قازاقستان پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ورازالينمەن رەسپۋبليكا قالامگەرلەر ۇيىمىنىڭ 80 جىلدىعىنا وراي جاسالعان سۇحبات

– قۇرمەتتى نۇرلان مىرقاسىمۇلى، بارشا قالامگەرلەرىمىزدىڭ كيەلى ءتورى – جازۋشىلار وداعىنىڭ جانە سول وداق قۇرىلتايشىلىعىنداعى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 80 جىلدىعى قۇتتى بولسىن! كەيبىر دەرەكتەردە جازۋشىلار وداعىنىڭ تاريحى قازاپپ قۇرىلعان كەزدەن، ياعني 1925 جىلدان باستالماي ما؟ ۇيىم باسشىسى رەتىندە بۇعان قانداي كوزقاراس بىلدىرەسىز؟

– ءبىزدىڭ ۇيىم – كۇنگەي-تەرىسكەيى قاتار ورىلگەن حح عاسىردى بار كەسكىن-كەلبەتىمەن كورگەن ۇيىم. سوندىقتان، قازاق جازۋشىلارى مەن ۇيىمىنىڭ تاريحىن ۇلت تاعدىرىنان بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى.

حح عاسىردىڭ باسىن قازاق حالقى ءوز ەلى، ءوز جەرىندە 90 پايىزدان اسىپ جىعىلار باسىمدىقپەن قارسى العانى تاريحتان بەلگىلى. وتارلاۋ ساياساتى ءحىح عاسىردىڭ ءون بويىندا ءجۇردى دەگەنمەن، ءدال حح عاسىرداعىداي ىشىمىزگە دەندەپ ەنە قويماعان بولاتىن. ارينە، اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا، مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىمەن ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ بابالارىمىز وتارلاۋعا بىردەن باس ءيىپ، باعىنا قويعان جوق. تاعدىرى زامانا قايشىسىنا تۇسكەن ەل وتارلىقتىڭ قامىتىنا ەركىمەن كوندى دەپ ايتۋ قيىن. نە باتىسپەن، نە شىعىسپەن بولۋ كەرەك دەيتىن تاڭداۋ تۇردى. ابىلقايىردىڭ كەزىندە دە، ابىلايدىڭ داۋىرىندە دە، ءحىح عاسىرداعى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن كەنەسارىنىڭ تۇسىندا دا، ءتىپتى حح عاسىر باسىنداعى 16-جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ باسشىلارى دا سول ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەدى.

ءبىز XX عاسىرعا وسىنداي اۋىر حالدە كەلدىك. ىعىستىرۋ، «تازالاۋ» ساياساتىنىڭ اقىرى 30 جىلعى ۇلى ناۋبەتكە اكەلدى. سول كەزەڭدە الاشتىڭ ارىستارى ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويدى. ۇلتتى ساقتاۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى – ءتىلدىڭ، ءدىننىڭ، جەردىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ، ۇلتتىڭ ماڭگىلىك سيپاتىن انىقتاۋ بولدى. الاشوردا كوسەمدەرىنىڭ دە، بولشەۆيكتىك پارتيانىڭ قۇرامىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ دا (ولار دا الاش قايراتكەرلەرى) كوزدەگەنى تەڭدىك بولاتىن. ماركسيزم-لەنينيزم يدەياسى ول كەزدە تەگەۋرىندى بولدى. ەل بوستاندىققا، ازاتتىققا سەندى. ءدال وسى كەزەڭدە ساكەن سەيفۋللين باستاعان الاش ارىستارى قازاقستان قالامگەرلەرىنىڭ العاشقى ۇيىمى – قازاق پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوتسياتسياسىن قۇردى. 1934 جىلعى قازاقستان جازۋشىلار وداعى وسى ۇيىم نەگىزىندە ومىرگە كەلدى. سول پرولەتارشىلاردىڭ ۇراندارىن ساكەن باستاعان ارىستارىمىز وزدەرىنە ىڭعايلاپ، ۇلتتىق مۇددەگە بۇرا ءبىلدى. سوندىقتان، ول كەزەڭگە بىرجاقتى باعا بەرۋگە بولمايدى. ول تۇلعالاردىڭ ءبارى سول قوعامنىڭ تۇپكى مۇددەسى مەن ۇلتتىق مۇددەنى ءساتتى ۇيلەستىرە وتىرىپ، جازۋشىلار وداعىن قازاق كوركەم ءسوزىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا، ساقتاپ قالۋعا، اينالىپ كەلگەندە، ۇلتتىق مۇراتتاردى قورعاپ قالۋعا جۇمىلدىرا ءبىلدى.

ادەبيەتكە بايلانىستى ءىرىلى-ۇساقتى وقيعالار مەن وزگەرىستەردىڭ ءبارىن وسى ۇيىم اتقارىپ وتىردى. ارينە، زورلىق پەن زوبالاڭنىڭ ايقاي-شۋىن باسىنان از وتكەرگەن جوق. ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى ماكسيم گوركيدىڭ باسشىلىعىمەن تۇساۋى كەسىلگەن ماسكەۋدىڭ ورتالىق ۇيىمى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ومىرگە قاتار كەلۋى جايدان-جاي ما؟! بۇل تاريحي وقيعانىڭ توركىنىندە ەكى ءتۇرلى ماقسات پەن ەكى ءتۇرلى مۇددەنىڭ جاتقانى ايدان انىق ەدى.

1934 جىلدىڭ 12-18 ماۋسىمى ارالىعىندا رەسمي تۇردە ءوزىنىڭ العاشقى ۇيىمداستىرۋ قۇرىلتايىن وتكىزگەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 80 جىلدىق تاريحىنا كوز جۇگىرت­سەڭىز، قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى سەكىلدى ۇيىمنىڭ دا توتاليتارلىق قۇرىلىمنىڭ قاتال شەڭگەلىندە قالعانىن سەزەسىز. سوعان قاراماستان، ساكەن سەيفۋللين اشىپ، ءىلياس جانسۇگىروۆ ءبىرىنشى حاتشى رەتىندە بايانداما جاساعان العاشقى قۇرىلتايدان باستاپ قا­لامگەرلەر ۇيىمى وزىنە تيەسىلى تاريحي مىندەت پەن ميسسياسىن ابى­رويمەن اتقارىپ كەلەدى. سول تاريحي قۇرىل­تاي­عا بەيىمبەت ماي­لين، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عا­بيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇس­تا­فين سىندى ادە­بيەتىمىزدىڭ الىپتارى تۇگەل­گە دەرلىك قاتىسقان.

قالامگەرلەر ۇيىمىنىڭ ومىرگە كەلۋى باسپا ىسىنە دە جان بىتىرگەن. ۇيىم قاسىنان اۋەلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى، «جۇلدىز»، «پروستور» جۋرنالدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جارىسىپ تۇساۋىن كەستى. قازىر بۇل باسىلىمدار وداق قۇرىلتايشىلىعىمەن شىعىپ كەلەدى. وسى قاتاردا، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 80 جىلدىعى دا ابىرويمەن اتالىپ وتپەك.

