جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «امەريكا كۇندەلىكتەرى» اتتى جولجازبا-كىتابىنىڭ  كەزەكتى تاراۋلارىن جالعاستىرامىز. ال، مىنا سىلتەمەلەر ارقىلى الدىڭعى جازبالاردى تاۋىپ، وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=2392

http://abai.kz/post/view?id=2365

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238 

امەريكاعا (سولتۇستىك) العاش تابان باسقاندار – گوللاندىقتار،  سودان كەيىن بريتاندىق پۋريتاندار مەن كۆاكەرلەر ەكەنىن، كەيىن اعىلشىن حانزاداسى ولاردى ماجبۇرمەن يورك جەرى دەپ اتاندىرعانىن الدىڭعى كۇندەردەگى كۇندەلىكتە ءتۇرتىپ قويعامىن. سونىمەن ءبىر عاسىر جاڭا انگليا اتانىپ، 13 شتاتتىڭ تىزگىنى بريتان كورولدىگىنىڭ قولىندا بولادى. بريتانيا جەرگە دە، سۋعا دا، جان باسىنا دا، ءتىپتى گرانيتتى تاسقا دا سالىق سالادى. ونىڭ ۇستىنە پۋريتاندار مەن كۆاكەرلەردىڭ ءدىني سالاۋات قايشىلىعى قوسىلادى. نەعۇرلىم مول وندىرسە، سوعۇرلىم جۇتايدى. سايلاۋعا، سايلانۋعا قۇقى بولمايدى. ەركىندىكتى اڭساعان، «ەرىكتى وتارلاۋشىلار» بريتانيانىڭ ەرىكسىز بودانىنا اينالادى. باس كوتەرۋ – سولتۇستىكتەگى 6 كولونيادان باستالادى.  نەگىزگى نارازىلىعى: ءبىزدى نەگە ولار باسقارادى، نەگە پالاتاعا دەپۋتات سايلامايدى، نەگە زاڭ شىعارۋعا ارالاستىرمايدى، ەكىنشى – ءبىز نەگە سالىق تولەۋگە ءتيىسپىز، ءۇشىنشى – ونىڭ قايدا جۇمسالاتىنىن ءبىز نەگە بىلمەيمىز؟ جەتتى! بىرىگىپ قارسى شىعامىز! ازات مەملەكەت قۇرامىز! –دەپتى بوستونداعى گۋبەرناتور دجون ادامس. 

سودان، وسى بوستوندا، 17 بالاسى بار ۇيدە تۋعان، 17 جاسىندا فيلادەلفياعا قونىس اۋدارىپ، پەمنەن كەيىن قالاعا قىزىل كىرپىشتەن ءۇي سالدىرعان، عىلىمنىڭ ءار سالاسىنان ءوز بەتىنشە ىزدەنىپ، جاڭالىق اشقان بەندجامين فرانكليننىڭ اينالاسىنا امەريكانىڭ ورلەۋ نەمەسە داۋىرلەۋ كەزەڭىنىڭ قايراتكەرلەرى – دجوردج ۆاشينگتون (اعىلشىن ارمياسىندا وسۋگە مۇمكىندىك بەرمەگەن سوڭ قۇل يەلەنۋشى فەرمەر بولىپ كەتكەن. كونتينەنتالدىك كونگرەسسكە اسكەري كيىممەن كەلگەن), دجەففەرسون، ادامس، دەكون كەن-كوح جانە باسقا دا 13 ادام فيلادەلفياعا جينالادى. بوستاندىق دەكلاراتسياسىنىڭ ءماتىنىن جازۋدى ىشىندەگى ەڭ جاسى دجەففەرسونعا تاپسىرادى. جازۋ – ءبىر باسقا، قول قويۋ – باس كەتەتىن تاۋەكەل. 986 سوزدەن قۇرالعان دەكلاراتسيانى دەكون كەن-كوح باسپاحانادا جاسىرىن تەرگىزىپ (ول باسپاحانانىڭ عيماراتى قازىر دە بار), 25 دانا ەتىپ كوبەيتىپ، ءوزى ءبىرىنشى بوپ قول قويادى. سودان كەيىن فرانكلين، ۆاشينگتون، ادامس، دجەففەرسون باستاتقان 55 ازاتكەر تۇلعالار قولىن قويادى. دەكلاراتسيانىڭ العاشقى نۇسقاسىن اكەلە جاتقان دەكوننىڭ ەسكەرتكىشى باسپاحانا مەن دەكلاراتسيا قابىلداعان ەكى قاباتتى ءۇيدىڭ اراسىندا تۇر. بوستاندىق مەموريالىنا ءتاۋ ەتۋ – سول ەسكەرتكىشتەن باستالادى. دەكلاراتسيا جاريالانىپ، 13 وكىلدىك: «اعىلشىندارعا قارسى سوعىسامىز!»، – دەگەن شەشىم شىعارادى.

 سۋرەتتە دەكلاراتسيا جاريالانعان ءسات بەينەلەنگەن.

