وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن الەمدىك اقپارات قۇرالدارىندا، ونىڭ ىشىندە قازاق باسپاسوزىندە تاڭداۋلى، ياعني، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، «ترەندتى» تاقىرىپ – عالامداستىرۋ ەدى. ال قازىر الەمدىك ينتەگراتسيا، عالامدىق الاساپىران، دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى بار وقيعالاردىڭ مىسىن ميگراتسيا ماسەلەسى باسىپ تۇر.

شىندىعىندا، ميگراتسيانىڭ ءوزى عالامدىق ۇدەرىسكە، ياعني بۇكىلالەمدىك ماڭىزدى تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالدى. «تۇركىستان» گازەتىندە بۇل تاقىرىپتى تەرەڭنەن قوزعاعان ءبىرتالاي ساراپتامالىق ماقالالار جارىق كورگەن ەدى. بۇگىن وسى ماسەلەنى وزگە قىرىنان قاۋزاپ، «كىم؟ قايدا؟ قاشان؟» ەمەس، ەڭ اۋەلى «نەگە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەمەكپىز.

بۇل ميگراتسيانىڭ بۇرىنعىعا قاراعاندا ءجونى دە، توركىنى دە بولەك. بۇعان دەيىن جازعانىمىزداي، سىرتتان اعىلعان وسىنشاما كەلىمسەكتەر ءنوپىرىن ەۋروپا بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەس. البەتتە، اڭگىمە ءريمدى جاۋلاپ الۋ ماقساتىمەن اتقا مىنگەن جاۋىنگەر حالىقتار تۋرالى ەمەس. بۇل جولى كارى قۇرلىققا تابان تىرەۋدى ماقسات ەتكەندەر – بەيبىت تۇرعىندار، انىعىن ايتقاندا، جاياۋ-جالپى، جالاڭاياق، جالاڭباس بالا-شاعا، قارابايىر توبىر…

مۇنداي قاراجاياۋ قالىڭ ءنوپىردى بۇرىن كورمەگەن ەۋروپا ازداپ ابدىراپ تا قالدى. جولسىزبەن كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ بۇل ءجۇرىسى زاڭعا دا قايشى. سوندا دا ولاردى سوعىس تەحنيكاسىمەن قورقىتۋعا، وق پەن وتتىڭ استىنا الۋعا، كۇشپەن كەرى قايتارۋعا بولمايدى. نەگە؟

بىرىنشىدەن، ەۋروپانىڭ ەسىگىن قاعىپ تۇرعانداردىڭ اسكەري باسقىنشىلىق نە ارانداتۋشىلىق پيعىلى بايقالمايدى، ولاردى تەرريتوريالىق تۇتاستىقتى بۇزدى نە دەربەس ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ ءتوندىردى دەپ تاعى ايىپتاي المايسىڭ. كەرىسىنشە، ولار – باسىنا كۇن تۋعاندىقتان تۋعان ءتۇتىنىن تاستاپ كەتكەن، ەلدەن ەل اسىپ، قاشىپ-بوسقان، دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ۇستەمدىگىن مويىنداپ، باقۋاتتى جۇرتتان پانا سۇراعاندار.

شەكارا اسىپ، تاۋ-تاستى باسىپ، تەڭىز كەشىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە دىتتەگەن جەرىنە جەتىپ جاتقان ميگرانتتاردى كەرى قۋدىڭ ءجونى قايسى؟ وعان نە ساياسي، نە مورالدىق نەگىز جوق. سەبەبى مۇنداي ارەكەتتەر باتىس وركەنيەتىنىڭ باستى جەتىستىگى – ادام قۇقىعىن قورعاۋ، دەموكراتيا قاعيدالارىنا ساي ءومىر ءسۇرۋ، مۋلتيمادەنيەتكە ۇمتىلۋ سياقتى ۇستىندارىنا قايشى بولار ەدى. وزگەلەرگە قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىن ۇلگى ەتىپ كەلگەن ەۋروپا ەندى ءوز ۇستانىمىنىڭ قۇرساۋىندا قالدى. وسىلايشا، ءتول ۇراندارىنىڭ قۇربانى بولۋعا اينالدى.