– قازاقستان جازۋشىلار وداعىن قۇرعان الىپتار توبى باسقارعان كەزەڭدەر نەسىمەن ەرەكشەلەندى؟ قازاق جازۋشىلارى سول كەزدەگى اشتىق، رەپرەسسيا سىندى زوبالاڭداردىڭ ءداۋىر شىندىعىن اشىپ كورسەتە الدى ما؟

– ايتۋلى تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرازى سول زوبالاڭداردىڭ اقيقاتىن ءتيىستى جەرلەرگە جەتكىزۋگە، تابان تىرەپ ارا تۇسۋگە كۇش سالىپ كورگەنى تاريحتان بەلگىلى.. مىسالى، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ اتاقتى «ستالينگە حاتى»، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ تىكەلەي قولىمەن جازىلعان «بەسەۋدىڭ حاتى»: تۇرار: ء«ۇشتىڭ ەكىسىنە جۋىق سانىمىز اشتىقتىڭ قۇربانى بولدى. مەن مۇنى سىزگە جەتكىزۋىم كەرەك»، دەپ جازدى ستالينگە. بۇل وقيعا قالاي، نەمەن اياقتالعانىن، قانشاما تەگەۋرىندى، تەكتى تۇلعالارىمىزدىڭ باسى قاتەرگە تىگىلگەنىن تاريحتان بىلەمىز. ساكەننىڭ «قىزىل اتى»، جاقان سىزدىقوۆتىڭ ء«الي قارتتىڭ اڭگىمەسى» سىندى قاداۋ-قاداۋ شىعارمالاردا شىندىق ايتىلدى. بىراق بۇكىل الەمدى ۋىسىندا ۇستاپ، دۇنيەنى تىرپ ەتكىزبەۋگە ۇمتىلعان توتاليتارلىق جۇيەنىڭ بەتىن قايتارۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

ساكەننىڭ بايانداماسىن قاراپ وتىرساق: «ادامنىڭ ساناسىن، جان دۇنيەسىن قايتا ىستەپ، قايتا جاساۋدا جازۋشىلار ادام جانىنىڭ ينجەنەرى بولۋى كەرەك»، – دەيتىن تۇستارى بار. بۇل گوركيدىڭ سوزىمەن ۇندەس. بىراق ودان ارتىق ايتۋعا ساكەندە مۇمكىندىك تە بولعان جوق. ال ءىلياس جانسۇگىروۆ: «ماقتانباعان جاقسى نارسە. ءبىز جازۋشى بولساق، وقىرمان جازۋىمىزدان تانىسىن. جازۋشىنى تانىتاتىن كىتابى»، دەيدى. ءىلياس ايتقان پروبلەما ءالى كۇنگە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلە جاتقان جوق پا؟! حح عاسىردىڭ الىپتارى الىپ يمپەريانىڭ مۇددەسىن ۇلتتىق مۇددەمەن ۇيلەستىرە وتىرىپ ارەكەت ەتتى. ۇلتتىق سيپاتتارىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەستى. بۇل قاسيەت كەيىنگى سابەڭدە دە، عابەڭدە دە، قۋعىن كورىپ جۇرگەن مۇحاڭنىڭ شىعارمالارىندا دا بار. ولار شامالارى كەلگەنشە يمپەرياعا قارسى كۇرەسىپ باقتى. جازۋشىلار وداعى اشىق ايقاسقا شىعىپ كەتپەگەنمەن، ىشكى قارسىلىعىن كورسەتىپ باقتى. سول ايتۋ، سول قارسىلىقتاردىڭ اقىرى نەمەن اياقتالدى؟ جادىمىزدى جاڭعىرتىپ كورەيىكشى؟! رەپرەسسيانىڭ تۇسىندا العاشقىلار قاتارىندا كەتتى ەمەس پە شەتتەرىنەن جىپكە ءتىزىلىپ؟!

اشتىق تا، رەپرەسسيا اينالىپ كەلگەندە، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ جۇرگىزگەن اككى ءىس-ارەكەتىنىڭ زىميان كورىنىسى. كامپەسكەنىڭ توركىنىندە دە اۋىل-اۋىلداعى، جەر-جەردەگى، ايماقتارداعى ەل باسشىلارى مەن حالىق قاباعىنا قارايتىن ادامداردى سىلىپ الۋ تۇرعانى ايدان انىق. ونداعان عاسىرلار بويى كوشپەلى وركەنيەتتىڭ بەسىگى بولعان كيەلى قازاق جەرى يەسىز قالدى… ەلدى السىرەتۋدىڭ، جۇدەتۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىنەن ءوتىپ، جۇيە 37-گە كەلدى. كۇنى كەشەگى «وسى قوعامدى قولىمىزبەن قۇردىق»، «ادىلەتتى قوعام ورناتىپ جاتىرمىز» دەيتىن كوسەمدەردىڭ وزىنە اۋىز سالدى. اۋەلى احاڭدار مەن جاقاڭدار قۇرىققا ءىلىندى، سودان سوڭ 37-38-دە ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەر ۇستالدى. قىزىل يمپەريانىڭ قازىعىن قاققان، بۇراۋىن تولعاعان، شاڭىراعىن كوتەرگەن ارىستاردىڭ ءوزى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ايداۋعا جىبەرىلدى، قامالدى، ءىز-ءتۇزسىز كەتتى…

– ءدال سول قيىن جىلدار اقيقاتى مەن كوركەم ادەبيەت الەمىندەگى احۋالدى ءسىز كوز الدىڭىزعا قالاي ەلەستەتەر ەدىڭىز؟

– ءبارىن دە تاريح كوزىمەن ساراپتاۋىمىز كەرەك. نازار سالىپ كورىڭىزشى، وداق باسشىلارى جىل ارالاتپاي اۋىسىپ وتىرعان. ول كەزەڭدى كورگەن كىسىلەر كۇنى كەشەگە دەيىن ءبىزدىڭ ارامىزدا ءومىر ءسۇردى. ولاردى بىرجاقتى كىنالاۋعا دا اۋىزىڭ بارمايدى. يمپەريانىڭ تاياعى سۇيەكتەرىنەن ءوتىپ، ۇرەي ىشتەرىنە ءبىرجولا قونعان ادامدار… ار جاعى بەلگىلى… كۇنى كەشەگى 86 جىلعى جەلتوقساننىڭ تۇسىندا دا سول ۇلتتىق ۇرەيمەن قايىرا كەزدەستىك ەمەس پە؟! ۇرەيدى جەڭۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. ارىستانداي ايباتتى، مۇقالماس نامىس كەرەك! جانشىلعان رۋحتى تىرىلتەتىن تۇلعالار كەرەك!

قالامگەرلەر اشتىق پەن ناۋبەتتى قالاي جازا الدى دەگەن ساۋالعا ورالعىم كەلەدى… بالعابەك قىدىربەكۇلىنىڭ «الاتاۋ» دەيتىن رومانى بار. اتالمىش شىعارما اشتىق جونىندە جازىلعان اقيقاتتىڭ كەيىنگى كەزەڭدەگى العاشقى قارلىعاشى دەپ ايتۋعا بولاتىن تۋىندىلاردىڭ ءبىرى. سودان كەيىن اشتىقتى ءوزى كورمەسە دە، اكەسى كورگەن، قۋدالانىپ ءجۇرىپ ءۇستىرت اسىپ كەتكەن كەشەگى اتا-بابالار شىندىعى تۋرالى جازىلعان سماعۇل ەلۋبايدىڭ «اق بوز ءۇي» رومانى. مىنە، وسىلاي-وسىلاي سىزدىقتاپ شىنشىل شىعارمالار جازىلا باستادى. بۇل شىعارمالاردا، اسىرەسە، «اق بوز ۇيدە» ۇلتتىڭ وسىنداي قاسىرەتى نەگە بولدى، نەلىكتەن بولدى دەگەن كونتسەپتسيالىق ساۋالدار جان-جاقتى تەرەڭ قاۋزالدى. بۇگىنگى ۇرپاق ونى ءبىلۋى كەرەك. جايىق بەكتۇروۆ اشىق جازعان مەمۋارىنىڭ قولجازباسى ءۇشىن تۇرمەگە جابىلعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى…

جالپى، «جازۋشىلار سول كەزدەگى بيلىكتىڭ ايتقانىنان شىقپادى» دەيتىن بىرجاقتى باعامەن كەلىسۋگە بولمايدى. ۇيىم ۇلت­تىڭ رۋحاني ومىرىنە وراسان ىقپال ەتكەنى دە، ادەبيەتتىڭ كوركەمدىك تۇرعىدان وڭ باعىت الىپ، وركەندەپ-وسۋىنە مول سەپتىگىن تيگىزگەنى دە بەل­گىلى… ۇيىم قۇلاعىندا وتىرعان باسشى­لار قاجەتتى جەردە بيلىككە تويتارىس تا بەرىپ وتىر­عان. جاسقانباعان… ۇيىم ىشىندە كەلىسۋ، كەلىسپەۋ دەيتىن اڭگىمە قاي كەزدە دە بول­عان. جازۋ­شىلار اراسىندا كەزدەسەتىن ونداي مىسال­داردى ءحىح-حح عاسىرلارداعى ورىس ادە­بيەتىنەن دە، ءتول ادەبيەتىمىزدەن دە ونداپ كەل­تىرۋگە بولادى… دەگەنمەن، ءبىزدىڭ پاتريارح­تا­رىمىزدىڭ اراسىنداعى داۋ-شار اڭگىمەلەر ءپرين­تسيپتى ماسەلەلەر توڭىرەگىنەن وربىگەن. ولار ۇساقتالماعان… كەتىسە دە، كەلىسە دە بىلگەن.