بۇل – 1706 جىلدىڭ 4 ماۋسىمى، ياعني، امەريكانىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاعان ۇلتتىق مەرەكە كۇنى، امەريكانىڭ تاريحى باستالعان كۇن. ولار ءۇشىن وسىناۋ قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان 2 قاباتتى عيمارات – ەڭ قاسيەتتى، ەڭ كيەلى ورىن. «العاشقى كاپيتوليا» – دەپ اتالاتىن بۇل عيماراتتىڭ ورتالىق زالىندا ۇلكەن، جالعىز ستول جانە 13 ورىندىق تۇر. قاراپايىم ءارى قاسيەتتى. قىستىڭ قارا سۋىق قىتىمىرلىعىنا قاراماستان، اۋلادا ءتىزىلىپ تۇرعان مەكتەپ وقۋشىلارىن كوردىك. اۋلاداعى امەريكانىڭ تۋىنىڭ استىندا شوعىرلانىپ تاعى بىرنەشە توپ تۇر. سويتسەك، بۇل قىسى-جازى ۇزىلمەيتىن كورىنىس ەكەن. امەريكانىڭ 50 شتاتىنداعى بارلىق مەكتەپ وقۋشىلارى ءبىر رەت وسىندا كەلىپ، اياز بەن جاڭبىرعا قاراماستان اۋلاداعى تۋعا تاعزىم ەتىپ، قانشا ۋاقىت بولسا دا كەزەگىن كۇتىپ، «تۇڭعىش كاپيتوليانىڭ» ىشىنە كىرىپ، الگى ستول مەن ورىندىققا باس ءيىپ، ءۇش ساعات ءدارىس تىڭدايدى ەكەن.

سودان كەيىن قارسى بەتتەگى شىنى عيماراتتىڭ ىشىندەگى «ازاتتىق!»  دابىلىن سوققان قوڭىراۋدى كورەدى. كاپيتولياداعى ەڭ قاسيەتتى قۇجات – دجون كەن-كوح ءبىرىنشى بوپ قول قويعان 25 دانا دەكلاراتسيانىڭ العاشقى باسىلىمى. وسىدان ون جىلعا جۋىق 24 داناسى عانا ساقتالعان ەكەن. سودان فيلادەلفيانىڭ ءبىر تۇرعىنى ەسكى فوتوسۋرەت ءۇشىن ەسكىزاتتار دۇكەنىنەن كونە رامكە ساتىپ الىپتى. ۇيىنە كەلگەن سوڭ الگىنىڭ بەتىندەگى ەسكى قاتىرما قاعازدى الىپ تاستاۋ ءۇشىن رامكەدەن بوساتسا، اراسىنان ەسكى قۇجات شىعىپتى. قاراسا، نە دەيسىز عوي، بۇكىل امەريكانىڭ تاعدىرىن شەشكەن، تەك كەن-كوحتىڭ عانا قولى قويىلعان بوستاندىق دەكلاراتسياسىنىڭ تۇپنۇسقاسى بولىپ شىعادى. مۇنداي قاسيەتتى قۇجاتتى الگى ادام 2,5 ميلليون دوللارعا ساتىپتى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن ول دەكلاراتسيانىڭ قۇنى 8,5 ميلليون دوللارعا شىعىپتى.

مىنە، باسىن بايگەگە تىككەن دجون كەن-كوحتىڭ قولى وسىنداي قىمبات ەسكەرتكىش  رەتىندە باعالانىپتى. ءبىر سۇيسىنەتىن جاي، امەريكا ازاماتتارى ءوزىنىڭ تاريحىن جانە تاريحي زاتتار مەن قۇجاتتاردىڭ قۇنىن بىلەدى جانە قۇنىن تۇسىرمەيدى. بولماشىنى بولاتقا بالاپ، التىننان قىمبات اسىلعا اينالدىرادى. ءوزىڭىز قاراڭىزشى، جاڭاعى: 1.دەكلاراتسيا. 2. كونستيتۋتسيا. 3. ادام قۇقى تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ، جاريالانعان ەكى قاباتتى قىزىل كىرپىش ءۇي – بۇكىل امەريكانىڭ ار-نامىس، ازاماتتىق  «ەرلىك» رۋحتارىنىڭ قاسيەتتى ۇياسىنا اينالعان. مۇندا كەلىپ تاعزىم ەتپەگەن ادام – ءوزىن امەريكانىڭ ساۋاتتى ازاماتىمىن – دەۋگە ارلانادى! قانداي ءورشىل پاراسات.