سوندىقتان مىڭداعان، ءتىپتى جارتى ميلليوننان اسقان ميگرانتتاردى كەرى قۋدىڭ ورنىنا، ءوز ەلدەرىنە شاقىرىپ، ءۇي-جاي بەرىپ، جاردەماقى تاعايىنداپ، ولارعا جۇمىس بەرىپ، جەرگىلىكتى ورتاعا تەزىرەك ءسىڭىسىپ كەتۋىنە جاعداي جاساۋعا بەكىنىپ وتىر.

ەۋروكوميسسيانىڭ بۇگىنگى تاڭداعى جوسپارىنا سايكەس، ەۋروپالىق مەملەكەتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى، ياعني وداققا مۇشە 28 ەلدىڭ 22-ءى جيىلىپ، 120 000 ميگرانتتى پانالاتپاق. ەۋروكوميسسيا بوسقىنداردى پانالاتقان مەملەكەتكە ءار ميگرانت ءۇشىن 6000 ەۋرودان تولەمەك. ەۋروكوميسسيا توراعاسى جان-كلود يۋنكەر مامىر ايىندا 40 مىڭ بوسقىندى پانالاتۋ جوسپارىن ۇسىنعان بولاتىن. جالپى، ەۋرووداق باس-اياعى 160 مىڭ ميگرانتتى قامقورلىعىنا الۋى ىقتيمال.

وداققا مۇشە بولسا دا، ۇلىبريتانيا، دانيا مەن يرلانديا بۇل جوسپارعا قاتىسپايدى. دەگەنمەن، ۇلىبريتانيا مەن يرلانديا ءوز ەركىمەن بوسقىندارعا كومەك بەرۋگە ىقىلاس ءبىلدىرىپ، ساياسي باسپانا بەرۋگە كەلىسىپ وتىر.

ال يتاليا، گرەكيا، ۆەنگريا زاڭسىز ميگرانتتاردىڭ «وتكەلىنە» اينالعاندىقتان، ولاردىڭ موينىنداعى جۇك ونسىز دا اۋىر ەكەنى تۇسىنىكتى. قازىر ۆەنگريادا 54 مىڭ، گرەكيادا 50 مىڭ، ال يتاليادا 16 مىڭ شاماسىندا بوسقىن شوعىرلانعان.

البەتتە، بوسقىنداردى قونىستاندىرۋ ىسىندە ەۋرووداقتىڭ باي مەملەكەتتەرى نەگىزگى سالماقتى وزدەرىنە الماق. وسىلايشا، Reuters اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، گەرمانيا – 40 مىڭ، فرانتسيا – 30 مىڭ، يسپانيا – 19 مىڭداي ميگرانتتى قابىلداۋعا دايىن. بۇل جوسپار كەلەسى اپتادا، ياعني 14 قىركۇيەكتە وتەتىن ەۋرووداق مينيسترلەرىنىڭ كەڭەسىندە تالقىعا سالىنادى.

جالپى، Eurostat ستاتيستيكالىق اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، 2015 جىلدىڭ العاشقى ءۇش ايىندا ەۋرووداق اۋماعىندا بارلىعى 184 مىڭنان اسا بوسقىننان ساياسي باسپانا سۇراعان ءوتىنىش تۇسكەن. ولاردىڭ 29 مىڭى – سيريادان كەلگەن ازاماتتاردىكى. ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا ساياسي باسپانا تۋرالى ءوتىنىشىنىڭ ناتيجەسىن كۇتىپ وتىرعان بوسقىندار سانى جارتى ميلليوننان اسقان ەكەن. جاز ايلارىندا ميگراتسيالىق قارقىننىڭ ودان ءارى ۇدەگەنى ءمالىم. ەندەشە، 160 مىڭدىق كۆوتا جارتى ميلليوننان اسقان ادام تاسقىنىن توقتاتۋعا سەپ بولا الماسى تۇسىنىكتى.

