اقيقاتىن ايتۋ كەرەك، كەيدە ءبىز ونەر مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن ءسوز ەتۋگە ارنايى كۇن بەلگىلەپ، ۋاقىت تالعاپ، باپ ىزدەپ جۇرگەنىمىزدە قاپىدا بار قىمباتىمىزدان ايىرىلىپ قالىپ جاتامىز. سودان دا بولار، ونەر ارداگەرلەرىنىڭ بويىنداعى اسىل قاسيەتتەرىن، وزگەدەن بولەك بولمىسىن باعالاپ ۇلگەرمەي دە قالامىز. قۇنسىزدىعىمىز بەن قامسىزدىعىمىزدىڭ سالدارى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ الدىنداعى ايىبىمىز.  وسى ويمەن حالقىمىزدىڭ اياۋلى ازاماتتارى، شىنايىلىقتىڭ شىڭىنداي بولعان، تابيعاتتىڭ تازا وزىندەي تۇرلەنگەن ونەرپازدارىمىز تۋرالى وي تولعاعىم كەلەدى. «الدىمىز – اسقار بەل، ارتىمىز- شالقار كول» ارقامىزدى كەڭگە سالىپ جۇرە بەرگەنىمىزبەن ۋاقىت ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. ونەر دە كوشپەلى. تالاي تالانتتاردىڭ تىرىسىندە ءبىر اۋىز جاقسى ءسوز ايتا الماي، دۇنيەدەن وزعان سوڭ، ماقتاۋعا ءسوز تاپپاي سان سوعىپ جاتاتىنىمىز تۋرالى از ايتىلىپ جۇرگەن جوق.  سونداي تارلانداردىڭ ءبىرى، ونەر دەگەن كەرۋەننىڭ باسىندا ساقال-شاشىن قىراۋ باسىپ، ءوزى سومداعان ابىزداي بولىپ كورىنەتىن  - ابىلقاسىم جاڭبىرباەۆتىڭ (سۋرەتتە) دا ورتامىزدان كەتكەنىنە ءبىراز جىلدار ءوتتى.   

قازاق دالاسىندا تۇڭعىش تۋىن تىككەن سەمەيدەگى اباي تەاترىنىڭ قاراشاڭىراعىندا العاش جينالعان ات توبەلىندەي ازعانتاي توپتىڭ كوزىن كورىپ، اسۋ بەرمەس الىپ وتكەلدىڭ ءىسى مەن ونەرىنە وي جۇگىرتىپ، قايتالانباس ءتىرى تۇلعالارعا كۋا بولعان ابىلقاسىمنىڭ ونەر ولكەسىندەگى ورنى بولەك بولاتىن.

1942 جىلى سەمەي قالاسىنداعى تەاترعا قىزمەتكە كەلگەندە ونەر ورداسىنىڭ قۇرىلعانىنا سەگىز جىل عانا بولعان ەكەن. سودان بەرى تەاتردا  400-گە جۋىق ءرول سومداعان، انشەيىندەگى قوزعالىسى از، وتىرىسى كوپ، سالماعى اۋىر، كەڭقولتىق قازاقتى ساحناعا جىلماڭ قاقتىرىپ جىبەرە الاتىن تۋما تالانت ەسىمە تۇسكەن سايىن، وسىنداي نار تۇلعالارمەن زامانداس بولعانىما، تالاي مارتە سۇحباتتاس بولعانىما قۋانامىن. قۋانامىن دا، ارىستانداي، سىرىمداي ءىرى تۇلعالاردى ساحناعا شىعارعان  قايراتكەردىڭ دارىنىنا قايران قالامىن.

كورەر كوزگە قاراپايىم، شىناشاقتاي تۇلعانىڭ بويىنا ونەر شىركىن تەگىنەن دارىعان ەكەن. اكەسى يسايىن جاڭبارباي – ءانشى، گارمونشى بولعان.  اكەسىنە ەرىپ ءجۇرىپ، مۇحتاردى، مايرانى، الكەي مەن اباي شاكىرتتەرىن كورگەن ونەرپاز اكەسىمەن بىرگە جيىن-تويلاردان قالماي، تەاترعا ءجيى كەلىپ جۇرەدى. 1936 جىلداردىڭ قىرعىنىنان امان قالعان جەتى بالانىڭ ىشىندەگى جالعىز قالعان وسى ابىلقاسىمدى اكەسى جانىنان قالدىرماي، وزىمەن بىرگە ۇنەمى ەرتىپ جۇرەتىن. قاعىلەز بالاعا جيىن-تويعا بارۋ، تەاتر ويىنىن تاماشالاۋ  قاتتى ۇنايتىن.