ءىرى تۇلعالاردىڭ ارەكەت-قيمىلدارى دا ءىرى بولعان عوي… مىسالى، «قيلى زاماننان» كەيىن ەكى جىل تۇرمەدە وتىرعان ۇلى مۇحاڭنىڭ اتاقتى «اشىق حاتىن» ەسكە الايىقشى. 1932 جىلى مۇحاڭ ءوزىنىڭ «قيلى زامانىنان»، «ۇلتشىل» دەپ ايىپ تاعىلعان ءبىراز شىعارمالارىنان نەگە باس تارتتى دەپ ويلايسىز؟! سول باس تارتۋدىڭ ارقاسىندا ول ءوزىنىڭ ءومىرىن عانا ساقتاپ قالعان جوق! ول ادەبيەتىمىزدىڭ بولاشاعىن دا ساقتاپ قالدى… «اباي جولى» اتتى ۇلى ەپوپەيانى جازاتىن ۇلى سۋرەتكەردى دە قوسا ساقتاپ قالعان جوق پا؟! ال سول ۇلت پورترەتىن جاسايتىن كەڭ تىنىستى ۇلى ەپوپەيا جازىلماي قالسا، قالاي بولار ەدى؟! ۇلت ادەبيەتىنىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىرىن جوعالتىپ الماس پا ەدىك؟! كەمەڭگەرلىك ۇلگىسى دەيسىز بە؟ دانىشپاندىق فورمۋلاسى دەيسىز بە؟ مۇحاڭا قانداي تەڭەۋ ايتساڭىز دا جاراسىپ تۇرعان جوق پا؟!

– سوعىستان كەيىنگى جاڭا سەرپىنمەن، مايداننان ەسكەن جاڭا لەپپەن ۇلتتىق ادە­بيەتىمىز قانداي بيىكتەرگە كوتەرىلە الدى؟

– مۇحتار اۋەزوۆ باستاعان الىپتاردان كەيىن سوعىس ءورتىنىڭ ىشىنەن شىققان ءبىر بۋىن كەلدى ادەبيەتكە. ول كەشەگى قاسىمنىڭ تۇرعىلاستارى مەن وكشەلەستەرى. بۇل بۋىن شينەلىن يىعىنان تاستاپ ۇلگەرمەي، وكوپتان شىققان بەتتە بىردەن ادەبيەتكە كەلدى. ءبىزدىڭ رۋحاني ومىرىمىزگە قويان-قولتىق ارالاسا باستادى. سوعىس كورگەن، ءولىم كورگەن، اجالمەن بەتپە-بەت جۇزدەسكەن بۋىننىڭ پوەزياسى دا ەرەكشە بولدى. بۇلاردىڭ رەاليستىك-پسيحولوگيالىق سيپاتتاعى پروزالىق شىعارمالارى دا قۋاتتى شىنشىل بولدى.

مۇحاڭنىڭ ومىردەن وتەرىنەن ءسال بۇرىن جازعان اتاقتى حاتى بار عوي: «ادەبيەتتىڭ تاعدى­رىن ەرتەڭ كىمدەرگە تاپسىرۋعا بولادى، قازاقتىڭ ەرتەڭگى قابىرعالى قالامگەرلەرى كىمدەر؟» دەيتىن سۇراققا جاۋاپ بەرە كەلىپ، ادەبيەتتىڭ عانا ەمەس، ۇلتتىڭ دا ۇلى ۇستازى بولعان ۇلى جۇرەك زور ۇمىتپەن – تاحاۋي احتانوۆتى، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتى، سافۋان شايمەردەنوۆتى، زەينوللا قابدولوۆتى ايتقان… سول تالانتتى بۋىنعا قازاقتىڭ كوركەمسوزىن قوسا اماناتتاعان… جالپى، اعا بۋىن الىپتارىمىز اكەلىك قامقورلىقتى كەيىنگىلەرگە كوپ جاساعان. ۇيىمدا دا، ۇيىمنان تىس، قاراپايىم تىرشىلىكتە دە… سوعىس كەزىندە دە، سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە دە سابەڭ، عابەڭ، عابەكەڭدەر ءسوز ونەرىنىڭ ۇلى مەكتەبىن ورىستەتۋگە بارىنشا كۇش سالعان. ۇلتتىڭ ءوز قازانىندا قايناپ شەكتەلمەي، بەرىسى وداقتىق دەڭگەيدە ءوز ورنىن تابۋ ءۇشىن، ءارىسى الەمدىك دارەجەدە باعاسىن الۋ ءۇشىن، اۋدارما دەيتىن كاسىبي ونەردىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋگە كوپ كۇش سالعان. كوركەم اۋدارما دەگەننەن شىعادى، اۋەزوۆ قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، ءوز ورتاسىنان پانا تابا الماي جۇرگەندە ورىس جازۋشىلارىنىڭ اراشا تۇسكەنىن قالاي ۇمىتۋعا بولادى. شىعارمالارى اۋەلى ورىس تىلىنە، سونان سوڭ فرانتسۋز، اعىلشىن، قىتاي، اراب تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، الەمدىك مويىنداۋ كەڭىستىگىنە كوتەرىلگەن جوق پا؟! نەگىزىن گوركي، ساكەن، ءىلياستار قالاعان جازۋشىلار وداعى سوعان تىكەلەي سەبەپكەر بولعانى شىندىق.

– قازاق ادەبيەتىنە 1960 جىلدارى تەگەۋرىندى، قۋاتتى تولقىن كەلىپ قوسىلدى. سۋرەتكەرلىك جاڭا ساپا، سونى كوركەمدىك تاسىلدەر، الەمدىك ادەبي ۇردىستەرمەن ۇندەسۋ جايى سول كەزدەن باستاپ ايتىلا باستاعان سەكىلدى. وسى ورايدا نە دەر ەدىڭىز؟

