الەمگە استا-توك بايلىعىمەن تانىلعان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەل اتانعانىنا شيرەك عاسىر بولىپ قالدى. سودان بەرى  نە وزگەردى، نە ۇتتىق؟ ارينە، اۋىزىمىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولماس، قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىمىز بار، ونى بىزدەن ەشكىم تارتىپ تا الماس. دەي تۇرعانمەن ءومىردىڭ تالكەگىنە ءبارىڭىز دە كۋاسىزدەر، ازاپ-توزاپتىڭ ءبارى ىشتەرىڭىزدە سايراپ تۇر دەسەم ارتىق ايتپاعان بولارمىن. قاراڭدارشى، بۇكىل قازاق ەلىنىڭ وندىرەتىن مۇناي-گازىنىڭ 80-90%   باتىس وبلىستاردىڭ ۇلەسىندە. ال ەندى اتالمىش پايىزدىق كورسەتكىشىمىزگە ودان ءارى ۇڭىلەتىن بولساق، كورسەتىلگەن كولەمدەگى «قارا التىننىڭ» 70% ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ ولكەلەرىنىڭ ەنشىسىندە. بۇل ەندى نە بىلدىرەدى، كورسەتىلگەن ايماقتار جايناپ تۇرۋى كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى. ال، بىزدە ءبارى كەرىسىنشە. باق-قا كوز جۇگىرتسەك، باتىس ايماقتار، ياعني مۇناي-گاز ءوندىرۋشى وبلىستار، ەلىمىزدەگى وندىرىلەتىن «قارا التىننىڭ» تابىسىنىڭ تەك 1 پايىزىن عانا مىسە تۇتادى ەكەن. جوعارىداعى كورسەتىلگەن بايلىقتىڭ ۇلەس سالماعىنا قاراساق، ماڭدايىمىزعا قانداي وراسان مول بايلىق بىتكەن دەپ تاڭعالامىز. سونداعى، بۇتكىل تابىستان كورىپ وتىرعان پايدامىز 1% مولشەرىندە. بۇل  جەردە مەن، بيلىك قارا حالىقتى تازا قورلاپ وتىر دەپ تىكە ايتا الامىن. بىزدەر وسىنداي كولەمدەگى بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىرىپ نەگە يتارشى ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك؟ تاۋەلسىز ەل اتانىپ، ءوز بيلىگىمىزدى ءوز قولىمىزعا العان جيىرما ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ءبىر ميلليارد 100 ملن. توننا مۇناي ءوندىرىپپىز (بۇل ەندى بۇلتارتپاس فاكت). وسى از بايلىق پا؟ بۇل كولەمدەگى «قارا التىنىمىز» الەمدىك نارىقتاعى باعامەن ەسەپتەگەندە تريلليون اقش دوللارىن قۇرايتىن قاراجات (سوڭعى جىلدارى مۇنايدىڭ باعاسى تۇراقتاپ، ءبىر باررەلى 110 دوللاردى اينالشىقتاپ تۇر، تەك كەيىنگى كەزدە ازداپ سىر بەرە باستادى). بۇل دەگەن قانداي شەكسىز مول تابىس، تۇستەرىڭىزگە كىرمەي مە؟ شىندىعىندا وسىنداي كول-كوسىر بايلىقتىڭ تابىسىنىڭ جەمىسىن   قارا حالىق كورىپ وتىر ما؟ نەگە ءبىز، ءوز مۇددەلەرىمىزدى، كەرەك دەسەڭدەر، ۇلەستەرىمىزدى اياق-استى ەتەمىز؟! بۇل نە دەگەن ەنجارلىق؟ بۇل بايلىق الاشتىڭ جەرىنەن شىعىپ جاتقان قازاقتىڭ بايلىعى ەمەس پە؟ الدە، كورىنگەن كەلىمسەككە بۇيىرعان مايشەلپەك پە؟ تريلليون دوللار دەگەن تابىس وتە كوپ قارجى، ءبىرتالاي دۇنيەنى بىلعايدى (بۇل اقيقاتتى ەشكىم جوققا شىعارا الماس). تاپ وسى جەردە ايتار ەدىم، ءبىزدىڭ تاس باۋىر بيلىكتىڭ قيىندىققا تاپ بولدىق، قارجى تاپشى، باتىس ەلدەرىندە كريزيس بولىپ جاتىر دەگەن جەلەۋلەرى، ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن، مىنانداي قارجىمەن، بوس ساندىراق. دۇرىسى ءوز ەلىن، ءوز حالقىن توناۋدى توقتاتۋ كەرەك، بار بولعانى وسى عانا. ەلدەگى 17 ملن-عا جەتەر-جەتپەس حالىقتى جوعارىداعى كورسەتىلگەن قوماقتى قارجىمەن ۇشپاققا شىعارۋعا بولمايتىن با ەدى؟ كىم قارسى ءۋاج ايتادى بۇعان ايتىڭدارشى؟ بۇل مول قارجىنىڭ ەسەپ-قيسابى قايدا؟ قايدا ءسىڭىپ جاتىر، سۇراۋى قايدا؟ نە دەگەن ادىلەتسىزدىك؟ نە دەگەن تەڭسىزدىك؟ بۇنداي ادام توزگىسىز ادىلەتسىزدىكتى كورىپ وتىرىپ، قالاي قاقساپ ايتپايمىن، مەنىڭ ماڭعىستاۋىم تونالىپ جاتىر دەپ. ارينە، ماعان قارسى ءۋاج ايتاتىنداردا تابىلار، بۇل مول قارجىنىڭ ىشىندە ينۆەستيتسيا قۇيىپ جاتقان شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ۇلەسى بار، مۇناي-گاز وندىرىسىنە كەتەتىن ءتۇرلى باعىتتاعى شىعىندار، تاعىسىن تاعى بار دەپ. سوندا دا از اقشا ەمەس-اۋ ء(تىپتى تريلليون دوللاردىڭ جارتىسى كەتسە دە-ق.ب.). ءبىر دەرەكتەردە، 1995 جىلدان بەرى ەلىمىزگە قۇيىلعان، شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ جالپى كولەمى 184 ملرد. دوللار قۇراعان كورىنەدى. ال باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمەتىنشە، تەك سوڭعى ون جىلدا، ەلىمىزدەن 140 ملدر. دوللار شەتەل اسقان (وففشورلىق ايماق دەگەن تويىمسىز جالماۋىزعا تاپ بولدىق-ق.ب.). ەندى بۇعان دەيىنگى جىلداردا اتىشۋلى كوك قاعازدىڭ قانشا ملرد-نىڭ شەتەلگە جونەلتىلگەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. وسى شەتەل اسقان مول قارجىلار قانداي جولمەن، قانداي زاڭدى تۇلعالاردىڭ شوتىنا، ناقتى كىمدەردىڭ قالتاسىنا كەتتى ول جاعى ءبىزدىڭ بيلىككە بەلگىسىز كورىنەدى (ال، بۇل جەردەگى، ياعني، وففشورلىق ايماقتارداعى ءتۇرلى ايلا-تاسىلدەردى ۇكىمەتتەگىلەر بىلمەيدى دەگەنگە كىم سەنەدى). سوندا بۇل ۇكىمەت نە باعىپ وتىر، سىرتقا اعىپ جاتقان كاپيتالدى اۋىزدىقتاماعاندا؟ مىسالى، شەتەلدىك جۋرناليستىك ۇيىمداردىڭ ءبىرى 2013 جىلعى وففشوردا تىركەلەگەن كاسىپكەرلەردىڭ ءتىزىمىن جاريالاعاندا 64 قازاقستاندىقتىڭ بار بولعانى اشكەرلەنگەن. بۇل تىزىمدە ءبىزدىڭ بۇرىنعى ءمينيستىرىمىز ن.قاپپاروۆ، ەكس-اكىم ي.ادىربەكوۆتار جايعاسقان. وسى ءتىزىمنىڭ كولەڭكەسىندە قالعاندار قانشا ما؟ ءبىزدىڭ شەندى-شەكپەندىلەردىڭ ءبارى ميلليونەر بولىپ بولعان-اۋ دەيمىن (ارينە دوللارمەن–ق.ب.). بۇيدەپ قالاي ايتپايسىڭ. باق-دا مينيستىرلەرىمىز ە.دوساەۆ، ن.قاپپاروۆتاردىڭ بايلىعى جاريالانىپ-اق جاتادى. ءبىر دەرەكتەردە 110 ملن. دوللار دەپ كورسەتسە، ەكىنشى بىرەۋىندە 115 ملن. دوللار دەپ ءوسىرىپ قويادى. بۇل ءجايتتار نەنى بىلدىرەدى، تۇسىنگەن ادامعا مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ارقاسىندا مايشەلپەككە ابدەن كەنەلۋگە بولادى دەگەن اقيقات. ءسويتىپ ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك قىزمەت پەن بيزنەستىڭ ارالاس-قۇرالاس بولىپ كەتكەنى سونشالىق، ارام تابىستىڭ قۇدايى بەردى. قالاي بولعاندا دا، كۇڭگىرت جولمەن ءتۇسىپ جاتقان تابىس، كاپيتال دەيمىز بە، ايتەۋىر، تولاسسىز شەتەل اسىپ جاتىر. وسى جەردە بەلگىلى ەكونوميست ا.