16 جەلتوقسان كۇنى ىستامبۇلدا تۇركيا قازاقتارى قورىندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 23 جىلى اتالىپ ءوتىلدى.  بۇكىل قازاقتار ءۇشىن ۇلى مەرەكە دەپ ەسەپتەلگەن بۇل كۇنگە قاتىستى ويلارىن قور توراعاسى فازىل توپلى بىلاي دەپ ورتاعا سالدى:

“تاۋەلسىزدىك الەمدەگى بۇكىل قازاقتاردىڭ بىربىرىنە قاۋىشۋىنا باستاپ بەرگەن قاسيەتتى وقيعا. وعان دەيىن اسىرەسە شەتەل قازاقتارى ەل ساعىنىشى، جەر ساعىنىشى بولسا دا، اتامەكەنگە بارا الماۋشى ەدى. ال بىرەڭ ساراڭ ادامدار قازاقستاننان تۇركياعا كەلسە، ەمىن ەركىن جۇرە المايتىن. قازاقتى كورسە قورقىپ جولىعا المايتىن. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قازاقپەن قازاقتىن باسقوسۋىنداعى بۇكىل كەدەرگىلەر جويىلدى. ەلباسى نۇرسۇلتان تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن 1992 جىلى الماتىدا قۇرىلتاي وتكىزىپ دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ باسىن قوستى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك بۇكىل قازاقتىڭ ومىرىندەگى ءماندى وقيعا.”

ءبىز دە سويلەگەن سوزىمىزدە قازاقستاننىڭ 1991 جىلى، 16 جەلتوقسان كۇنى تاۋەلسىزدىك جاريالاۋى 1952 تۇركياعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ 62 جىلدىق تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى قۇبىلىس ەكەنىنە باسا كورسەتتىك. ويتكەنى وسى كۇنى تۇركيا قازاقتارى وشكەنى جانىپ ولگەنى تىرىلگەندەي ۇلكەن قۋانىشقا بولەندى. اكەسى جوق جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرگەن قازاقتار تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن اكەسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي بولدى. ەكىنشىدەن قازاق دەگەن ۇلت بۇكىل الەمگە تانىلدى. بۇرىن تۇركيالىق قازاقتاردى تۇرىكتەر كوبىنەسە تاتار دەپ اتاپ قازاق دەگەن ۇلتتىڭ بار ەكەنىن بىلمەيتىن. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كوپ ادام الەمدە قازاق دەگەن ءبىر ۇلت بارىن ءبىلدى. تۇركيا قازاقتارىنىڭ ەكىنشى قۋانىشى تۇركيا جۇمھۇريەتىنىڭ الەمدە ءبىرىنشى بولىپ ەكى ساعاتتاي قىسقا مەرزىمدە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانۋى ەدى. بۇل قازاقتاردىڭ قۋانىشىن ەسەلەپ ءوسىرىپ جىبەردى. بۇگىنگى تاڭدا ەڭ باقىتتى قازاق دياسپوراسى تۇركيا قازاقتارى دەسە ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس. ويتكەنى ەكى ەل اراسىندا ەشقانداي ۆيزا شەكتەۋلەرى بولماستان ارالاسۋشىلىق بارشىلىق. ۇشىنشىدەن قازاقستاننىڭ جانە ونىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بەدەلى شەتەلدەردە اسا جوعارى. تۇركيا قازاقتارى مۇنى ماقتان تۇتادى.

تۇركيا قازاقتارى قورىنداعى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە قاتىسقان ەۋرازيا سپورت وداعىنىڭ توراعاسى احمەت ءتۇزۇن قازاقستان تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە ادەيىلەپ كەلگەنىن ايتا كەلىپ “بۇگىنگى تاڭدا تۇركى مەملەكەتتەرى ىشىندە قازاقستاننىڭ ورنى ەرەكشە. ونىڭ قۇدىرەتتى جەتەكشىسى بار. تۇركى الەمى كەلەشەكتە ىنتىماقتاستىعىن نىعايتىپ ۇلى كۇشكە اينالادى. وندا قازاقستاننىڭ ورنى ايرىقشا بولادى” دەدى.

تۇركيا قازاقتارى قورى مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى، ءانشى بەشىر احمەت كوسە “تۇركيادا ەش قيىنشىلىق كورمەسەك تە، ادام وتانىن، ەلىن ساعىنادى ەكەن. سوندىقتان 23 جىلدان بەرى اتامەكەنگە بارىپ كەلەمىز. وتاننىڭ كۇن سايىپ دامىپ، الەمنىڭ الدىنعى قاتارلى ەلدەرى اراسىندا ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن العانىن كورگەن سايىن قۋانىپ وتىرامىز. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ساليقالى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ كوك تۋى بيىكتە جەلبىرەپ تۇر. تاۋەلسىزدىگىمىز مانگى بولسىن” دەگەندى ايتتى.