– تۇپتەپ كەلگەندە، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا عانا ەمەس، جالپى رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ تاريحىندا ءوز ءۇنى، ءوز قولتاڭباسى بار «الپىسىنشى» جىلعىلار قازاق كوركەم ءسوزى مەن كوركەم ونەرىنە ەرەكشە ەكپىن الا كەلگەنى اقيقات. ول تۋرالى كوپ ايتىلىپ، كوپ جازىلعان. حح عاسىرداعى الەم ادەبيەتى جايلى ءسوز بولا قالسا، كەشەگى كلاسسيكالىق مۇرالارىمىزدى قايىرا جاڭعىرتقان، ىرگەمىزدى كەڭەيتىپ، ءۇنىمىزدى اسقاقتاتقان ىرگەلى كەزەڭدەردىڭ، اتاپ ايتقاندا، لاتىن امەريكاسى فەنومەنى، جاپوننىڭ سوعىستان سوڭعى ادەبيەتى، باتىستىڭ ينتەللەكتۋالدى ادەبيەتى، ت.ت. سەكىلدى الەمدىك كوركەمسوزگە سەرپىن بەرگەن، وي مەن ءسوز ەركىندىگىنە قانات بىتىرگەن «الپىسىنشى جىلداردىڭ» دا اتالارى اقيقات. الپىسىنشى جىلعىلار دەگەندە ەسكە ءستاليننىڭ ارۋاعىمەن الىسىپ ءجۇرىپ، وي مەن سوزىمىزگە ەركىندىك بەرگەن حرۋششەۆ، حرۋششەۆتىڭ «جىلىمىق كەزەڭى» ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. وسى تۇستا كەشەگى حالىق جاۋىنىڭ بالاسى ايتماتوۆ، باياعى ءشامىلدىڭ جوعىن ىزدەگەن عامزاتوۆ، ورىس دەرەۆنياسىنىڭ قاسىرەتىن جازاتىن راسپۋتين، ورىستىڭ ەركىن پوەزياسىنا ەندەگەن ەۆتۋشەنكو سەكىلدى ءبىزدىڭ ادەبيەتكە دە سونداي تەگەۋرىندى بۋىن كەلدى. ولاردىڭ وكىلدەرى قازىر كلاسسيكتەرگە اينالدى. ولار – كەشەگى وداقتى باسقارعان ءانۋارلار مەن ولجاستار، الماتى تورىندە ءمۇسىن بوپ تۇرعان مۇقاعاليلار، ارامىزدان كەتكەن قادىر، تۇمانباي، ساعي، جۇمەكەن، تولەگەن، فاريزا وڭعارسىنوۆا، قاليحان ىسقاقوۆ، ساكەن ءجۇنىسوۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ، زەينوللا سەرىكقاليەۆ، رىمعالي نۇرعاليەۆ، دۇكەنباي دوسجانوۆ، ورالحان بوكەي، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ سىندى ءبىرتۋارلار ادەبيەتىمىزدى بيىككە كوتەرگەنى راس… ايتا بەرسەك، بۇل ءتىزىمدى جالعاي بەرۋگە بولادى. ءارى-بەرىدەن سوڭ، اكىم تارازي، ءابىش كەكىلباەۆ، مۇحتار ماعاۋين، ورازبەك سارسەنباەۆ، انەس ساراەۆ، بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى، تولەن ابدىكوۆ، كادىربەك سەگىزباەۆ، مەنىڭ ۇزەڭگىلەستەرىم – ساعات، جاراسقان، كەڭشىلىك، جۇماتاي، سايلاۋبەك، ادىلبەك، ارامىزدا جۇرگەن كۇلاش، يرانبەك، تىنىمباي، سماعۇلدار دا وسى الپىسىنشى جىلعىلاردىڭ سوڭعى وكىلدەرى ەمەس پە؟! بۇل بۋىن – قازاق قوعامىندا عانا ەمەس، بۇكىل الەمدە بولىپ جاتقان وزگەرىس-جاڭالىقتاردىڭ ءبارىن تەرەڭدەتە زەرتتەپ، تانىپ، سونى قازاقتىڭ توپىراعىنا اكەپ ەككەن جاڭاشىل بۋىن. جازۋشىلار وداعى ولاردىڭ قاناتتانۋىنا ەرەكشە جاعداي جاسادى… قالامگەرلەردىڭ ءوز ىشىندەگى ايتىس-تارتىس قاي كەزدە دە بولعان، بۇگىن دە جوق ەمەس، ەرتەڭ جويىلىپ كەتەدى دەپ تاعى ايتا المايمىز. ءبىرىن ءبىرى مويىنداۋى قيىن، ءبىرىن ءبىرى تانۋى اۋىر سۋرەتكەرلىك مىنەز تۇلعالارعا ءتان. سوندىقتان دا بۇعان تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك…

– جازۋشىلار وداعىنىڭ تاريحي عيماراتتار ساناتىنا جاتاتىن قازىرگى ءۇيى جايلى از-كەم ايتىپ بەرسەڭىز؟ قاي جىل، كىمنىڭ باسشىلىعى تۇسىندا سالىندى؟

– بۇل ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا مينيسترلىكتەردىڭ بىرىنە ىڭعايلانىپ سالىنعان عيمارات ەكەن. بەرىلەيىن دەپ جاتقان كەزدە عابيت مۇسىرەپوۆ ورتالىق كوميتەتكە بارىپ ءوزىنىڭ ابىروي-بەدەلىمەن وداق يەلىگىنە العان. مادەني ەسكەرتكىشتەر قاتارىنا كىرەتىن بۇل عيمارات مەملەكەت قاراۋىندا. بىزگە دەيىن دە سولاي بولعان. ماڭدايشاسىندا «1953 جىلى سالىنعان» دەيتىن تاقتا سونىڭ بەلگىسى. باس عيماراتقا جالعاستىرا سالىنعان كونفەرەنتس زال – 1973 جىلى وتكەن ازيا – افريكا جازۋشىلارى كونفەرەنتسياسى قارساڭىندا قالانعان قوسىمشا عيمارات. بۇل عيمارات ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ ۇيىمعا باسشىلىق ەتكەن كەزەڭىندە تۇرعىزىلعان. الاتاۋ بوكتەرىندەگى ءال-فارابي اتىنداعى شىعارماشىلىق ءۇيىمىز ءادي ءشارىپوۆتىڭ تۇسىندا ىرگەسى قالانعان.

الماتى دەيتىن ۇلى شاھاردىڭ ءار ءۇيى مەن كوشەسى كەشەگى «التىن ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ» كوزى سەكىلدى. كەيدە وڭاشا كەتىپ، وزىڭمەن-ءوزىڭ قىدىرىستاي قالساڭ، كوڭىلىڭ تولقيدى. وتكەن كۇندەرمەن جۇزدەسىپ، ادەبيەتتىڭ باعى تاسىپ تۇرعان داۋىرمەن تىلدەسكەندەي، سىرلاسقانداي كۇي كەشەسىڭ. الماتى – ادەبيەتىمىز بەن ونەرىمىزدىڭ، عىلىمىمىز بەن ءبىلىمىمىزدىڭ تاي قازانىن قايناتقان كيەلى ءتورىمىز عوي.

توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا بۇل ءۇي دە تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، «تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا» كەتە جازداعان. ولاي بولعاندا، عابەڭدەردىڭ ارۋاعىنىڭ الدىندا نە دەر ەدىك؟! ۇلت ادەبيەتى مەن ۇلت مۇددەسىنە تىكەلەي قاتىسى بار ۇلى ءتورىمىز عوي. سول كەشەگى الىپتار كورگەن اعا بۋىن اقساقالدارىمىز، مۇحاڭداردى كورگەن كورەگەندەرىمىز قولدادى. كوپ جىل تابانداتىپ وتىرىپ، وسى ءۇيدى، عيماراتتى قايتاردىق. ۋىستان شىعىپ بارا جاتقان ءۇيدىڭ قايتۋى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ تىكەلەي پارمەنىمەن شەشىلدى. بارشا قالامگەر قاۋىم پرەزيدەنتكە سول قامقورلىعى ءۇشىن ۇدايى العىس ايتىپ جۇرەدى. ايتپەسە، سول تۇستا شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىپ، عيماراتتارىنان ايىرىلىپ قالعان شىعارماشىلىق وداقتار بەرىسى بىزدە، ءارىسى كەڭەس وداعى دەيتىن كەڭىستىكتە از با؟!

– جازۋشىلارىمىز قاشاندا حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان، ەلدىڭ جىرىن جىرلاعان دەسەك، 1986 جىلعى «جەلتوقسان وقيعاسى» ەرىكسىز ويعا ورالادى. يادرولىق سىناقتارعا دەگەن بۇكىلحالىقتىق قارسىلىق تا 1989 جىلدىڭ 28 اقپانىندا وسى قاسيەتتى قارا شاڭىراقتان باستاۋ العانى جادىمىزدا.