ەكىنشىدەن، زاڭسىز ميگرانتتارعا دەگەن حالىقارالىق ۇستانىمدا ساياسي ءارى ءدىني ۇستەمدىكتى ايشىقتاۋدىڭ نىشانى بار سياقتى. كەلىمسەكتەردى قۇشاق جايىپ قارسى الاتىن مەملەكەت ءوزىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ءارى رۋحاني باقۋاتتىلىعىن بارشا الەمگە پاش ەتپەك. ونىڭ ۇستىنە، ريم پاپاسىنىڭ وسى ماسەلەگە وراي ارنايى مالىمدەمە جاساپ، يتالياندىقتاردى قوناقجاي ءارى مەيىربان بولۋعا ۇندەۋى وسى ويعا تامىزىق بولۋعا لايىق. اشىعىن ايتقاندا، ول حريستيان ءدىنىنىڭ باۋىرلاستىق، مەيىرىم مەن قايىرىمدىلىققا شاقىراتىنىن باسا ايتتى. ميگرانتتار تاستاي قاشقان سيريا، ليۆيا، اۋعانستان، سۋدان، سومالي، الجير سياقتى ەلدەردىڭ دەنى يسلام جولىن ۇستانسا دا، ەۋروپانى ساعالاعاندار ىشىندە ءار ءتۇرلى ءدىن وكىلدەرى بار. بوسقىندارعا كومەك قولىن سوزۋ جايى ءسوز بولعاندا ولاردىڭ ءدىني ۇستانىمى ءسوزسىز ايتىلادى. مىسالى، ەۋرووداققا مۇشە كەيبىر مەملەكەتتەر زاڭسىز ميگرانتتى قابىلداۋعا دايىن ەكەنىن بىلدىرسە دە، ولاردىڭ ىشىندە مۇسىلماندار بولماسىن دەگەن تالاپ قويىپ وتىرعانى بەلگىلى بولدى. ميگراتسيا جونىندەگى حالىقارالىق ۇيىم وكىلدەرى بۇل جاعدايعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، مالىمدەمە جاساسا دا، قانداي دا ءبىر مەملەكەتتىڭ بوسقىنداردى ءدىني كەمسىتۋشىلىك نەمەسە شەتتەتۋ ارەكەتىنە قارسى تۇرارلىق قاۋقارى جوق ەكەنىن ايتىپ قالدى. باسقاشا ايتقاندا، پروتەستانتتىق ەۋروپا يسلام ەلدەرىنەن قاشقان حريستيان بوسقىنداردى قابىلداۋعا بەيىل ەكەنىن جاسىرىپ وتىرعان جوق.

ۇشىنشىدەن، ەۋروپانىڭ دەموگرافيالىق داعدارىسى كوپتەن بەرى عالامدىق جيىنداردا اشىق تالقىلانىپ، ۇدايى ايتىلىپ ءجۇر. وركەنيەتتىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىقتىق دەسە دە، ادامعا قولايلى دا جايلى ءومىر ءسۇرۋدىڭ بار جاعدايىن جاسادىق دەگەنىمەن، جان باسىن قالاي كوبەيتۋ جايىن ويلاسا المادى. كىسى باسىنىڭ كەمدىگى ەكونوميكاداعى جۇمىس كۇشىنىڭ كۇرت ازايۋىنا اكەلدى. اقىرى ەۋروپا ماتەريالدىق يگىلىكتەردەن گورى ادامي رەسۋرستىڭ قىمباتتىعىنا كوزى جەتە باستاعانداي ەدى.

ەندى، مىنە، شىعىستان جوڭكىلگەن قارا-قۇرىم ادامي رەسۋرس كارى قۇرلىقتىڭ ەتەگىنە ىلىنۋگە ۇمتىلىپ، قۇلاپ-سۇرىنسە دە، ءوز ەركىمەن كەلىپ جاتىر. ولار جەرگىلىكتى تۇرعىندارداي ءوز قۇقىعىنىڭ ەۋروپالىق زاڭدار اياسىندا تولىقتاي ساقتالۋىن تالاپ ەتۋگە ازىرگە دارمەنسىز. باسىنا تۇسكەن ناۋبەتتەردەن، تالايلى تاعدىردان تاياق جەگەن جۇرت الداعى كۇندەردىڭ يگىلىگىنەن عانا دامەلى. سوندىقتان دا سابىرلى. ەرتەڭىنە عانا ەمەس، بۇگىنگىسىنە الاڭداۋلى. ازعا قاناعات ەتكىش ءارى بارعا شۇكىرى جەتەرلىك. بۇگىن مەملەكەتتىڭ ازدى-كوپتى جاردەماقىسىن تالعاجاۋ ەتسە، ەرتەڭگى كۇنى قولى جەتكەن كەز كەلگەن جۇمىستى ىستەۋگە دايىن. ارزان جۇمىس كۇشى. ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى تەتىگى.