اليباەۆتىڭ ەلىمىزدەگى ەكونوميكانىڭ 40 % كولەڭكەلى سيپاتقا كوشتى دەگەنى دۇرىس-اۋ دەيمىن. قاراپ وتىرساق، ازعانا ۋاقىت ىشىندە، مەملەكەتىمىز ءۇشىنشى رەت قارجى امنيستياسىن وتكىزگەلى وتىر. بۇل نەعىلعان شەتى جوق جارىلعاۋشىلىق. بۇنىڭ ارجاعىندا قانداي ساياسات بار دەپ ۇڭىلسەك، سول باياعى، ۇرلىق-قارلىقپەن  شەتەل اسقان كاپيتالدى زاڭداستىرۋ، ەلگە قايتارۋ. وسىلايشا، ءبىزدىڭ بيلىك كولەڭكەلى ەكونوميكاداعى كۇڭگىرت كاپيتالدى جارىققا شىعارىپ جاتىرمىز دەپ جاھانعا جار سالادى. جاقسى، 2001 جىلى ءبىرىنشى رەت قارجى امنيستياسىن وتكىزگەنىن تۇسىنىستىكپەن قارايىق. كەزىندە، بيلىكتىڭ قاقساپ قويماعان وتپەلى كەزەڭىنەن ءوتىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ دەگەندەي، شالىس كەتكەن قارجىلارىمىزدى قايتارعانىمىز، ياعني زاڭداستىرعانىمىز دۇرىستا بولار (بۇل اكتسيا ناۋقانىندا-500 ملن. دوللاردى بيۋدجەتكە تۇسىردىك دەپ جالاۋلاتتى عوي ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر). ارينە كاپيتالدى زاڭداستىرۋ دەگەن قاعيدا الەمدىك تاجىريبەدە بار ءۇردىس. بار ەكەن دەپ، بۇل ءادىستى قايتا-قايتا قولدانا بەرۋىمىز، ۇرلىق اقشانىڭ، ەلىمىزدەن شەتەل اسىپ تولاستاماي تۇرعانىن بىلدىرمەي مە (وسى جەردە ءوز ارتىمىزدى، ءوزىمىز اشىپ وتىرعان جوقپىز با؟-ق.ب). 2006 جىلى وسىنداي ارام كاپيتالدى ەكىنشى رەت زاڭداستىرىپ تاعى دا قارىق بولدىق. بۇل جولى جوسپاردى ارتىعىمەن ورىنداپ 5 ملرد. دوللاردى قازىناعا تۇسىردىك ء(ۇشىنشى رەت قىركۇيەكتە باستالعالى وتىرعان كەزەكتى قارجى امنيستياسىندا بيلىكتەگىلەر 12 ملرد. دوللار تۇسەدى دەپ قولدارىن ىسقىلاپ وتىر-ق.ب.). سوندا دەيمىن-اۋ، بۇلار، كەيىن قايتاتىن ۇرلىق اقشانىڭ كولەمىن قالاي بولجاپ ەسەپتەپ وتىر-كۇمان كوپ. الدە وزدەرىنىڭ «راسچەتتارى» بار ما؟ ەرتەڭگى كۇنى، وسى اكتسيانىڭ قورىتىندىسىندا كورسەتىلگەن كولەمدەگى قارجى كەيىن ەلىمىزگە ورالاتىن دا بولار. سوعان قاراعاندا، تاۋەلسىز ەكونوميست ايدار زامانداسىمىز ايتقانداي، ءبىزدىڭ ەلدەگى كولەڭكەلى ەكونوميكا 40% ەمەس-اۋ، ارىرەك اسىرىڭقىراپ كەتكەندەي كورىنەدى ماعان. وسىلايشا ەلىمىزدەن قاشىپ-پىسىپ كەتكەن ارام قارجىنى قورقىتىپ-ۇركىتىپ ەلگە قايتارا بەرەتىن بولساق، قانداي وي تۇيۋگە بولادى حالقىم-اۋ. مەنىڭ ويىما، بىزدەردىڭ جاسىراق كەزىمىزدەگى «يتاليالىق مافيا» (كوميسسار كاتانيدىڭ مافيامەن كۇرەستەگى جانكەشتى ارەكەتتەرى) اتتى شۋلى حاباردى تەلەديداردان ءجيى كورەتىنىمىز ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. اتالمىش ەلدەگى ەكونوميكالىق قىلمىستاردىڭ ورشىگەنى سونشالىق، تۇيەنى تۇگىمەن جەپ جاتقانداي اسەر قالدىراتىن ەدى، بىزدەرگە. سول ايتقانداي، ءبىزدىڭ ەلدە وسىنداي الاياق جولعا ءتۇسىپ كەتكەن جوق پا دەپ قورقام.تاعى دا قايتالايمىن. وتكەن جيىرما ءۇش جىلدا 1 ميلليارد 100 ملن. توننا مۇناي ءوندىرىپ، نەگە كۇيزەلىسكە تۇسەمىز؟ وسى سۇراق مەنىڭ ويىمنان كەتپەيدى. سودان دا «مافيا» دەگەن پالەنىڭ ەسىمە ءتۇسىپ وتىرعانى. 