وسى كورىنىستەردىڭ كۋاسى بولا تۇرىپ وزەگىم ىسىپ سالا بەردى. شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، قاسيەتى مەن كيەسى ءبىز ءۇشىن «تۇڭعىش كاليفورنيادان» كەم تۇسپەيتىن:1.سۋۆەرينيتەت تۋرالى دەكلاراتسيا جاريالانعان. 2.قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جاريالانعان.3.تۇڭعىش پرەزيدەنت سايلانعان. 4. تۇڭعىش كونستيتۋتسيا قابىلدانىپ، جاريالانعان الماتىداعى بۇرىنعى ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ۇلكەن ءماجىلىس زالىنىڭ قازىرگى ءجاي-كۇيى قانداي ەكەن؟

قازاقستان – بريتان ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ەلى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن كىم ءبىلسىن، بىراق تاريحي ءماجىلىس زالىنىڭ كيەسى ەرەكشە ەدى. قارجىنى يگەرۋدىڭ بە، قىمقىرۋدىڭ با، ەڭ توتە جولى – ۇكىمەت ءۇيى سياقتى ماڭگىلىك عيماراتتاردىڭ ەمەن ەسىگىن جاساندى پلاستماسساعا، نە جاساندى قىتاي كارتونىنا ايىرباستاۋ ما ما ەدى؟ ورىندىقتار دا اۋىستىرىلدى ما ەكەن؟ دەپۋتاتتارعا تاق بولۋعا جاراعان ستول-ورىندىقتار ستۋدەنتتەردىڭ تاقىمى مەن قۇيمىشاعىنا تار كەلىپ جۇرمەسىن؟!. قالاي دا سول ۇلكەن ءماجىلىس زالىن قالپىندا ساقتاپ، اپتا سايىن ءۇش كۇن، تىم بولماسا سەنبى-جەكسەنبى كۇندەرى ساياحاتشىلار شەكپەن كىرەتىن اقىلى ءارى قاسيەتتى ورىنعا اينالدىرسا قانداي ورىندى بولار ەدى دەسەڭشى! تاريح دەگەن سول ەمەس پە. اتتەڭ، بىزدە «تاريح تولقىنى» كوتەرىلسە بولدى، جالعىز زاكىردەن باسقانىڭ ءىزىن قالدىرماي شايىپ كەتەتىنى نەسى ەكەن؟ جاعاجايدىڭ قۇمى سياقتى وتكەننىڭ ءبارىنىڭ بەتىن جىپ-جىلماعاي ەتىپ، جالعىز عانا زاكىردىڭ ءىزىن تۇسىرەدى. ەرتەڭ تاعى ءبىر «تاريح تولقىنى» ونى دا ءشايىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ تاريحىمىزدى قۇمعا جازۋدى قاشان توقتاتار ەكەنبىز؟

قارسى بەتتەگى اينەك عيماراتتىڭ ىشىنە مۇراعات رەتىندە قويىلعان «بوستاندىق» قوڭىراۋىنىڭ تۇسىنا كەپ، الما ەكەۋىمىز سۋرەتكە تۇستىك. ال ىشىنە كىرۋ ءۇشىن ەكى-ءۇش ساعات كەزەككە تۇرۋ كەرەك. سونداي-اق: دەكلاراتسيا جاريالانعان عيماراتتىڭ الدىندا سۋرەتكە ءتۇسىپ، سونى ماعان سىيلاساڭىزدار – ودان ۇلكەن بازارلىق جوق، – دەگەن قارىنداسىم گۇلنار مەن كۇيەۋ بالام امانبايدىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، دجوردج ۆاشينگتوننىڭ ەسكەرتكىشىن الا تاعى دا سۋرەتكە تۇستىك. بۇل –  ءوزىمىزدىڭ دە جان قالاۋىمىز بولاتىن. فيلادەلفياعا كەلۋدەگى ماقساتىمىزدىڭ ءوزى دە سول ەدى.

دەلاۆەر دارياسى مەن دەلاۆەر دالاسىنىڭ اعاشتارىنان قيىستىرىلعان ۇيلەر ۇلكەن ءورت كەزىندە جويىلىپ كەتىپتى. تەك فرانكليننىڭ تۇسىندا بوي كوتەرگەن قىزىل كىرپىشتەن قالانعان ەكى-ءۇش قاباتتى عيماراتتار مەن ەكى اربا قاتار وتەتىندەي ەكى-ءۇش تار كوشە ساقتالىپتى.