كەزەكتى «ەر تارعىن» پەساسىن كورۋگە كەلگەن ابىلقاسىم ويدا- جوقتا ساحناعا شىقپاي قالعان كۇتۋشى بالانىڭ ورنىنا تاڭدالادى. كۇتۋشى بالا حانزادانىڭ  بەتىن جەلپۋىشپەن جەلپىپ تۇرۋى كەرەك ەكەن.  كۇنى بويى اكە قاسىندا ءجۇرىپ شارشاعان بالا كۇتۋشىنى قۇس قاناتىمەن جاسالعان جەلپۋىشپەن جەلپىپ  تۇرىپ قالعىپ كەتەدى دە، جالما-جان سەلك ەتىپ، جەلپۋىشىن جىلدامداتا ءتۇسىپ،  شىنايى جەتىم، كۇتۋشى بالانىڭ كەيپىن كەلتىرەدى.  العاشقى ءرولدى قويۋشى رەجيسسەردىڭ كوڭىلىنەن اسىرىپ، كۇتۋشى بالانىڭ ءرولىن سومداعان ابىلقاسىم تەاتر تابالدىرىعىن وسىلاي اتتايدى. وزىنە تاپسىرىلعان  وبرازدى بەرىلە ويناپ، تىڭنان ەرەكشە قۇبىلىس تابا بىلەتىن تابيعي تالانتى تەاتر قىزمەتكەرلەرىنە دە قاتتى ۇنايدى. سلامبەك قىدىرالين، گۇلسىم ءابدراحمانوۆا، يبادي قۇلاتاەۆ، ىرىسبەك جاكەنوۆ سىندى ونەر سۇيەر قاۋىم جاس اكتەردى قۋانا قابىلدايدى.

سودان بەرى تەاتر ساحناسىندا سومداعان كوپتەگەن رولدەرىندە كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن ورىن الىپ كەلگەن جاس اسا اۋىر ونەر جولىنداعى ءوز سۇرلەۋىن سالدى. قازاق اۋىلىندا بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك وزگەرىستەر، ەسكى مەن جاڭانىڭ ارسىنداعى قايشىلىق، تاريحي تۇلعالاردى كورەرمەن كوڭىلىنە اسىرا جەتكىزدى. ۇنامدى، ۇنامسىز كەيىپكەرلەر، اسىرا سىلتەۋشى مانساپقور، ساتيرالىق تابيعي دارىنداردىڭ بولمىس-ءبىتىمىن، ءتۇپ-توركىنىن جارقىراتا اشىپ بەردى. ءوزىنىڭ جاراتىلىسىنا عانا ءتان تولىپ جاتقان قيمىلدار مەن قوزعالىستار ارقىلى كۇلكى، قايعى ارالاس جالبارىنۋ، ەسىركەۋ، تاڭىرقاۋ، قورقۋدىڭ سىرىن تۇگەل جەتكىزۋدى ونەر الەمىنە ايگىلەي ءتۇستى. وزىنە بەرىلگەن ءرولدى سوقتالاپ، سومداپ بولعانشا وبرازدىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، بولمىسىن جان-جاقتى ۇڭگىپ، تيتتەي تۇيىردەن قۇراستىرا وتىرىپ ارتىعىن جونىپ، كەمىن تولىقتىرا بەرۋدەن جالىقپادى. جىلدار وتكەن سايىن اكتەر شەبەرلىگى دە ەرجەتىپ، ەسەيە كەلە وبرازدار دا شىڭدالىپ كۇشەيە بەردى. ءسويتىپ مەكتەپتە وقىعان ءبىراز جىل بىلىمىمەن شەكتەلىپ، ارناۋلى وقۋ ورىندارىندا وقىماي-اق  وبرازعا كەرەكتى دەتالدى كۇندەلىكتى ومىردەن، تۇرمىستان، كوز الدىندا جۇرگەن حالىقتان جينادى. تەاتردان تىس كوشەدە كەلە جاتقاندا، كولىكتە، جولدا وزىمەن-ءوزى كەلە جاتىپ كەزەكتى ءرولدىڭ سومداپ كەلە جاتادى. سوندىقتان دا قايتالانباس تۇلعانىڭ ءار ويناعان وبرازى دا ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايدى. ساحناعا شىققان سايىن قايتا تۇلەپ، تىڭ قيمىل، جاڭا بەينە جاسايتىن اكتاردىڭ رەپەرتۋارى قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا باي. تالانت رەتىندەگى دارا تۇرپاتىن اشاتىن «»ەر تارعىنداعى» - كۇتۋشى بالادان باستاپ، «عاليابانۋداعى» - يسماعۋل، «ايمان-شولپانداعى» - ارىستان،  «قوزى-كورپەشتەگى – قاراباي، «قاراكوزدەگى» – سىرىم، «مالينوۆكاداعى توي» قويىلىمىنداعى باندى رياب بابا رولدەرى ابىلقاسىمدى ونەر بيىگىنە جەتەلەي بەردى. 1965 جىلى لەنين ءرولىن ويناۋ ءۇشىن اكتەر تاڭداۋعا ول دا الماتىعا شاقىرىلادى. تانىمال ساحنا ساڭلاقتارىنىڭ ىشىنەن تاڭداۋعا ابىلقاسىم جاڭبىرباەۆ ءىلىنىپ، لەنيندى قاز-قالپىندا سومداعانى ءۇشىن 1970 جىلى «حالىق ءارتىسى» اتاعى بەرىلەدى. ورىس، وزبەك، گرۋزين ءتارىزدى ءار ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءرولىن تاڭداي ويناعان ابىلقاسىم – قىتايدىڭ «دەلقۇلى» وبرازىن دا جاساپ شىعارادى. بۇعان دەيىن 1954 جىلى «قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى» اتاعى بەرىلگەنى شىن تالانتقا ونەر جۇگىن ارقالاتا تۇسەدى.