2001 جىلدان باستاپ «قارا التىننىڭ» باعاسى ەسەلەپ ءوستى، ءتىپتى ءبىر جىلدارى مۇنايدىڭ ءبىر باررەلى 147 دوللارعا دەيىن كوتەرىلدى (بۇنداي باعامەن تريلليون دوللار تابىستى قالاي تاپپايسىڭ). سوڭعى جىلدارى مۇنايدىڭ باعاسى ءجۇز دوللاردان تومەن تۇسكەن جوق (تەك بۇگىنگى كۇنى، قىركۇيەك ايىنان باستاپ دوللار تومەندەدى). مۇنايدىڭ اينالاسىندا ۇلكەن ساياسات بار ەكەنىن دە تۇسىنەمىز. سوندا دا دەيمىن-اۋ، بىزگە قارا حالىققا، جوعارداعى كورسەتىلگەن تۇيىتكىلدى ماسەلەلەردى نەگە تۇسىندىرمەسكە. حالىقتىڭ باسىن اينالدىرۋدىڭ رەتى دە، شەتى بار ەمەس پە؟ بۇنداي قيتۇرقى ارەكەتتەرگە قاشانعى توزۋگە بولادى؟ بەلەڭ العان كەلەڭسىزدىكتەردى كورىپ وتىرىپ، ءبىلىپ وتىرىپ، ماڭعىستاۋىمنىڭ جوعىن نەگە جوقتامايمىن. كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى مەن، 15 جىلعا جۋىق ۋاقىت قوزعاپ كەلەمىن. بۇل قالاي دەپ ەلەڭدەگەن جۇرتىمدى، ءھام جەرلەستەرىمدى كورە المادىم. كۇيزەلىسكە ءتۇسىپ قورلانعاسىن (قاراڭدارشى، وتكەن 53 جىلدا، كيەلى جەرىمنەن 550 ملن. توننا مۇناي ءوندىرىلدى، قىزىعىن كىم كورىپ وتىر-ايتىڭدارشى؟-ق.ب.), «قور بولعان ماڭعىستاۋىم» اتتى ماقالامدى جاريا ەتتىم. قالاي بۇيدەپ ايتپايمىن، بۇل يمانسىز بيلىك كوزىمدى باقىرايتىپ قويىپ توناپ جاتسا. شىندىعىمدى ايتسام، ماڭعىستاۋىمنىڭ حالقىنا، جۇمىسسىز قان جۇتىپ جۇرگەن جەرلەستەرىمە قارنىم اشتى. ەگەردە تۋراسىن ايتاتىن بولسام، بۇگىنگى تاڭدا، قازاق ەلىندە جۇمىسسىزدىق ءورشىپ تۇر. كەيبىر دەرەكتەرگە ۇڭىلسەك، اۋىلدىق جەرلەردە تۇراتىن حالىقتىڭ، جالپى قازاقتاردىڭ 60 پايىزى ءوزىن-ءوزى اسىرايتىن «ساموزانياتىي»  دەگەن توپتى قۇرايتىن كورىنەدى. وسىلاردىڭ كوپشىلىگى رەسمي ستاتيستيكاعا كىرمەيتىن كورىنەدى (جالپى وسى «ساموزانياتىي» دەگەن شىراقتار قاي زاڭمەن قورعالعان؟-ق.ب.). زاڭمەن قورعالماسا ولاردى كىمدەر دەۋگە بولادى؟ ەندى كەلىپ وسى توپتى جۇمىسسىز قاتارىنا قوسىپ جىبەرسەك، ەلىمىزدەگى جۇمىسسىزدىقتىڭ كورسەتكىشى 40 % -عا جەتىپ جىعىلاتىن ءتۇرى بار (ال رەسمي دەرەكتە، ءبىزدىڭ ەلدە بار بولعانى 600-700 مىڭ ادامداي جۇمىسسىز كورىنەدى). راس بولسا، بۇنداي كورسەتكىش دەگەن ماسقارا ەمەس پە؟ ماڭعىستاۋ وبلىستىق جۇمىسپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، سوڭعى جىلدارى جۇمىسسىزدىق ايماعىمىزدا 8 پايىزدان 7,2 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن دەپ كورسەتىلگەن. بۇدان نە تۇسىنۋگە بولادى؟ بۇدان تۇسىنەتىنىمىز: ولكەمىزدە 76 مىڭ ادامنىڭ شاماسىندا جۇمىسسىز بار دەگەن ءسوز. جۇمباقتاماي، نەگە بىردەن 76 مىڭ دەپ كورسەتپەيمىز. وسى جۇمىسسىزداردىڭ سانىن پايىزداپ كورسەتۋ تازا كوزبوياۋشىلىق ارەكەت، ياعني حالىقپەن جاسىرىنباق ويناۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. كورسەتىلگەن مالىمەتتە 2013 جىلى بارلىعى 15500 ادام جۇمىس ىزدەپ حابارلاسقان، ولاردىڭ 8 مىڭنان استامى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىڭ ەسەبىنەن جۇمىسقا قامتىلعان. ال ەندى حابارلاسپاعانى قانشا ما؟ ءجۇنى جىعىلىپ، «حابارلاسقاننان نە پايدا» دەپ تارىعىپ جۇرگەندەر قانشا ما؟ سونىمەن بۇنداي كورسەتكىشتەرمەن كىمدى الدارقاتادى، مەن وسىعان تۇسىنبەيمىن. وسى جۇمىسسىزدىق جونىندە مەن ايتار ەدىم، اۋىلدىق جەردەگى ءاربىر ءۇش ءۇيدىڭ بىرەۋىندە جۇمىسسىز سورلى مەن مۇندالاپ تۇر دەپ. بۇل ءومىر شىندىعى. سوڭعى جىلدارى جاڭاوزەن قالاسى مەن مۇنايلى اۋدانىندا حالىقتىڭ سانى كۇرت ءوسىپ وتىر. اتالعان ەكى قالامىزدا حالىق سانى 150 مىڭعا جەتسە، ىرگەمىزدەگى اۋداندا 120 مىڭ تۇرعىندى قۋسىرىپ قالدى. جوعارىداعى مالىمەتتەگى وبلىس بويىنشا كورسەتىلگەن 76 مىڭ جۇمىسسىزدى، الىسقا بارماي-اق، تەك وسى ەكى اكىمشىلىك اۋماقتان باستارىنان شەرتىپ تۇرىپ تابۋعا ابدەن بولادى. ەگەردە بيلىكتىڭ ولارعا جۇمىس تاۋىپ بەرەتىن مۇمكىندىگى بولسا. مىسالى، جاڭاوزەن قالاسىن الايىقشى، «وزەنمۇنايگازدان» باسقا، بۇل شاھاردا نە بار كوزگە ىلىنەتىن، ياعني تۇرعىنداردى اۋقىمدى جۇمىسپەن قامتيتىنداي؟.. ارينە، بيۋدجەتتىك مەكەمەلەردەگى قىزمەتكەرلەر بار، وقيتىن وقۋشىلار، ستۋدەنتتەر بار، بالاباقشاداعى بۇلدىرشىندەر، زەينەتكەرلەر ت.ب. دەيىك، سوندا دا الاقانداي قالاداعى 150 مىڭ تۇرعىن وتە كوپ جان. بۇل اتىشۋلى قالادا جۇمىسسىزداردىڭ جەتىپ-ارتىلاتىنىنا دا شەك كەلتىرمەيمىز. وسى جۇمىسسىزدىقپەن قاتار، مۇنايعا بەلشەسىنەن باتقان قازاق ەلىندە كەدەيشىلىك دەگەن كورسەتكىش تاعى بار. ءبىر دەرەكتەردە، ەلىمىزدەگى 17 ملن-عا جۋىق حالىقتىڭ 60% كەدەيشىلىككە ۇرىنعان دەپ كورسەتىلەدى. ناقتى ۇرىنىپ جۇرگەندەر دە جوق ەمەس-اۋ. ءبۇل ەندى ۇكىمەتتى ويلاندىراتىن ماسەلە. بيلىك بولسا، 2014 جىلدىڭ ەكىنشى توقسانىنا ارنالعان كەدەيشىلىك شەگى دەپ 7986 تەڭگەنى بەكىتكەن. بۇل سومانى ءبىر ايدىڭ ءار كۇنىنە شاقساق 266 تەڭگەدەن كەلەدى ەكەن. سوندا دەيمىن-اۋ، مىنا اقشامەن كىم جارىلعايدى، بۇل نە تىرلىك؟ بۇنداي تىرلىكپەن قالاي ەل بولامىز؟ مەن ءتىپتى تۇسىنبەدىم. ءبىزدىڭ قازاق مەملەكەتىن اينالامىزداعى كورشىلەس ەلدەر مۇناي-گازعا كەنەلىپ وتىر دەپ، قىزىعا دا، قىزعانا قارايدى. بۇل ەندى تازا شىندىق. وسى شىندىقتى كوزگە شۇقشيتىپ ايتسام، مۇناي-گازعا باي مەمەلەكەت بولساق تا، جەتىسىپ وتىرعانىمىز جوق. بۇگىندەرى بالالاردىڭ مەكتەپكە باراتىن قىركۇيەك ايى باستالىپ، مۇعالىمدەردى ماپەلەپ- ماداقتاپ، ولارعا گۇل ۇسىنىپ، ايتەۋىر جىل سايىنعى ادەتىمىزشە ولاردى قولپاشتاپ جاتىرمىز. وداندا،  مۇعالىمدەردىڭ ماردىمسىز جالاقىلارىن كوتەرىپ، نەگە جارىلعامايمىز؟ ولاردىڭ جۇمىسىن كىم جەڭىل دەپ ايتا الادى؟ الاتىن ورتاشا ايلىعى 50 مىڭ تەڭگەنىڭ اينالاسىندا، ءتىپتى ءىشىپ-جەۋىنە جەتپەيدى. ال ۇستازداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارىن شەشەتىن، ياعني ەڭبەكتەرىن باعالايتىن مينيسترلەرىمىز بولسا، تالتاڭداپ ءجۇرىپ 600 مىڭ تەڭگە تابىس تابادى (مۇعالىمدەردى الدارقاتىپ، ۋادەنى ءۇيىپ-توگەتىن دەپۋتاتتارىمىزدىڭ دا جالاقىسى وسىنداي كولەمدە). وسى جەردە ايتا كەتۋ كەرەك، مينيستر مىرزالاردىڭ جالاقىسى تاعى دا كوتەرىلگەن-اۋ دەيمىن، سەبەبى پارلامەنت قابىرعاسىندا بۇل قالاي دەگەن دەپۋتاتتارىمىزدىڭ وكپە-نازدارى كورىنىپ قالىپ جاتىر. بۇل ساربازداردى وقىتىپ-توقىتىپ، ءتالىم-تاربيەسىن بەرىپ، ازاماتتىق كەلبەتىن قالىپتاستىرىپ، ولاردى مەكتەپتەگى التىن ۇياسىنان جان-جاققا ۇشىرىپ جىبەرەتىن، وسى مۇعالىمدەر ەمەس پە؟ نەگە ولار وزدەرىنىڭ سۇيىكتى ۇستازدارىنىڭ ەڭبەگىن باعالامايدى؟ بۇل شەندى-شەكپەندىلەر، ونسىز دا كۇيسىز ەمەس، ۋىستارىنداعى «تەندەر» دەگەن مايشەلپەكتى ارمانسىز سورىپ جاتقان جوق پا؟ بۇل جەردە دەپۋتاتتار ايتۋى مۇمكىن، بىزدەردىڭ تەندەرگە نە قاتىسىمىز بار دەپ، ولاردىڭ دا بيزنەستەرىنىڭ قاتىسى بارىنا ەشكىم كۇمان تۋدىرماس. بۇل ەلدە دەپۋتات بولۋ تەك قالتالىلاردىڭ ماڭدايىنا بىتكەنىن جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى.

جالپى ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەر حالىقتى الدارقاتۋعا شەبەر. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى، ياعني 2000-عا دەيىنگى ارالىقتى، بۇل مەزگىل وتپەلى كەزەڭ، شىداي تۇرىڭدار، ءبارى دۇرىس بولادى دەپ ءبىزدىڭ ءدىنسىز بيلىك جۇرتشىلىقتى يلاندىرىپ كەلدى. ءبىز سوعان سەنىپ موينىمىز سالبىراپ جۇرە بەرىپپىز. ءسويتىپ الداي كەلەدى دە 2001 ج. العاشقى قارجى امنيستياسىن وتكىزىپ 500 ملن دوللاردى قازىناعا تۇسىرەدى.

سوندا بۇل قايىرسىز بيلىك، قايداعى وتپەلى كەزەڭدى ايتىپ وتىر، تاپ سول كەزەندەگى ۇرلىق-قارلىقپەن قولدى بولعان قارجىلاردى راقىمشىلىق جاساپ كەيىن قايتارىپ وتىرسا. مەن ايتار ەدىم، سول كەزەڭ، تازا «پريحۆاتيزاتسيا» ءداۋىرى بولدى دەپ (كەرەك دەسەڭدەر، ەلدى توناۋ، تالان-تاراجعا سالۋ ۋاقىتى بولدى). تاپ سول توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىندا عوي، مۇنايشىلاردىڭ جالاقىمىز نەگە كەشىكتىرىلىپ جاتىر دەگەن ايقاي-شۋى ورىن العانى. «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» مۇنايشىلارى وفيستەرىنىڭ الدىنداعى قالامىزداعى جالعىز داڭعالدى جاۋاپ تاستاپ، كولىك ءجۇرىسىن توقتاتىپ، ارەكەت ەتتى (سوندا، قازىناعا قايتارىلعان 500 ملن دوللار قارجى قايدا تىعىلعان، ياعني، مۇنايشىلارعا جەتپەي جاتقان؟). ماڭعىستاۋ مۇنايشىلارى قوماقتى ەڭبەك اقى تالاپ ەتىپ باس قوسسا، ولاردى كۇشپەن تۇنشىقتىرىپ، بۇل دارمەنسىز بيلىك، باسقا پروبلەمالار جوقتاي، جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋگە الەك. ياعني، «بەكەت-اتا» شاھارىنا وزگەرتەمىز دەپ جۇرتشىلىقتى الدارقاتىپ، ولاردىڭ كوڭىل-كۇيلەرىن باسقا جاققا  اۋدارادى (ايتەۋىر، حالىقتىڭ قارسىلىعىنان كەيىن بۇل ماسەلە باسىلىپ قالدى). بىراقتا قاسيەتتى اتامىزدىڭ اتىن وتكەن جىلى جۇك تاسىمالدايتىن كەمەگە بەرىپ جىبەردى (كۇندەردىڭ – كۇنىندە «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەگەندەي، بۇل كەمە سۋ ايدىنىندا اپاتقا ۇشىراپ، جانار-جاعارمايى توگىلىپ كوك تەڭىزدى بۇلدىرسە قايتەمىز؟) ءسويتىپ، حابار-وشار بۇكىل الەمدى شارلايدى ەمەسپە؟ «بەكەت-اتا» كەمەسىندەگى جانارماي توگىلىپ ايداي ايدىن ءبۇلىنىپ جاتىر دەگەن جۇزىقارالىققا تاپ بولمايمىزبا؟ ونسىزدا استاناداعى اتامىزدىڭ اتىنداعى ەلەۋسىزدەۋ كوشە، جاڭبىر جاۋعان سايىن سۋعا باتىپ جاتادى. بۇنداي كۇيەلى اعاشتان اتامىزدىڭ ابىرويىن قورعاي بىلەيىك اعايىن.