بوستاندىق الاڭىنىڭ بۇرىشىندا ماسوندار عيماراتى مەن حالوكوس  مۇراعاتى تۇر. ىمى مەن جىمى ءبىر ەكى عيمارات ءبىر قۇپيانى ىشىنە بۇگىپ تۇرعانداي. الەمدىك قۇپيانىڭ يەسى – ماسونداردىڭ عيبادات ۇيىنە جاسقانا كوز قيىعىن سالدىق. سولار، شىنىمەن ءيسى ادامزاتتىڭ تاعدىرىن شەشىپ، وركەنيەتتى وزگەرتىپ، اقىرزامان ورناتاتىنداي قۇدىرەتتى قۇپياعا يە مە ەكەن؟! الدە، اقىل-ويدى شىرماپ، قۇپيا عىلىممەن قورقىتىپ، قالتالىلار مەن تاڭداۋلى «قۇداي سۇيگەن» تەكتىڭ وزگەلەردى سەسكەندىرۋ ءۇشىن «قۇپيالاندىرعان» جەڭ ۇشىنان جالعاسقان قيتۇرقى بوپساسى ما ەكەن؟!. بۇل ماسەلەنى، اسىرەسە، وزىمىزگە قاتىستى «33» سانى مەن 8 بۇرىشقا قاتىستى نىسپىلاردى قاعىستىرىپ كورىپ ەم، نە شىعارىن كىم ءبىلسىن. ونىڭ جاۋابىن تۇركى، جالپى كوشپەلىلەر مەن قازاقتاردىڭ تانىم-داستۇرىنەن تاپقان سياقتى بولدىم. اسىرەسە، 8 بۇرىش ءبىراز تۇيىققا تىرەدى.  دەگەنمەن دە، «تورت قۇبىلا»، «سەگىز تۇس»، «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دەگەننەن ارتىق اقىلعا قونىمدى تۇسىنىك تاپپادىم. ول: پۇتتىڭ 8 قۇدايىنىڭ 8 قۇبىلاسىن كورسەتەدى-مىس دەگەن ءتامسىل تىم تاقۋالاۋ كورىندى. زادى، ەش ناتيجە بەرمەيتىن بۇل ءتىنتىنۋدى دوعارعان دۇرىس شىعار. قازاقتىڭ ۇعىمىن كەڭەيتۋگە ءبىر پايدام تيە مە – دەگەن دامەم بولىپ ەدى. ول 8 بۇرىشپەن «33» سانى ماسوندارعا اكەپ تىرەدى.  ال بىلگەنىن وزگەدەن دە جاسىراتىنداردى جانىم جەك كورۋشى ەدى. بۇل قازاقتىڭ: «بىلمە. بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەگەن ەڭ اۋىر قارعىسىن ەسكە تۇسىرەتىن.

...ءجا، سونىمەن فيلودەلفيانىڭ ازاماتتىق سوعىستان (1862-1868), ياعني، 1 ميلليون ادام قازا تاپقان عاراسات مايدانىنان كەيىنگى ساۋلەتىنە كوشەيىك. بۇل قالا فرانتسۋزدار مەن فرانتسۋز مادەنيەتىنىڭ ىقپالىمەن سالىنىپتى. وعان فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنىڭ اسەرى وراسان كۇشتى سەرپىن بەرىپتى. ساياساتكەرلەر مەن قايراتكەرلەر دە، ساۋلەتشىلەر مەن زيالىلار دا، ءبىلىم جۇيەسى دە تامىرىن فرانتسۋزداردان تارتقان سياقتى.

ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەنمىن. دەكلاراتسيا، كونستيتۋتسيا، ادام قۇقى تۋرالى مالىمدەمە جاسالعاننان كەيىن بريتانيانىڭ 13 كولونياسى – 13 شتات بوپ قوسىلىپ، دجوردج ۆاشينگتوندى باس قولباسشى ەتىپ تاعايىنداپ، كورول ارمياسىنا قارسى سوعىس جاريالايدى. بۇل رەتتە بوستوندىقتاردىڭ مىسى باسىم ءتۇسىپتى. امەريكانىڭ تۋىنداعى 13 جولاق – وسى 13 شتاتتىڭ بەلگىسى ەكەن. ال اۋەلىدەگى 13 جۇلدىز – قازىرگى 50 شتاتتىڭ بەلگىسى ەكەن. ەندى پۋەرتو-ريكا 51-شتات بوپ قوسىلسا، تاعى ءبىر جۇلدىز قوسىلماق. ءوزى قۇليەلەنۋشى ميلليونەر ۆاشينگتون مەن فرانكلين بار قارجىسىن بوستاندىق مايدانىنا جۇمساپتى. ولگەن كەزدە (ۆاشينگتون)  كوشۋگە قاراجاتى قالماپتى. سوندىقتان دا ونى «ۇلت اتاسى» (وتەتس ناتسي) دەپ اتايدى ەكەن. ال بىزدە كەرىسىنشە: تەسىك كەۋدە بوپ قىزمەتكە كىرىپ، كوزىن – شەل، كەۋدەسىن – ماي باسىپ، سەمىرگەن ۇيرەكتەي بوتەگەسى سالبىراپ بارىپ، كەتەتىن جاعىنا كەتىپ تىنادى. بوستاندىق الاڭىنىڭ سولتۇستىك-باتىس قاپتالىندا فرانكليننىڭ مۇراجاي ءۇيى بار. امەريكاداعى ەڭ تاڭداۋلى مۇراجاي-كىتاپحانا. ءار زاتتى قولىڭمەن ۇستاپ كورۋگە بولادى. بىرەر جىل بۇرىن تۋتانحاموننىڭ ساركوفاگى وسىندا  كورمەگە قويىلىپتى.