– قاي ءداۋىر، قاي عاسىردا دا سولاي بولعان… حالىقتىڭ مۇڭىن سەزىنىپ، قۋانىشىنا شاتتانا الماعان ادامنىڭ قولىنا قالام الماعانى ءجون. ءوزىن حالىقتان، ەلدەن بيىك ۇستاعان جازۋشى ءتۇپتىڭ-ءتۇبى حالىق جادىنان سىزىلادى. جازۋشىنىڭ جۇرەگى دە، تىلەگى دە ەلمەن بولۋى ءتيىس. ولمەيتىن دۇنيەلەر سوندا تۋادى… ءبىز – تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتتارىمىز. ەلباسى سوزىمەن ايتقاندا، قازاق ءۇشىن «تاۋەلسىزدىكتەن جوعارى قۇندىلىق جوق». جەلتوقسان كوتەرىلىسى – تاۋەلسىزدىككە كەلەر جولداعى ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ايعاقتار تاريحي ءسات. ەرلىك پەن ورلىكتىڭ تانىلعان ءساتى.

جالپى، قانداي جاعدايدا دا ەلدىڭ ىشكى تۇتاستىعىن، ەلدىڭ ەلدىك مىنەزىن ساقتاپ قالۋ – كەز كەلگەن ازاماتتىڭ باستى ماقساتى بولۋى كەرەك. اسىرەسە، قالامگەرلەر قاۋىمىنىڭ. ويتكەنى، ەل تەگىندە زيالىلاردىڭ ءسوزىن تىڭدايدى. ايتا بىلسەڭ، وتكىزە بىلسەڭ، جەتكىزە بىلسەڭ – تىڭدايتىن حالىق بار. جەلتوقسان وقيعاسىندا دا الاڭدا جۇرگەن ادامداردىڭ كوبى جازۋشىلار بولدى. مەن دە سول الاڭدا ءبىرىنشى كۇنى دە، ەكىنشى كۇنى دە بولدىم. ءبىرىنشى كۇنى 3 ساعاتتاي، ەكىنشى كۇنى 5 ساعاتتاي ءجۇردىم. كوكىرەگىڭ شەرگە تولىپ، جۇبان مولداعاليەۆ ايتاتىن، يتكە تالانىپ جاتقان جاستاردى تۇندە كورىپ، ايعا قاراپ كوكبورىدەي ۇلىدىق. «بىزدە قازاقتا ۇلتشىلدىق جوق، بولعان ەمەس. قازاقتان ۇلتشىلدىق ىزدەۋ – قاراڭعى تۇندە قارا مىسىق ىزدەۋمەن بىردەي»، دەپ سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ قاسقايا قاراپ تۇرىپ رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنا ايتقانى ەستە… سالىق زيمانوۆتىڭ تەبىرەنىپ وتىرىپ ۇلت ساياساتىنىڭ اشىق بۇرمالانىپ جاتقاندىعى جايلى جالىنى قالىڭ تاريحي ءسوزىن قالاي ۇمىتۋعا بولادى؟! جازۋشىلار وداعىندا وتكەن جيىنداعى جۇبان مولداعاليەۆتىڭ ءور رۋحتى اتاقتى ءسوزى ەل ەڭسەسىن قالاي كوتەرىپ ەدى؟! سول كۇندەردە حالىق قالامگەرلەرىنەن ءسوز كۇتتى. كەشەگى بابالار رۋحىمەن جاڭا-جاڭا قاناتتانىپ، الاش ارىستارىمەن ەندى-ەندى تابىسۋعا بەت العان جاستارعا بۇل سوزدەر قاتتى اسەر ەتتى. ءبىزدىڭ ارامىزدان ساعات اشىمباەۆ سول جەلتوقساندىقتارعا ارا تۇسەمىن دەپ نە ازاپ كورمەدى؟ قۋدالاۋعا دا ءتۇستى. ونىڭ ماسەلەسى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىنا دەيىن باردى. ساعاتتىڭ ومىردەن وتۋىنە بىردەن-ءبىر سەبەپ بولعان سول تۇستاعى وزبىرلىق پەن ادىلەتسىزدىك بولدى-اۋ دەپ ويلايمىن… مەنىڭ ماسەلەم دە رومانوۆ باسقاراتىن قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا قارالىپ، «جازاعا تارتۋ كەرەك» دەيتىن نۇسقاۋعا ىلىنگەن اداممىن. سوندا بارىمىزگە تاعىلعان ايىپتىڭ باسى «ۇلتشىلدىق». «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەيتىن ناۋقاننىڭ جۇتىنىپ تۇرعان تۇسى… كەيىن ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ ارالاسۋىمەن جەلتوقسانشىلاردىڭ اقتالۋىنا جول اشىلعان جوق پا؟! مەنىڭ توقسانىنشى جىلداردا ماندات العان كەزدەگى ءبىرىنشى دەپۋتاتتىق ساۋالىم دا ەسىك الدىندا تۇرعان «اكەمە اراشاشى بولىڭىزشى!» دەيتىن كىشكەنتاي بالانىڭ وتىنىشىنەن باستالعان ەدى.

حح عاسىرداعى ۇلى تاريحي وقيعانىڭ ءبىرى – ەلباسى پارمەنىمەن سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋى. الەمدەگى ۇلكەن دەرجاۆالار يادرولىق قارۋدى بىرىنەن ءبىرى اسىرا، الاسۇرا جارىسىپ جاتقان كەزدە ودان باس تارتۋ – كورەگەندىك، تاريحي ەرلىك. بۇل ادامسۇيگىشتىك پەن پاراساتتىلىقتىڭ نىشانى! پرەزيدەنت جارلىققا قول قويدى. سول وقيعاعا دەيىن قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرىپ، مۇنداي شەشىمگە قادام جاساۋعا بىردەن-ءبىر سەبەپشى بولعان قوزعالىس «سەمەي-نەۆادا» عوي… ونىڭ باسىندا زامانىمىزدىڭ كورنەكتى اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۇردى. قاراپ وتىرساڭىز، ارال قاسىرەتى جونىندە ەڭ العاش جازعان تۇلعا – جازۋشى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ. ءبىزدىڭ جازۋشىلار، سۋرەتكەرلەر قوعامدىق ءمانى زور ماسەلەلەردىڭ بارلىعىنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردى، ءالى دە ءجۇرىپ كەلەدى.

– تاۋەلسىزدىك جازۋشىلارعا نە بەردى؟ تاۋەلسىزدىك تۇسىندا جازۋشىلار نە بەردى؟

– ەلباسىمىزدىڭ ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىسى كونتسەپتۋالدى تۇردە ۇلتتى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ورىستەتۋ، جاھاندانۋ جاعدايىندا كۇرەستى قالاي جۇرگىزۋ كەرەكتىگى ورايىندا ويلارىن ورتاعا سالىپ ايتقان كەلەلى، تاعىلىمى تەرەڭ اڭگىمە بولدى. ءارىسى – الەمدەگى، بەرىسى ۋكرايناداعى ۋشىققان جاعدايلاردىڭ تۇسىندا ەلباسى ۇلتىمىز ءۇشىن ەڭ باستى قۇندىلىق تاۋەلسىزدىك دەگەندى جەرىنە جەتكىزىپ ايتتى.

التىن ادام العاش تابىلعان الاتاۋ بوكتەرى… كيەلى تۇركىستان… الاشقا التىن بەسىك بولعان التاي، التىن وردانىڭ ساراي­شىعى، سول ساناتتا ويىپ الار ءوز ورنى بار جوشىنىڭ سۇيەگى جاتقان ۇلىتاۋ… كيەلى تورگە ەلباسى بەكەر بارعان جوق. تاۋەلسىزدىكتىڭ ەيفورياسى، رومانتيكاسى اياقتالىپ، ەندى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن شىنايى كۇرەس باستالعان كەزەڭگە كەلدىك. بۇل – شىندىق. تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرىن ءبىرجولا بەكىتۋ ءۇشىن ءبىرىمىزدىڭ شىنتاعىمىزدى ءبىرىمىز سەزىنىپ وتىرىپ، كۇرەسەتىن، جۇمىلاتىن كەزەڭگە كەلدىك. «ۇلىتاۋ سۇحباتى» – بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىن، ءتىلىمىزدىڭ، ءدىنىمىزدىڭ، جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا قاتىستى تەرەڭنەن تولعاپ، ۇلتتى ۇيىتار، ءوزىن-ءوزى ساقتاۋعا جۇمىلدىرار، مەملەكەت رەتىندە باعىت-باعدارىمىزدى انىقتاۋعا جەتەلەر كەلەلى تاريحي اڭگىمە.