جوعارىدا مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەك اقىسىنىڭ ماردىمسىزدىعىن كورسەتكەنىمدەي، جالپى قازاق ەلىندەگى ورتاشا ايلىق جالاقىعا كەلەتىن بولساق -700 دوللاردى قۇرايدى ەكەن، ال ورتاشا زەينەتاقى-250دوللار. ەندى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز قۇساعان مۇناي ءوندىرۋشى نورۆەگيا ەلىنە قاراڭدارشى، ولاردا ورتاشا ايلىق-5500 دوللار، ال ورتاشا زەينەتاقى-2800 دوللار. كوردىڭىزدەر مە، «قارا التىننىڭ» قىزىعىن كورىپ وتىرعان حالىق دەپ وسىلاردى ايتۋعا بولادى. ورماننان باسقا ايتارلىقتاي بايلىعى جوق، مۇنايى تاعى جوق، فينليانديا ەلىندە ورتاشا زەينەتاقى 2,5-3 مىڭ  ەۋروعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. قانداي قامقورلىق! قازاق ەلىندەگى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس مولشەرى 20 736 تەڭگە (114 دوللار) ال ەۋرووداق مەملەكەتتەرىندە – 1200 ەۋرونىڭ توڭىرەگىندە، ارجاعىن وزدەرىڭ ءبىزدىڭ اقشامەن سالىستىرىندار. مىنە جاناشىرلىق!  ال ەندى، كەزىندە ءبىر وداقتا بولعان، ياعني بۇرىننان ارالاس-قۇرالاس مەملەكەتتەردىڭ الەۋمەتتىك جەتىستىكتەرىنە نازار اۋدارايىق. بۇلاردا بىزدەن وزىپ تۇر. ءبىزدىڭ ەلدەگى بالالارعا تولەنەتىن جاردەماقىنى، ولاردىكىمەن سالىستىرمالى تۇردە الىپ كورەلىك. بۇلىكشىلدەرمەن جاعالاسىپ جاتقان ۋكراينا-1,5 ەسە، مۇناي-گازدان ادا بەلارۋس-2ەسە، كورشىمىز رەسەي-5 ەسە بىزدىكىنەن جاردەماقىنى ارتىق تولەيدى ەكەن. رەسەيدە سونىمەن قاتار، «انالىق كاپيتال» دەگەن جوبامەن قوماقتى كومەك تاعى دا كورسەتىلەدى (بۇل ازۋى التى قارىس الپاۋىت ەلمەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا بىرىككەلى جاتىرمىز، جۇتىلىپ كەتپەسەك بولار ەدى). بۇل جاردەم، اناۋ-مىناۋ ەمەس، 10 مىڭ دوللار كولەمىندە. مىنە، مەملەكەتتىك كوزقاراس دەپ وسىندايدا ايتادى. ءبىزدىڭ ەل بولسا جىلىنا 80 ملن. توننا مۇناي ءوندىرىپ وتىرىپ، ەڭ بولماعاندا بالالاردىڭ جاردەماقىلارىن تولىققاندى جەتەتىندەي ەتىپ وسىرە المايدى، باسقاسىن ايتپاي-اق قويايىق. بۇل دەگەن ناعىز ماسقاراشىلىق عوي. تاعى ءبىر كۇلكىلى ءجايت، ەگەمەندى بولعان 23 جىلدا 1 ملرد. 100 ملن. توننا مۇناي ءوندىرىپ وتىرىپ جانار-جاعارمايعا تاپشىمىز (سوڭعى ۋاقىتتا، ەلىمىزدە، جىل سايىن 80 ملن توننادان كەم مۇناي ءوندىرىلىپ وتىرىلعان جوق). بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ بۇل دەگەن شەكتەن شىققان باسسىزدىق، بۇل ەندى ارسىز بيلىكتىڭ بەتپەردەسىنىڭ كورىنىسى. باسقا ءسوزدىڭ رەتىن تابا الماي وتىرمىن. مۇنايدى بىلاي