مىنە، وسى ارادان امەريكاداعى ەليسەي الاڭى باستالادى. ۇزىندىعى – 1,5 شاقىرىم. ەڭ بيىك توبەدە – ەجەلگى گرەكتەردىڭ ساۋلەت مانەرىندە سالىنعان، 92 باسپالداقتى اتتاپ شىعاتىن كوركەم سۋرەت گالەرەياسى ورنالاسقان (ىرگەسىندە ءستاللونيدىڭ قاساپشى-بوكسشى رولىندەگى ءمۇسىنى قويىلىپتى. ونىڭ جۇگىرىپ شىعىپ، جۇگىرىپ ءتۇسىپ جاتتىعاتىن 92 باسپالداقتى كورىنىسى وسىندا ءتۇسىرىلىپتى. سۋرەتكە تۇسۋگە كەزەككە تۇرعاندار، باسپالداقپەن جوعارى قاراي جارىسا جۇگىرىپ جاتقان جاستار وتە كوپ) تۇڭعىش افرو-امەريكاندىق ساۋلەتشى ەۆەلي جوبالاپتى. پارفەوننىڭ كوشىرمەسى دەسەڭ قاتەلەسپەيسىڭ. ويتكەنى اۆتور تۋرا سول عيماراتتى مىسقالداپ ولشەپ وتىرىپ سىزباعا ءتۇسىرىپتى. قازىر مۇنداعى مۇراعات قورىنىڭ سانى 3 ميللياردقا جۋىق ەكەن. دەنى ەۋروپا تاريحىن بەينەلەيتىن تۋىندىلار. تۋرا ورتاسىندا تەارت ساقناسى بار. ءبىز بارعان كەزدە ۇندىستەردىڭ – تۇرعىن امەريكالىقتاردىڭ ەتنوگرافيالىق كونتسەرتى ءوتىپ جاتتى. جالپى، امەريكانىڭ مۇراجايلارى مەن كىتاپحانالارىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، وندا بىزدەگى مادەنيەت جانە وقۋشىلار سارايىنىڭ مىندەتىن قوسا اتقارا بەرەدى. ءتۇرلى ۇيىرمەلەر مەن ونەرپازدار، ءار تاقىرىپتاعى لەكتسيالار، ونەر بايقاۋلارى مەن كورمەلەر، فەستيۆالدار مەن كونفەرەنتسيالار وتكىزەدى. ارينە، ونىڭ بارلىعى قوسىمشا قارجىنىڭ كوزى: كوركەم سۋرەت مۇراجايىنىڭ سىرتقى تىرەۋ باعاندارى، ءار باعاننىڭ ماڭدايشاسىنداعى بەدەرلەر، ەسكەرتكىشتەر انتيكالىق يۋنان ۇلگىسىندە.    قارسى الدىنداعى اللەياداعى، تۇعىرىن: امەريكانىڭ سيمۆولى – اقيىق بۇركىت، بۇعى، بۇلان كومكەرگەن، وتىرىسى ەرەكشە مىعىم دجوردج ۆاشينگتوننىڭ اتتى ەسكەرتكىشىنىڭ مىسى باسىم.

وزدەرىنشە «امەريكاداعى ەليسەي اللەياسى» دەپ اتاعان ءبىر جارىم شاقىرىمدىق اللەيانىڭ ەكى جاعىنا فيلادەلفيانىڭ تاريحىن تانىتاتىن عيماراتتار قاتار تۇزەپتى. «ماحاببات باعىنداعى» اۆانگاردتىق-مودەرنيستىك ەسكەرتكىشتىڭ ماعىناسىن ءبىز دە تۇسىنبەدىك. نەللي دە ءتۇسىندىرىپ بەرە المادى. ءوزى تاياۋدا قويىلىپتى.

پاريجدەگى «كەلىسىم الاڭىنا» ەلىكتەپ سالىنعان 8 بۇرىشتى، ياعني، سەگىز تۇستى كورسەتەتىن كىتاپحانا عيماراتى، فرانكلين يستيتۋتى، لوگون شەڭبەرلى قاۋىز يمپرەسسيونيستەردىڭ مۇراجايى، ازامات سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرى مەن تاۋەلسىزدىك وقيعاسىن بەينەلەيتىن ۇستىن، ساۋدا ءۇيى، ارقا، قالالىق اكيمات – فيلودەلفيانىڭ ەۋروپالىق ۇلگىدەگى شاھار ەكەنىن انىق تانىتادى. وزگە شتاتتاردان فيلادەلفيالىقتاردىڭ وزگەشەلىگى  دە سول «فرانتسۋزدانعان» ساۋلەتى مەن مادەني تالعامىندا بولسا كەرەك. ويتكەنى، ازاماتتىق سوعىس تۇسىندا فرانتسۋزداردىڭ اسكەرى وسى فيلادەلفيانىڭ حالىق جاساعىنىڭ قاتارىندا مايدانعا ارالاسقانى  – ولاردىڭ ءدىني كوزقاراستارىنداعى كۆاكەرلىك ەركىن ويلى ءۇردىستىڭ ساباقتاستىعىندا جاتسا كەرەك.