پرەزيدەنتتىڭ قازاقستاندا قازىرگى قالىپتاسىپ وتىرعان ءتىل ساياساتى حاقىنداعى ويلارى كىم كىمدى دە بەيجاي قالدىرماۋى ءتيىس. الەم ميداي ارالاسقان جاھاندانۋ جاع­دايىندا كەز كەلگەن ۇلت ءوزىن-ءوزى ساقتاۋدىڭ ءبىرىنشى قۇرالى – ءتىل ەكەنىن بىلەدى. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە تەك قازاقستاندا عانا ءومىر سۇرە الادى. ءتىل ءۇشىن كۇرەس اقىلمەن، پاراساتپەن، نامىسپەن، جىگەرمەن ارەكەت ەتۋدى كەرەك ەتەدى. ورىس ءتىلى تمد ەلدەرى اۋماعىندا ۇلتارالىق قاتىناستى قامتاماسىز ەتەر ءتىل بولسا، اعىلشىن ءتىلى – الەمدىك ينتەگراتسياعا ەركىن ارالاسۋدىڭ جالعىز جولى. بۇل – تاريحي قاجەتتىلىك. اعىلشىن ءتىلى – ينتەرنەتتىڭ، اقپاراتتىق قاتىناستىڭ، تەحنيكانىڭ، مەديتسينانىڭ قۋاتتى كوزى. الەمنىڭ 70 پايىزى اقپاراتتىق قاتىناس ءۇشىن، ۇيلەسىم-قيمىل ءۇشىن پايدالاناتىن تىلدەن باس تارتۋ بارىنەن شەت قالۋ ەكەنىن ەلباسى جاقسى ايتتى. اعىلشىن ءتىلى – الەمدىك قاتىناستىڭ ءتىلى، ادامزات كوشىنىڭ باعىت-باعدارىن انىقتايتىن ءتىل. ول كوشتەن قالۋعا بولمايدى. ەكىنشى قالاي دەسەڭىز دە، الەمنىڭ ءبىراز جەرىندە، كەشەگى كەڭەس وداعى دەيتىن كەڭىستىكتە، ءوز ىشىمىزدە قولدانىستا جۇرگەن ورىس تىلىنە شەك قويۋ، ونى شىعارىپ تاستاۋ دەگەن ءسوز كەشەگى كيەۆتىڭ جاعدايى دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ ءتىل نازىك الەم… نازىك الەمدى بەتپاق ساياساتتىڭ كوكپارىنا سالماۋىمىز كەرەك. ءوز باسىم ءتىلدىڭ دە، ەلدىڭ دە ەرتەڭىنە سەنەمىن. تاۋەلسىزدىك ءداۋىرىنىڭ بىزگە بەرگەن ەڭ باستى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە وسى دەپ ويلايمىن. اينالىپ كەلگەندە، ءتىل ماسەلەسىندە اسا ىجداھاتتى بولۋ – ارقايسىمىزدىڭ مىندەتىمىز. قازاقستاندا جالعىز عانا مەملەكەتتىك ءتىل بار! ول تۋرالى پرەزيدەنت كەسىپ ايتتى. ۇلىتاۋ سۇحباتىندا ايتىلعان جاعدايلاردىڭ ءبارىن جازۋشىلار قاۋىمى ءوزىنىڭ ىشكى ەلەگىنە سالۋ ۇستىندە.

– ادەبيەتتىڭ جولى ەشقاشان جەڭىل بولماعان. اسىرەسە، قازىرگىدەي باسەكەلەستىك دامۋ تىزگىنىن ۇستاپ تۇرعان كەزدە ادەبيەتتىڭ جولى اۋىرلاي باستاعان سەكىلدى…

– ادەبيەتتىڭ جولىن اۋىرلاتاتىن «باسەكەلەستەر» قاتارى كوبەيىپ تۇرعانى راس. ءبىرىنشىسى – ينتەرنەت. ول كىتاپتىڭ شىعۋ جولىن كەس-كەستەپ جاتىر. ەكىنشى – ساناعا، ءسىزدىڭ ويلاۋ جۇيەڭىزگە تەز اسەر ەتەتىن سۇراپىل ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى – كينويندۋستريا. ءۇشىنشى – تەلەارنالار. بۇل «باسەكەلەستەر» كوپ جاعدايدا ۇلكەن ونەردىڭ جولىن جىڭىشكەرتىپ، اقپاراتتىق سيپاتتاعى بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ ءورىس الۋىنا جول اشۋدا. ادەبيەت – تازا مادەنيەتتى، دوستوەۆسكيدىڭ تىلىمەن ايتساق، «الەمدى ساقتايتىن سۇلۋلىقتى» ۋاعىزدايتىن ونەر ءتۇرى. كوركەم ادەبيەت تە، مۋزىكا دا، جيۆوپيس تە، تەاتر دا سولاي… بۇل – ۇلكەن اڭگىمەنىڭ ارقاۋى. بىزدە كەرەمەت ادەبي تۋىندى نەگە جوق؟ كەشەگى اۋەزوۆتىڭ ۇلى دۇنيەلەرى سەكىلدى دۇنيەلەر بۇگىن نەگە جازىلمايدى دەگەن سياقتى اڭگىمەلەر ءجيى ايتىلدى… بۇل سۇراققا تياناقتى جاۋاپ بەرۋدى باسقا ءبىر جولعا قالدىرايىق. ويتكەنى، كەلىسەتىن تۇسى دا، كەلىسپەيتىن تۇسى دا بار. «جوق» دەپ اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولمايدى. بار! ادەبيەت بار. دەگەنمەن، ويلاناتىن ساتتەرىمىز دە جوق ەمەس… ادەبيەتتە قازىر الەمدى سارالاۋ، بولىپ جاتقان وقيعالاردى تارازىلاۋ ءجۇرىپ جاتىر… بۇل – اقتالۋ ەمەس، اقيقات. سايىپ كەلگەندە، ادەبيەتتى عانا ەمەس، جالپى رۋحاني الەمىمىزدى، سول ساناتتا ونەر مەن عىلىمىمىزدا ساقتاۋدىڭ، ورىستەتۋدىڭ جاڭا جولدارىن ىزدەۋىمىز كەرەك. بۇل – ۋاقىت تۋدىرىپ وتىرعان قاجەتتىلىك. كوركەمدىك الەمىمىزدى جەتىلدىرۋ – دامۋدىڭ، ورىستەۋدىڭ كەپىلى. ادەبيەت – ۇلت ويىنىڭ ايناسى. ادەبيەتتى ساقتاي الساق، ۇلتتى دا ساقتاي العانىمىز. ۇلتتى ساقتاۋ، تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋ – ۇرپاق پارىزى!

– سوندا جازۋشىلىقتىڭ پارىزى تاۋەلسىزدىكتىڭ تالاپتارىنان تۋىنداۋ كەرەك دەپ وتىرسىز عوي؟

– ەگەر تاۋەلسىزدىك بولماسا، ەلىڭدە تىنىش­تىق بولماسا رۋحاني كەڭىستىك، جازۋشىلىق كاسىپ تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى قيىن. ءبىراز ۋاقىت بۇرىن مىسىردىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى بىزگە كەلىپ، ەكىجاقتى كەلىسىمدەرگە قول قويىپ، ەكىجاقتى بارىس-كەلىستىڭ قۇجاتتارىن قۇنتتاعان ەدىك. ول ەلىنە بارعان بەتتە قايىرا توڭكەرىستەر باستالىپ، ساياسي قۇيىندار ۇدەدى… ال ونداي ساياسي داعدارىستان ەڭ ءبىرىنشى قاراپايىم حالىق ۇتىلادى. سوندىقتان ءارالۋان ساياسي مۇددەلەرگە جول بەرمەۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ ىشكى مۇددەمىزدى جوعارى قوياتىن، كەلىسىمگە باراتىن، بىرىگىپ تىزە قوساتىن، ۇلتقا قاتەر تونەتىن تۇستاردا يىقتاسىپ تۇرىساتىن، ءوز مۇددەسىنەن ۇلت مۇددەسىن جوعارى قوياتىن تۇلعالار كەرەك بىزگە.