شىن جۇيىرىك باپ تاڭدامايدى. شىن سۋرەتكەر ابىلقاسىم دا ءرول تاڭداپ كورگەن ەمەس. دارداي اتاعىم بار دەپ، كىشكەنە رولدەردى قومسىنبايتىن. ول جاساعان كىشكەنتاي شەدەۆرلەردىڭ ءوزى قۇم اراسىنان جىلتىراعان التىن تۇيىردەي بولىپ الىستان كورىنەدى. تەك، اكتەرلىك شەبەرلىككە عانا ەمەس، ءسوز مانەرىنە، انىق ۇعىلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ مەرۋەرتتەي تازا شىعۋىنا، شىعارمالاردىڭ ولپى-سولپى بۇرمالانباي، سوڭى جۇتىلماي  ءدال ايتىلۋىنا   اسا زەر سالاتىن ۇقىپتى، تياناقتى. قانداي ونەر يەسىن اتاساق تا، ونىڭ اتى – كۇرەسكەر. ەتەك باستى ەسكىشىلدىكتەن الىستاپ، جاڭانىڭ جارشىسى بولۋ، دۇنيەدەگى نەبىر كوركەمدىكتىڭ قىرى مەن سىرىن اشۋ جولىندا بار قابىلەتىن جۇمساپ، ەلىنە، حالقىنا دەگەن ءلاززاتىن ارانىڭ بالىنداي جيناعان بويىنداعى بار دارىن شىرىنىن بەرۋ – ۇلكەن كۇرەسپەن عانا كەلەتىن قيىن دا، قىزىعى مول ەرەن قاسيەت.

اكتەر – اقىن تەكتەس دەگەن راس تا شىعار. تابيعات ءوزى بەرگەن شىن تالانت قاي جۇمىستى بولسا دا، قايىرىپ الىپ كەتەدى. كەزدەيسوق كوشەدەن كورە قالساڭىز، وزىمەن-ءوزى كۇبىرلەپ بارا جاتاتىن ابىلقاسىم – ۇيدە دە، كوشەدە دە ۇنەمى دايىندىق، ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەتىن. جەكە شىعارماشىلىعى مەن ءتارتىپ-تاربيەسىنىڭ ءوزى ءبىر مەكتەپ، ۇلگى-ونەگە دەپ باعالاعان ونەر ساحناسى ابىلقاسىم جاڭبىرباەۆتى قويۋشى رەجيسسەر رەتىندە دە تانىدى. ونعا جۋىق قويعان قويىلىمدارىنىڭ ىشىندە – «اداسقان قىز»، «قوش بول مەنىڭ، ەرتەگىم»، «ايۋبايدىڭ اجالى»، سىندى تۋىندىلار بار.