سونىڭ ىشىندە، ارينە، وگيۋست رودەننىڭ مەموريالدىق-مۇراجاي ءۇيى ەرەكشە. مۇنىڭ اسەرىن كورىپ قانا باعالاۋعا بولادى. ءومىرى دە، ونەرى دە جاس كەزدەن تانىس تا تاڭسىق وگيۋست رودەننىڭ «ويشىل» اتتى ءمۇسىنى الدىنا قويىلعان مۇراجاي-ءۇي ونىڭ فرانتسياداعى ءوزى تۇرعان ءۇيىنىڭ اينىماعان كوشىرمەسى. امەريكانىڭ جيۋل ماستباۋمنىڭ دەگەن ميلليونەرى رودەننىڭ وزىنەن رۇقسات سۇراپ، رودەننىڭ ءوزىنىڭ سىزباسى بويىنشا سالدىرىپتى. ونەر تاريحىنان ەپتەپ حابارىم بولعاندىقتان دا، «ويشىلدىڭ» تۇعىرىندا سۋرەتكە ءتۇسىپ تۇرىپ: «تيران! تيتان!» – دەپ ەدىم، تاعى ءبىر كەلىنشەك ونى سونداي ادامگەرشىلىگى مول گۋممانيست رەتىندە تانىستىرعىسى كەلدى. قالاي قارسى ءۋاج ايتارسىڭ. الايدا ونىڭ ءوزى №1 كوشىرمەسىن بيرون مۇراجايىنا، №2 قۇيماسىن  وسى ءۇيدىڭ كىرەبەرىس ەسىگىنىڭ ورىنىنا ورناتقان «توزاق قاقپاسى» اتتى قابىرعا ءمۇسىنىن كورگەندە الگى ءسوزدى ايتقانىما وكىنىپ قالىپ ەدىم. ويتكەنى مۇندا رودەننىڭ بارلىق مۇسىندەرىنىڭ بەدەرى جيناقتالعان. بۇل دانتەنىڭ «قۇدىرەتتى كومەدياسىنىڭ» بەدەرلەنگەن نۇسقاسى سياقتى. ونى كورىپ: ناق «توزاقتىڭ قاقپاسى» وسىنداي-اق بولاتىن  شىعار – دەپ ويلادىم. ءار قيلى تاقىرىپتاعى مۇسىندەرىنىڭ باسى قوسىلعاندا، شىنىمەن دە، تيتان – تيران دەگەن تەڭەۋدى ورىندى ايتقانىمدى ءتۇسىندىم. مىناداي جاندۇنيە مەن ءتان ازابىن، بۇلشىق ەتتەردىڭ بۋىرقانىسىن بۋىلتىق-بۋىلتىق ەتىپ شويىنمەن قالىپتاپ شىعۋ ءۇشىن قانشاما كوركەم قۋاتتى قيال، قول كۇشى، ىشكى جىگەر كەرەك دەسەڭشى! تيتان دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە اسا بەرىك قوسپا مەتالل ەمەس پە. ال تيراندىعى... ونەرىنەن ەمەس، ومىرىنەن بايقالاتىن سياقتى ەدى. وزدەرى «ەكى ەستى ديۋ» رەتىندە باعالاعان پيكاسسو مەن دال، مودەلياني ۇشەۋى دە رودەندى «قاتىگەز» دەپ تانىپ، ونشا جاقىن تارتپاعان. سەبەبى... رودەن ايەل زاتىنا قاتىگەزدىكپەن قاراعان. ءومىرى زاڭدى نەكەگە وتىرماعان. روزا بەرا ونىڭ «ازاماتتىق ايەلى» بولعان. ودان ءبىر ۇل كورگەن. سوندا دا نەكە قيماعان. ال ۇلى 14 جاسىندا ولگەلى جاتقاندا، و دۇنيەگە تەكسىز كەتپەيىن دەپ، فاميلياسىن بەرۋدى وتىنگەندە دە باس تارتقان. سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ شاكىرتى، تالاتتى ءمۇسىنشى كلود دەگەن قىزدى اۋەلى كومەكشى، سودان كەيىن مانەكەنششيتسا، سودان كەيىن كوڭىلدەسى ەتىپ العان. بىراق، روزانىڭ دا توسەگىن سۋىتپاعان. بۇل جاعداي ون جىلعا سوزىلادى. رودەننىڭ اتى شىعادى، اقشاسى مولايادى. ال سوعان دەيىنگى ەڭبەكتەرىنىڭ بەدەرىنە بەدەر قوسقان كلود، رودەننىڭ روزادان قول ۇزبەيتىنىن، ءوزىنىڭ اتىن ەڭبەكتەرىنە جازبايتىنىن، تەك مانەكەنششيتسا عانا بولىپ قالاتىنىن ءبىلىپ، رودەنمەن ەنشى بولىسپەك بولادى. رودەننىڭ ونى اياقاستى ەتىپ تاپتاپ، قورلاعانى سونداي، كلود ەسىنەن اۋىسىپ تىنادى. ءومىرىنىڭ قالعان بولىگىن  جىندىحانادا اياقتايدى. بىراق تا ونىڭ اجارلى ءجۇزى، سۇلۋ ءمۇسىنى رودەننىڭ ەڭبەگى ارقىلى ادامزاتتىڭ كوز الدىندا ماڭگىلىك قالدى. نە نەكەگە وتىرماعان، نە تاپتىرعان بالاسىن زاڭداستىرماعان، نە ونىڭ اتىن زيراتتاعى تاس تاقتاعا جازدىرۋعا رۇقسات بەرمەگەن رودەنمەن ءومىر بويى وتاسىز ءومىر سۇرگەن روزا  دا قايبىر ايەلدىك ماحابباتتى سەزىندى دەيسىڭ؟! ول دا ءبىر بەيشارا ءومىر كەشكەن مۇڭلىق بولىپ شىقپاي ما.