ءبىز – سان عاسىر بويى اتتان تۇسپەي ازاتتىق ءۇشىن الىسقان، كۇندىز-ءتۇنى تاۋەلسىزدىكتى تاڭىردەن تىلەگەن بابالاردىڭ ۇرپاعىمىز. سول اتا-بابالارىمىز اڭساپ وتكەن ازاتتىقتى كوزىمەن كورىپ، باقىتىنا كەنەلۋ ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا بۇيىردى. ەندەشە باتپانداي باقىتتىڭ قادىرىنە جەتۋ – قاسيەتتى بورىشىمىز. بۇل – بارشامىزعا ورتاق ۇلى پارىز.

ءسوز تاعدىرى مەن حالىق تاعدىرى قازاق حالقى ءۇشىن ەگىز ۇعىم. ءسوز ونەرى – تابىستىراتىن دا، شابىستىراتىن دا ۇلى قۇرال. شا­بىستىرۋ وڭاي، تابىستىرۋ قيىن. ءدال قازىرگى­دەي كەزدە، سىن ساعاتتا ءسوز ونەرىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى ءار جازۋشى ەل الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك دەپ جانجۇرەگىمەن سەزىنۋى ءتيىس.

– پارلامەنتتىڭ جوعارى پالاتاسى مىنبەسىنەن سەناتور رەتىندە ادەبيەت پەن مادەنيەتكە، ورالماندار ماسەلەسىنە بايلانىستى بىرنەشە دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادىڭىز. جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارما توراعاسىنىڭ سالماعىنا ماندات قانشالىقتا سالماق قوستى؟

– كەڭەستەر زامانىندا مۇنداي ءداستۇر بولعان. جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى، ەكىنشى حاتشىلارىمىز رەسپۋبليكاداعى جوعارعى كەڭەستىڭ مۇشەسى بولاتىن. بيلىكتىڭ ەسىگىن ەركىن اشىپ كىرەتىن ينستيتۋتتىڭ بولعانى ءجون. ول قوعامدىق ءومىردىڭ تاعدىرىنا جاۋاپ بەرەتىندەي، سوعان جاعداي جاسايتىنداي ينستيتۋتتار بولۋى ءتيىس. شىعارماشىلىق وداقتاردىڭ قوعامداعى ورنى بولەك. جازۋشىلار وداعى، كومپوزيتورلار وداعى، سۋرەتشىلەر وداعى سىندى ۇيىمدار ەش ەلدە جوق بولاتىن، مۇنى يدەولوگيالىق تۇتقا رەتىندە كەڭەس وداعى ويلاپ تاپقان. مەنىڭ ويىمشا دۇرىس تابىلعان. كىتاپتىڭ جارىق كورۋى، تارالىمى، وقىرمان پروبلەماسى جوق ۇلكەن ەلدەر ءۇشىن، اسىرەسە دەرجاۆالىق ەلدەر ءۇشىن كلۋبتىق دەڭگەيدەگى بىرلەستىكتەر جاراسسا، جاراسار. ال بىزگە ول كەلە قويماسى انىق… ءبىر ەمەس، بىرنەشە نە كلۋب، نە بىرلەستىك پايدا بولسا، ونسىز دا بولىنۋگە بەيىم تۇرعان ىشكى السىزدىگىمىز سىر بەرەرى كۇمانسىز. رەسەي، ۋكراينا، گرۋزيا، قىرعىز سەكىلدى ەلدەردەگى جازۋشىلار وداقتارىنىڭ بولىنە-بولىنە ۋاقىت اتتى «بورىگە جەم بولعان» پۇشايماندى ءحالى سونىڭ دالەلى. وسىعان قول جەتكىزگىسى كەلىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمىز بار. قازاق كوركەم سوزىمەن، ءسوز جاراتۋشىلارعا جاعداي جاسايتىن، مەملەكەت پەن قالامگەرلەر اراسىنا دانەكەر بولىپ بايلانىس ورناتاتىن، ادەبيەتتى السىرەتپەي، ۋاقىت تالابىنا ساي ورىستەپ، دامۋىن قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن ءبىر ينستيتۋت كەرەك. ول – بۇگىنگى تاڭداعى ۋاقىت سىنىنان سۇرىنبەي ءوتىپ كەلە جاتقان بىردەن-ءبىر قۇرىلىم – جازۋشىلار وداعى. ەلباسى مەنى سەنات دەپۋتاتى ەتىپ تاعايىنداعاندا «ورازالينگە بەرىلىپ وتىرعان بۇل ماندات – جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسىنا بەرىلىپ وتىرعان ماندات. جازۋشىلار وداعىنىڭ ستاتۋسىن كوتەرۋ ءۇشىن جاساپ وتىرمىز!» – دەگەن بولاتىن. سوندىقتان، بۇگىن ول مانداتقا مەن يە بولسام، ەرتەڭ مەنەن كەيىن كەلەتىن جىگىتتەر يە بولۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. ونەردىڭ باسقا تۇرلەرىنەن دە، عىلىم سالاسىنان دا تۇلعالى ازاماتتاردىڭ پار­لامەنتتە توبە كورسەتىپ ءجۇرۋى – رۋحاني كەڭىس­­تىگىمىزدەگى اقاۋلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرادى.

قالاماقى جونىندەگى ماسەلە – ءوزىنىڭ قۇقىقتىق، زاڭدىق شەشىمىن تاباتىن قارساڭدا تۇر. بۇل ماسەلە زاڭدىق تۇرعىدان ءبىرجولا ءوز شەشىمىن تاپسا، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعاتىن الەۋمەتتىك ماڭىزى زور كوركەم شىعارمالارعا ماردىمدى قالاماقى تولەنەر ەدى. ول دەگەنىڭىز وقىرمانى مەن تارالىمى از قازاق تىلىندە شىعاتىن كوركەم شىعارمالارعا جاعداي جاساۋ بولار ەدى. اعىلشىن تىلىندە ءسىزدىڭ ساپالى ءبىر كىتابىڭىز جارىق كورسە، قالامگەر رەتىندە جولىڭىز اشىلادى. الەمنىڭ باسىم بولىگى سويلەيتىن، وقيتىن تىلدە كىتاپ شىعارۋ – سۋرەتكەر ءۇشىن باقىت قوي… بىزدەگى جاعداي بولەك. سوندىقتان قالاماقى دەگەن ماسەلە تەك جازۋشىعا جاساپ وتىرعان جاعدايدى كۇيتتەۋ ەمەس، ءارى-بەرىدەن سوڭ، ۇلت رۋحىنىڭ ءتىنى سانالار تىلگە، سول تىلدە سويلەيتىن ەلدىڭ سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ىرگەلى جولى. مەملەكەتتىڭ ادەبيەتكە جاساپ جاتقان قامقورلىعى.

– 80 جىلدىڭ سەڭگىرلى بەلەسىنە كوتەرىلىپ وتىرعان قازاق جازۋشىلارىنىڭ ورتاق تويىنا كىمدەر قاتىسادى دەپ كۇتىلۋدە؟

– قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا ءوز ارىپتەستەرىمىزدەن بولەك، الىس-جاقىن شەتەلدەردەن گانيچەۆ ۆالەري، كۋزنەتسوۆ فەليكس (رەسەي), كۋربانوۆ رافيك (تاتارستان), بيكباەۆ راۆيل (باشقۇرتستان), يبراحيم ۋلۆي ياۆۋز، ياكۋب وماروعلى (تۇركيا), انار (ازەربايجان), رىسقۇلوۆ اقبار (قىرعىزستان), مۋحامماد الي (وزبەكستان), چەرگينەتس نيكولاي (بەلورۋسسيا), مۋمين كانوات (تاجىكستان) سەكىلدى كورنەكتى اقىن-جازۋشىلار كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە. رۋحاني ومىرىمىزدەگى ەلەۋلى وقيعا بولعان سوڭ، ءسوز جوق، ەلدەگى زيالى قاۋىم مەن قوعام قايراتكەرلەرى دە مەرەيتويدىڭ مەيمانى.