تابيعي تالانتىمەن-اق ەلىنە ەلەۋلى اكتەر بولمىسى – ساحناعا شىعىپ، ۇندەمەي تۇرا بەرسە دە وبرازدى سومداپ تۇرادى. بۇكىل عۇمىرىن ساحناعا ارناعان حاس شەبەر ساحنانى ءسۇيدى، تەاتردى جاقسى كوردى. قىزمەتىن ءسۇيىپ، جاقسى كورۋ، كەز كەلگەن سالادا – تالانتتىڭ قىرىن اشا تۇسەتىنى ءسوزسىز. تەر توككەن سايىن اشىلا تۇسەتىن ابىلقاسىم «جاۋشى»، «قان مەن تەر»، «تولقىندار جاعادا ولەدى» سياقتى فيلمدەرگە دە ءتۇستى. تاعدىر جازمىشى ساۋاتىن اشىپ، ديپلومدى بولۋعا جازباعان جاڭبىرباەۆتىڭ بويىندا ءتاڭىر بەرگەن تابيعي «ديپلوم» بولدى. پەندەلەرگە ءمور باستىرىپ العان الدامشى ديپلومنان ول – ءتاڭىر بەرگەن تابيعي ديپلوم الدەقايدا جوعارى ەكەنىن مويىنداتتى.

قادىر مىرزا-ءاليدىڭ «جازمىش» جيناعىنداعى: «جالپى وقۋ ءبىلىم الۋ ءۇشىن ەمەس، ديپلوم الۋ ءۇشىن وقىتىلادى. ءبىلىم مەن ديپلوم سايكەس كەلە بەرمەيدى. عىلىمي اتاقتار الىپ جۇرگەن عالىم اعايىنداردىڭ ءبارى عالىم ەمەس، كەزدەيسوق ادامدار. ال، ديپلومسىز ساۋاتتىلار قانشاما...» دەگەنى ءومىر شىندىعى.

ابىلقاسىم تۇرمىس قاسيەتىن دە قاتتى قادىرلەگەن. تەاتر شاڭىراعىندا تانىسقاە ومىرلىك جارى ونەر ساپارىندا دا سەرىك بولدى. تەاتر ءبيشىسى دينا حيسامۋددينقىزىمەن بىرگە – ءاليا، انار، الىبەك اتتى ءۇش بالا تاربيەلەپ جەتكىزدى. ءۇيلى-باراندى بالالارى دا ونەر سالاسىندا ەڭبەك ەتەدى. وكىنىشتىسى – بالالارى باسقا مەملەكەتتەردە تۇرادى. ازامات ءۇشىن ورتا جاستان اسقاندا جارىنان ايىرىلۋدان ارتىق قاسىرەت جوق. قايشىلىققا، قيىندىققا قارسى تۇرۋدى ساحنادان ۇيرەنگەن حاس تالانت دينانى ماڭگىلىك ساپارعا شىعارىپ سالعاندا قاتتى كۇيزەلگەنىمەن سۇيىكتى ساحناسىنداعى ءوز ورنىن ويسىراتقان جوق. تالانتىنا، قايراتىنا باس يگەن كەيىنگى تولقىن كۇڭىرەنۋى مەن كۇلكىسى قاتار جۇرەتىن درامالىق، تراگەديالىق، كومەديالىق رولدەردىڭ مايتالمانى – ابىلقاسىم اعالارىن «اركاش اعا» دەيتىن.

وكىنىشكە وراي ءا.جاڭبىرباەۆ تۋرالى عالامتوردا ەش دەرەك جوق ەكەن.

ءيا، جىلدار جىلجي بەرەدى. سان بۋىن وزگەرىپ، ۇرپاقتار ورىن الماسىپ، ابىلقاسىم جاڭبىرباەۆتىڭ ورنى وقشاۋلانىپ كەلەدى. وزىنشە جاڭا قىرلى تالانتتار ونەر جارىستىرىپ، وردەن كورىنىپ جاتقاندارى دا بار. بىراق، ءدال ابىلقاسىم - اركاش اعاداي،.. ءاي، قايدام...  ويتكەنى ول ۇلتتىق ساحناداعى تابيعاتتىڭ ءوزى بەرگەن قۇبىلىس. جارقىن دا، ماڭگى تۇلعا.

 الماحان مۇحامەتقاليقىزى

استان قالاسى

Abai.kz