سۋرەتتە: رودەننىڭ «كالا قالاسىنىڭ تۇرعىندارى» اتتى ءمۇسىنىنىڭ №2 تۇپنۇسقاسى.

رودەن جاساعان مۇسىندەردىڭ №2 تۇپنۇسقاسىنىڭ بارلىعى دا وسى مۇراجاي-ۇيدەن ورىن العان. سونىڭ دەنى جالاڭاش ايەلدىڭ، ياعني، روزا مەن كلودتىڭ ءمۇسىنى. رودەن بۇل ەكەۋىنەن باسقا مانەكەنششيتسا الماعان. تەك اعىلشىندار دارعا اسۋعا اپارا جاتقان «كالا قالاسىنىڭ تۇرعىندارى» اتتى اۋلاعا قويىلعان بەس ادامنىڭ ءمۇسىنىنىڭ بىرەۋىنە ءوزىنىڭ مارقۇم بوپ كەتكەن 14 جاسار ۇلىنىڭ بەينەسىن بەدەرلەپتى. مۇنى: رودەننىڭ بالاسىنىڭ ارۋاعىنان، روزادان كەشىرىم سۇراعانى – دەپ تۇسىندىرۋشىلەر دە بار كورىنەدى. يمپرەسسيونيزم دەگەنىمىز – ءومىردى قيمىل ۇستىندە كورسەتۋ اعىمى بولىپ تابىلادى. ال رودەن وزىنە دە، سۇيىكتىلەرىنە دە، جالعىز ۇلىنا دا تىنىشتىقپەن ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرمەگەن تيران. مەنىڭ سوعان انىق كوزىم جەتتى. الگى ايەل دە سونى تۇسىنگەن بولۋى كەرەك، اۆتوبۋستىڭ ارتقى ورىندىعىنا بارىپ وڭاشا جايعاستى.

اۋىر ويعا قالدىرعان مۇراجاي بولدى...

الىستا كوكجيەك مۇنارتادى. اسكەري ۇشاق جانە كەمە جاسايتىن زاۆودتاردىڭ جانىنان ءوتىپ بارامىز. قازىر بۇل ەكەۋى دە جابىلۋدىڭ الدىندا تۇر ەكەن. نەللي: قالانىڭ ءار التى تۇرعىنىنىڭ ءبىرى افرو-امەريكاندىقتار. ولار امەريكاعا ماسىل ەمەس، كەرىسىنشە زيالى بولىگى... – دەپ تانىستىرىپ جاتتى. مەن تاعى دا باتىس كوكجيەككە قارادىم.

قالىڭ ورمان. قاراعاش، قايىڭ، قانت ۇيەڭكەسى، ەمەن، قامىس، قۇراق، شىرشا، ساندال (پلاتان), بۇتا ءبارى ارالاس وسكەن. دەلاۆەر دارياسى جالعاننىڭ جارتىسىن الىپ، جارقىراي اعىپ ول جاتىر. اسپانمەن تىلدەسكەن بيىك عيماراتتار كوك تىرەپ، مۇنارلانا قالىپ بارادى.

رودەننەن قالعان كوڭىل: «ديۋپوننىڭ گۇلزارىنا» بارامىز – دەگەندە ءتىپتى قۇلازىپ سالا بەرەدى. سەبەبى، وسى ديۋپوننىڭ اتىن ەستىسەم، نە وقىسام ميىما ينە شانشىپ العانداي تىتىركەنەتىن ادەتىم بار. سەبەبى: ءXىX عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا، حح عاسىردىڭ جيىرما ءبىر-جيىرما ەكىنشى جىلدارى جانە كۇنى كەشە عانا، توقسان ءبىرىنشى-توقسان ەكىنشى جىلدارى الەمدى بولىسكە ساپ، ء«بولىپ ال دا بيلەي بەر» – دەگەن ءپاتۋا جاساسقان الپاۋىتتاردىڭ ءۇش رەتكى باس قوسۋىن ۇيىمداستىرعانداردىڭ ءبىرى وسى ديۋپوندار (سوڭعى باس قوسۋعا كىشى بۋش قاتىسقان). ال 1921-1922 جىلعى «جەر ءبولىسىنىڭ» قازاق تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىسى بار. ايتپەسە، مەنىڭ ديۋپوندا قايبىر كەگىم بار دەيسىڭ. سونىمەن قاتار اتوم بومباسىن وندىرۋگە قاتىسقان، مىنە، ءبىر جارىم عاسىردان بەرى «سوعىس قۇدايى» اتانىپ كەلە جاتقان اۋلەت.