مۇنداي ايتۋلى جيىندا ەل بولىپ جۇمى­لىپ، بىرىگىپ اتقارماساق وداقتىڭ يىعىنا ەداۋىر سالماق. وسى ورايدا مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتىپ جاتقان پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە، ەل ۇكىمەتىنە، الماتى، استانا قالالارىنىڭ اكىمدىكتەرىنە، وبلىس باسشىلارىنا، قارجىلىق قۇرىلىمدارعا، جەكەلەگەن قايىرىمدىلىق قورلارىنا، اتاپ ايتسام، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسشىلىعىنا، «سامۇرىق قازىنا» ءال-اۋقات قورىنا، «التىن قىران» قورىنا زور العىسىمدى ايتقىم كەلەدى. مۇنداي ۇلكەن جيىننىڭ ءوتۋى – ءبىرىنشى كەزەكتە ەلدەگى تىنىشتىق پەن قوعامداعى تۇسىنىستىكتىڭ، بارشا حالىقتى ءبىر مۇراتقا جۇمىلدىرىپ وتىرعان مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قامقورلىعى.

كەيىنگى كەزدەردەگى پلانەتامىزداعى بولىپ جاتقان قاتەرلى جاعدايلار كىم-كىمدى دە ويلانتپاي قويمايدى. قازىر ادەبيەتتىڭ ءورىس الۋى الەمدە قيىنداپ تۇرعانى بەلگىلى. بىراق… ء«ۇمىتسىز سايتان – عانا». ءبىز – سەنىم مەن ءۇمىتىن قانات ەتە بىلەر جۇمىرباس پەندەمىز. ادامدى ارمان العا جەتەلەيدى. ءسوز – عالامداعى العاش جارالعان قۇدىرەتتى كۇش. سوزگە باق قۇسى ورالادى ءالى. مىسالى، تەاتردان ەلدىڭ ۇرىككەن كەزى بولدى عوي… قازىر ەل تەاترعا قايتا بارا باستادى. پەسالارىمىز ءجۇرىپ جاتىر. زال تولىپ، سپەكتاكلدەردى سىلتىدەي تىنىپ وتىرىپ كورەدى. دەمەك، ءسوز بەن تىڭدارماننىڭ اراسىندا، ساحنا مەن كورەرمەننىڭ اراسىنداعى ءجىپسىز بايلانىس ورناپ جاتىر دەگەن ءسوز. بۇل دراماتۋرگيا دەيتىن جانردىڭ ات ۇستىندە ەكەندىگىن، تەاتر دەگەن ونەردىڭ ۋاقىتتىڭ اۆانستسەناسىنا قايتا كەلگەندىگىن كورسەتەدى.

مۇنداي قاتىناس كىتاپ پەن وقىرمان اراسىندا دا ورنىعا باستادى… اتتەڭ از تارالىم­مەن شىققان كىتاپ قولبايلاۋ. 2000 دانا تارالىم كىمگە جەتەدى؟ اۋىلداعى اعايىن­دار­عا قالاي، قايتىپ بارادى؟ وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىققان از دۇنيە­لە­رىمىز از عانا كىتاپحانالارمەن شەكتەلىپ وتىر.

– ادەبيەت – حالىقپەن بىرگە جاسايتىن ماڭگىلىكتىڭ كەپىلى عوي… مەرەيتويدان سوڭ دا ۇلت رۋحى مەن رۋحانياتىن ورىستەتۋدىڭ جولدارىن ىزدەۋ – جازۋشىلارعا، جازۋشىلار ۇيىمىنا ۋاقىت ارتار مىندەت ەكەنى بەلگىلى. وسى ورايدا نە دەر ەدىڭىز؟

– ءوزىڭ ايتپاقشى، بۇل – ادەبيەتتىڭ قوعامداعى ورنى مەن ءسوز ونەرىنىڭ ابىروي-بەدەلىن قامتاماسىز ەتەر جۇگى اۋىر مىن­دەت. جا­زۋشىلار وداعىنىڭ سوڭعى 2012 جىل­عى قۇرىلتايىنا جولداعان امانات – قۇتتىق­تاۋىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «قازىرگى جاھان­دانۋ جاعدايىندا مەملەكەتتىگىمىزدى نىعاي­تىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋدە قالامگەرلەرگە جۇكتەلەتىن مىندەتتەر اسا زور. سىزدەر قالىڭ وقىرمان قاۋىمدى ءارداي­ىم ورتاق ماقسات جولىنا باعىتتاپ، ەلدىك مۇددەگە جۇمىلدىراتىن ۇلاعاتتى ىستەردىڭ باسىن­دا جۇرسىزدەر. مەملەكەتتىگىمىزدى نىعاي­تىپ، ەلدىگىمىزدىڭ كۇش-قۋاتىن ارتتىرۋدا، تاۋەل­سىز­دى­گىمىزدى باياندى ەتۋدە قالامگەرلەر قاۋى­مىنىڭ ەڭبەگى ايرىقشا. قوعامدا قالىپ­تاس­قان كەلىسىم مەن جاراستىقتى، دوستىق پەن تاتۋ­لىقتى شىعارمالارىڭىزعا ارقاۋ ەتىپ، بىرلى­گىمىزدىڭ بەكي تۇسۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسىپ كەلەسىزدەر.

الداعى ۋاقىتتا دا تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن نىقتاپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى تانىتۋدا ءسوز ونەرىنە جۇكتەلەر مىندەت ەسەلەنە تۇسپەك. رۋحانياتتىڭ شىراقشىسى سانالار قالام يەلەرىنەن حالقىمىز اركەز ويىنا قانات، بويىنا قۋات، كوڭىلىنە شۋاق بەرەر جاڭا شىعارمالار كۇتەدى. اسىرەسە، قازىرگىدەي كۇردەلى داۋىردە تۋعان ەلىمىزگە ۋاقىت شىندىعىن تەرەڭنەن تولعاعان، زامانا مىنەزىن بۇكىل كەسكىن-كەلبەتىمەن جارقىراتا كورسەتكەن شىعارمالار كەرەك.

ءتول ادەبيەتىمىز كەلەشەكتە دە زامانا تالابىنا ساي ەلدىك مۇراتتى ماقسات ەتكەن كەڭ تىنىستى كەمەل تۋىندىلارمەن تولىسادى دەپ سەنەم» – دەپ ءارى تىلەك ايتتى، ءارى تاپسىرما بەرگەنى، مىندەت جۇكتەگەنى ەل ەسىندە. بۇل اسىرەسە قالامگەرلەر ەسىندە عوي دەپ ويلايمىن.

ەڭ باستى مىندەت – جاڭا داۋىرمەن بەتپە-بەت كەلىپ، جاھاندانۋ جاعدايىندا جاڭا مەملەكەت قۇرىپ جاتقان قازاق حالقىنىڭ بولمىس-ءبىتىمىن تانىتار، ەرلىك شەجىرەسىن ايعاقتار، كۇرەسكەرلىك رۋحىن اسقاقتاتار، حالقىمىزدىڭ تاعدىر-تالايىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا الىپ، ەلىن ەرتەڭگە باستاعان ەلباسى اينالاسىنا قارا ورمان جۇرتىمىزدى توپتاستىرار قۋاتتى كوركەم تۋىندىلار جاراتۋ.

ەل دە، ەلباسى دا، ۋاقىت تا بىزدەن وسىنى كۇتەدى.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

قورعانبەك امانجول

Abai.kz