزدەتۋى كەرەك. وتكەن جولى رەسەي قىرىمداعى جاعداي اياسىندا ازاماتتىق الۋعا قاتىستى زاڭدى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە قابىلدادى. سوعان وراي، ءوتىنىش بەرگەن ادام ءبىر كۇننىڭ ىشىندە رەسەي ازاماتتىعىن الا الادى. بۇل ءبىز ءۇشىن دە اسا قاجەت تاجىريبە. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ كوشى-قون تۋرالى زاڭناماسىن وزگەرتۋ ۇزاققا سوزىلىپ كەتۋى مۇمكىن. قازىردىڭ وزىندە زاڭ جوباسى شىلدەدە ۇكىمەتكە ۇسىنىلىپ، ونى قابىلداۋ كەلەر جىلعا قالاتىنى تۋرالى ايتىلىپ ءجۇر»، – دەدى. ء“ماجىلىس دەپۋتاتتارىنان سۇرارىم، وسى زاڭ جوباسىن تەزدەتەيىك. كەزىندە ورالماندار ازاماتتىعىنا كەدەرگى جاسايتىن زاڭدى ءبىر عانا كۇننىڭ ىشىندە قابىلدادىڭىزدار عوي، ەندەشە سونداعى ولقىلىقتى تۇزەتۋدى دە ءبىر ايدان اسىرماساق ەكەن”، – دەگەن تىلەگىن ءبىلدىردى قاۋىمداستىق توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.

• ءۇشىنشى كەدەرگى – ىشكى كوش-قوندى سىلتاۋ ەتۋ ارقىلى سىرتقى كوشى-قوندى السىرەتۋ مۇمكىدىگى زور.

       قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان سەكىلدى وبلىستارداعى دەموگرافيالىق قۇلدىراۋدىڭ باستى سەبەبى – ونداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوسىمى وتە تومەندەپ كەتتى. ال ورىستار رەسەيگە ۇدىرە كوشۋدە. بۇل كەمدىكتى وڭتۇستىك وبىلىستارداعى حالىقتىڭ  ەسەبىنەن تولتىرعىسى كەلگەن مادينا حانىم قانداستارىمىزعا قاراتا قارسى بالاما جوبا ۇسىنىپ وتىر.

     ەكونوميكا ۆيتسە-ءمينيسترى مادينا ابىلقاسىموۆا سولتۇستىك وبلىستاردىڭ حالقى 2050- جىلعا قاراي ءبىر ميلليونعا دەيىن كەمۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاسادى.

• ءتورتىنشى كەدەرگى – قۇزىرلى ورگاندار قانداستارىمىدىڭ ەكونوميكالىق سالا مەن ۇزاق بولاشاقتىق تۇرعىداعى دەموگرافيالىق جانە ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىگىن نازارعا الماۋدا. مىنە بۇل قاسقوي توپتاردىڭ ەڭ راقىمسىز سوققىسى. تىپتەن 80 پايىز ساۋاتسىز بولدى دەپ قاراعان كۇننىڭ وزىندە مال شارۋاشىلىعى مەن  ەگىن شارۋاشىلىعىنداعى جەتىستىكتەردىڭ ءبىرازى قانداستارىمىزدىڭ ەسەبىنەن بولىپ جاتقانىن كورمەۋى دە – سوراقىلىق.  

شىندىعىن ايتقاندا، قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىنىڭ وسىمىنە قانداستارىمىزدىڭ دا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ جاتقانى  بىرەۋلەرگە ۇناماي ما؟ شۇبىرعان بالالارىن ەرتكەن، ورىستان بوساعان اۋىلداردى كوركەيتىپ جاتقان قانداستارىمىز ءبىزدىڭ ەلدە ساياسي كۇشكە اينالىپ كەلە جاتۋى دا بىرەۋلەردى قورقىتاتىن سەكىلدى.

«ورالمانداردى قونىستاندىرۋ جۇمىسى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاماي جۇزەگە استى، ولار ورنالاسقان وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سۇرانىستارى ەسكەرىلمەدى. ماسەلەن، ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ورالمانداردىڭ 50 پايىزدان استامى وڭتۇستىك قازاقستان، الماتى، ماڭعىستاۋ، جامبىل وبلىستارىنا شوعىرلانعان. ال اتالعان وڭىرلەر الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدار مەن جۇمىس ورىندارىنا قاتىستى ونسىز دا ايتارلىقتاي دەموگرافيالىق قىسىمعا ۇشىراپ وتىرعان بولاتىن»، – دەيدى ءمادينا ابىلقاسىموۆا.

ال قازاقستاندا ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردىڭ دە شامالى ەكەنىن، قانشالاعان مامان-عالىمدارىمىزدىڭ جۇمىستاعى بيۋروكراتيزمنىڭ كەسىرىنەن شەتەلگە اسىپ جاتقانىن مينيستر مىرزالار بىلمەيتىن سىڭايلى. ماماندىقتان گورى كاسىپكەرلىكتى ۇناتاتىن قانداستارىمىزدىڭ قىلىعى كىمگە ۇناماي ءجۇر؟ قىزعانىش پا،قورقىنىش پا، قاستاندىق پا؟

التاي بۇقارباەۆ

Abai.kz