قويعاندا، قازاق ەلى، جالپى قازبا بايلىقتارىنىڭ قورى بويىنشا دۇنيەجۇزىندە 6-شى ورىندا. قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىندا «مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى» (ياعني، حيميالىق ەلەمەنتتەر تابليتساسىنداعى) 110 ەلەمەنتتىڭ 99-ى بار ەكەن. مينەرالدىق-شيكازاتتىق بازاسى 5004 كەنورىننان تۇرادى، ال باعاسى شامامەن 46 ترلن. اقش دوللارىن قۇرايدى دەپ كورسەتەدى كەيبىر دەرەك كوزدەر. ەندى نە ايتۋعا بولادى، حالقىم-اۋ. مەنىڭ ماڭعىستاۋىم بولسا، تاعىدا قايتالايمىن، وتكەن 53 جىلدا 550 ملن. توننا مۇناي ءوندىرىپ (250 ملن. تونناسى كەڭەس وداعى كەزىندە ءوندىرىلدى-ق.ب.) نە جەتىستىككە جەتتى-ايتىڭدارشى؟ كوپشىلىك حالقىمىز ۋايىم-قايعىدان باسقا ەشتەڭە كورىپ وتىرعان جوق. بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنە بارىپ قاراڭدارشى، 20-30 جىلدا مۇنايدىڭ ارقاسىندا قانداي دارەجەگە جەتكەنىن (عاجايىپ جەتىستىكتەرگە جەتىپ، شالقىپ ءومىر ءسۇرىپ وتىر دەسەم، ارتىق ايتپاعان بولارمىن). مىسالى بۇل ەلدە سابيلەردىڭ ومىرگە كەلۋىن قۇشاق جايىپ قارسى الادى، ءبىر اراب تۋىلسا مەملەكەت وعان ەسەپشوت اشىپ 40 مىڭ اقش دوللار سالادى. بۇل اقشا، جىل سايىنعى ءتۇرلى الەۋمەتتىك باعدارلامالار بويىنشا ەسەلەنىپ وتىرادى. 18-جاسقا كەلگەنشە قانشا قارجى بولادى؟ ەل ىشىنەن جاناشىر ازاماتتار تابىلىپ، ءباا-نە بارىپ، بۇل جۇماق ايماقتىڭ بار جەتىستىگىن كوزبەن كورىپ، ونى دەرەكتى ماتەريالدار قىلىپ جيناپ الىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايىمەن سالىستىرىپ حالىققا پاش ەتسە عوي شىركىن (وسى اراب امىرلىكتەرىنە تالتاڭداپ بارىپ قىدىرىستاپ، ءماز-مايرام بوپ جۇرگەن جەرلەستىرىمىز ەكى جاقتىڭ تىرشىلىگىن سالىستىرىپ قارامايما ەكەن، بۇل قالاي دەپ؟). سول ۋاقىتتا ءبارىڭىزدىڭ تاسقاراڭعى كوزدەرىڭىز جارق ەتىپ اشىلار ەدى. سوندا عانا، ءبىزدىڭ ەلدەگى ادەتتەگىدەي بيىك تريبۋنالاردان قاقساپ ايتىلاتىن «قۇلپىرىپ جاتىرمىز»، «گۇلدەنىپ كەلەمىز» دەگەن جەل سوزدەردىڭ ءبارى بوس ۇراندار ەكەنىن (كەرەك دەسەڭدەر، بوس ساندىراق ەكەنىن) انىق تۇسىنەسىزدەر. ءسويتىپ «قارا التىنعا» باي ەكى ەلدەگى، ەكى ءتۇرلى تىرلىك، بار شىندىقتى اجىراتىپ، اق پەن قارانى كوزگە ۇرىپ تۇرىپ كورسەتەتىنى انىق اقيقات. قارسى ءۋاج ايتاتىندارعا مەن دايىنمىن. سونىمەن ەلدى توناپ، جەر بايلىعىنىڭ نەسىبەسىن وزىنە بۇيىرتپاۋ دەگەن قوعام الدىندا، حالىقتىڭ الدىندا، كەرەك دەسەڭدەر، تاريح الدىندا كەشىرىلمەيتىن قىلمىس.

قامىسباي بەسىنبەرگەنۇلى،

زاڭگەر، اقتاۋ قالاسى 

Abai.kz