تۇركيا قازاقتارى تورالقا مۇشەسى، مۇعالىم ساپار سەلۆي “تۇرىكتە ءبىر ءسوز بار بەيسەنبىنىڭ كەلەتىنى سارسەنبىدەن بەلگىلى بولادى. قازاقتىڭ تاۋەلسىز ەل بولاتىنىن 1986 جىلى قازاق جاستارىنىن كوتەرىلىسىنەن-اق سەزگەن ەدىك. وسىدان كوپ وتپەي بەس جىلدان سوڭ قازاقستانىمىز تاۋەلسىزدىگىن الىپ زور قۋانىشقا بولەندىك. ءوزىمىز شەتەلدە جۇرسەك تە، ويىمىز بەن جۇرەگىمىز ءار قاشان قازاقستاندا” دەپ ويلارىن اتاپ ءوتتى.

تۇركيا قازاقتارى تورالقا مۇشەسى ابدۋاقاپ قىلىش “16 جەلتوقسان بۇكىل قازاق ءۇشىن وتە قۋانىشتى كۇن. ويتكەنى تاۋەلسىزدىك ءبىر ۇلتتىڭ بار ەكەنىن بەلگىسى. تاۋەلسىزدىك بولسا، ءتىلىن، ءدىنىڭ، ەلىن، تۋىن بولادى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن بىلەيىك. جۇمىس ىستەپ ونى مانگىلىك ەتۋگە كۇش جۇمسايىق” دەسە، قور تورالقانىڭ تاعى ءبىر مۇشەسى ءماجىت وقتاي بولسا “مەن العاش رەت قازاقستاندىق قازاقتاردى 1977 جىلى يزمير قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق جارمەنكەگە كەڭەس وداعىنان قازاقستان قاتىسقاندا كوردىم. جارمەنكەگە بارىپ وتانداستارمەن تانىستىم. سونسوڭ ولارعا ءجيى بارىپ ەل ساعىنىشىن، جەر ساعىنىشىن باسىپ ءجۇردىم. سوندا اتتەن قازاقستان تاۋەلسىز بولسا ەكەن دەپ ارماندادىم. سول ارمان 1991 جىلى ورىندالدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقتى بۇكىل الەمگە تانىتتى” دەدى.

تۇركيادا ماگيسترانتۋرادا وقىپ جۇرگەن باۋىرجان سارقىتۇلى “قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى بەرى كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلعانى راس. سولاردىڭ ىشىندە ەلباسىنىڭ ەكى جۇمىسى اسا ماڭىزدى دەپ ويلايمىن. ءبىرىنشىسى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ شەقاراسىن كورشى ەلدەرمەن كەلىسىم-شارت جاساپ بەكىتتى. ەكىنشىسى قازاقستانعا 40 جىلداي ۋ شاشقان اتوم پوليگوندارىن جاپتى. ءسويتىپ ەلباسى قازاقستاننىڭ جارقىن كەلەشەگى ءۇشىن جاعداي جاساپ قويدى” دەپ پىكىرىن ورتاعا سالدى.

قازاقستاننان كەلىپ ارميادا وقىپ جۇرگەن ەربول سەرىكقالي “نەگىزى جەلتوقسان ايى قازاق ءۇشىن ماڭىزدى اي. بىرىنشىدەن الاش اۆتونومياسى، ەكىنشىدەن 1986 قازاق جاستارىنىڭ كوتەرىلىسى، ۇشىنشىدەن تاۋەلسىزدىك جاريالاۋ وسى ايدا بولىپ ءوتتى. ەندى وسىنداي اسا ماڭىزدى تاريحىي ۋاقيعالاردى ەلدەن الىستا جۇرسە دە تۇركيا قازاقتارىنىڭ ەسكە الىپ مەرەكەلەپ وتىرعاندارىنا العىسىمدى ايتامىن” دەدى. وسىدان كەيىن ول تاۋەلسىزدىككە ارناپ جازعان ولەڭىن كوپشىلىككە وقىپ بەردى.

وسىدان كەيىن كەزەك ناعىز قازاق، دومبىراعا بەرىلدى. تاۋەلسىزدىك قۇرمەتىنە اندەر شىرقالدى. وسىلايشا، تۇركيا قازاقتارى جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتىق تاريحلارىنداعى ورنى ەرەكشە قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن اتاپ ءوتتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 23 جىلى قۇتتى، ەلىمىز مانگىلىك بولسىن!

ابدىۋاقاپ قارا،

تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى،

ىستامبۇلداعى ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.

اباي.kz