ارعى اتاسى دجوردج ديۋپون فرانتسۋز  كورولىنىڭ جاقىن سەرىگى بولىپتى. ەل اشتىققا ۇشىراپ: «نان جوق. اشپىز!» – دەسە، كورولەۆا ماريا انتۋانەتتا: «وندا قۇيماق (پيروجكي) نەگە جەمەيسىڭدەر؟» – دەگەن عوي. نان تاپپاعان اشتار قۇيماقتى قايدان السىن. سول ءسوزى كورولدىڭ دە، كورولەۆانىڭ دا باسىن الىپ تىندى. رەۆوليۋتسيادان ۇركىپ وتانىنان قاشقان دجوردج ديۋپون ءبىر-ەكى اسىل تاس الىپ امەريكاعا كەلەدى. مۇنداعى ازاماتتىق سوعىس جاعدايىن پايدالانىپ، بالاسى اكەسىنە وق-ءدارى شىعارۋعا كەڭەس بەرەدى. ءسويتىپ، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە – ميلليونەر، ودان كەيىن ميللياردەر، مۋلتيميلليونەر بولىپ شىعا كەلەدى. امەريكانىڭ ازاماتتىق سوعىسىنان باستاپ، ءبىرىنشى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك... جانە دە وزگە سوعىستاردىڭ «قىزىعىن كورىپ، شىجىعىنا باتقان» اۋلەت بۇل. ءتىپتى، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ولاردىڭ ليۆيا، يران، اۋعانستانداعى سوعىسقا ارناپ شىعارعان وق-ءدارىسى، قارۋ-جاراعى مۇقىم ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى شىعارعان كولەمنەن اسىپ كەتىپتى. «اتوم بومباسىن جاساۋعا قاتىسقانىنا قىمسىنىپ، وعان كەتكەن شىعىندى 1 دوللارعا باعالاپ، اتىن  كورسەتپەۋدى ءوتىنىپتى»-مىس دەلىنەتىن اسىرەافسانا دا بار. ءسويتىپ، ءونىمى ءولىم توگىپ جۇرگەن پەر ديۋپون ءوزىنىڭ ايەلىن قاتتى سۇيگەن ەكەن. وق-ءدارى ساتا بارعان ەلدەگى ەرەكشە گۇلدەردىڭ تۇقىمىن اكەپ ايەلىنە سىيعا تارتادى. ال ايەلى گۇلگە عاشىق-مىس. ءسويتىپ، 1906 جىلى ساتىپ العان جەردى گۇلزارعا اينالدىرىپتى. ول گۇلباقشانى ۇرپاقتارى كەيىن امەريكا ەلىنە سىيلاپتى. پالەنباي مىڭ گۇل جىلىجايدا قوش ءيىسىن شاشىپ، كەلگەن جۇرتتىڭ كوڭىل-قوشىن كەلتىرەدى-مىس.

اۋەلى ادامنىڭ اعايىن-تۋىسىن، كۇيەۋىن نە بالاسىن ولتىرەتىن وق شىعارىپ، ەندى سونىڭ قاسىرەتىن سەيىلتەتىن گۇلزار سىيلاعانىڭا بولايىن!

«ديۋپاننىڭ گۇلزارىن» كوردىم. ايتارى جوق، تاماشا. حالىق تا كوپ. ىعى-جىعى. قوڭىر كۇز سياقتى قوڭىرجاي ورمان. ۇيىنە كىرىپ، پورترەتتە جىلميىپ تۇرعان ديۋپوندى كورگەندە، ەكىجۇزدىلىگىنە جىنىم كەپ، تەرىس اينالىپ شىعىپ كەتتىم!

ۇنسىزدىك تە – قارسىلىق!

شاراسىزدىق تا – قارسىلىق!

ال اتىن ۇمىتىپ قالعان سۋرەتتەگى بيازى ءوڭدى ايەل تۋرالى نە ويلارىمدى بىلمەدىم. وندا نە جازىق بار؟ الدە...

رودەن مەن ديۋپون كوڭىلىمنىڭ كوبەسىن جىرتىپ كەتتى...

بۇل كوڭىل-كۇيىمدى قىزىم الما ءتۇسىندى.

ءتۇن جامىلىپ نيۋ-يورككە قايتتىق.

(جالعاسى بار...)

اباي.kz