ەندەشە، كارى قۇرلىق 120 الدە 160 مىڭداي زاڭسىز ميگرانتتى قاناتىنىڭ استىنا الىپ، باۋىرىنا باسىپ، ءوز زاڭىنا باعىندىرىپ، ەۋروپالىق تارتىپپەن ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەي السا، الداعى جيىرما-وتىز جىلدا دەموگرافيالىق-الەۋمەتتىك داعدارىستىڭ قاۋپىن سەيىلتەر ەدى. قىر استىنداعىنى قيادان بولجايتىن ساياساتكەرلەردىڭ تۇپكى ويى دا وسى، بالكىم. سانى بار، ساپاسى از ەلدى قونىستاندىرىپ، ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى تەتىگىنە اينالدىرا السا، كارى قۇرلىقتىڭ مۇرتىن بالتا شاپپاس. بالكىم، ول كەزدە ەۋروپاڭىز «كارى قۇرلىق» اتاۋىنان قۇتىلىپ، جاڭاشا لاقاپقا يە بولار. بالكىم، ول كەزدە ەۋروپاڭىز اق ءناسىلدى ەمەس، ارالاس قاندى، وزگەشە تەكتى مەكەنگە اينالار. ءبارى مۇمكىن…

تورتىنشىدەن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەۋروداقتىڭ 22 مەملەكەتى 120 000 ميگرانتتى پانالاتپاق. تەڭ بولىسكە سالسا، ءار مەملەكەتكە 5-6 مىڭ بوسقىن شاماسىندا كەلەدى دەگەن ءسوز. تامشىنىڭ تەڭىزگە تامعانىنداي، ازعانا شوعىر باقۋاتتى ەۋروپانىڭ ءسانىن بۇزا قويماس. بىراق ماسەلەگە بايىپتاپ قاراساق، ەۋروپالىق وداق وزىنە قاجەتتى ادامي رەسۋرستى عانا قابىلداپ، بويىنا سىڭىرمەك تە، قالعان بوسقىنداردىڭ الدىندا ەسىگىن تارس جاپپاق.

سەبەبى دامىعان ەلدەردەن ناپاقا ىزدەۋگە نيەتتىلەر سانى 120 مىڭنان الدەقايدا كوپ. قازىرگى قولدا بار دەرەكتەرگە قاراساق، بيىلدىڭ وزىندە تەك جەر-ورتا تەڭىزى ارقىلى ەۋروپاعا 220 مىڭ ميگرانت وتكەن. ەكى مىڭنان اسا ادام وسى تەڭىزدە ماڭگىلىككە ساپار شەكتى. شىلدە ايىندا ەۋرووداق شەكاراسىندا ءجۇز مىڭنان اسا بوسقىن ۇيلىقتى. ولاردىڭ ىشىندە جاپا شەككەن، قيىندىق كورگەن، زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراعاندارى قانشاما. قالاسا دا، تۋعان ەلىنە قايتا المايتىندارى دا بارشىلىق. سوندا ەۋروپالىق وداقتىڭ كۆوتاسىنا ەنگەن باقىتتىلار جاڭاشا ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك العاندا، بۇل تىزىمگە ىلىكپەگەن باسقالارى قايتپەك؟

قارنى اشقان، بالاسى جىلاعان، باسىنان كۇن، تابانىنان سىز وتكەن بوسقىنداردىڭ بار ويى – شەكارادان ءوتۋ، ەۋروپاعا جەتۋ. ولگەن-تىرىلگەنىنە قارايتىن ەمەس. جەتىپ جىعىلسا بولعانى. ودان ءارى توقشىلىق، بەيبىت تىرشىلىك، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان، اۋزىنان اق ماي اعىزاتىن جەرۇيىعى كۇتىپ تۇرعانداي. ال وسى «جەرۇيىعىنا» جەتە الماي، شەكارانىڭ بەر جاعىندا قالعانداردىڭ تاعدىرى نە بولماق؟ مەركەل حانىم ولاردى كەرى قايتارۋعا پارمەن بەرە مە؟ گەرمانيا كانتسلەرىنىڭ ميگراتسيالىق كۆوتا تۋرالى ايتقان مىنا ءبىر ءسوزىن: «ارينە، ءبىز قورعانسىزداردى قورعايمىز. بىراق مۇندا قالۋعا قاقىسى جوقتار ءبىزدىڭ مەملەكەتتەن كەتۋى ءتيىس» دەگەنىن قالاي تۇسىنەم دەسەڭىز دە، ءوز ەركىڭىزدە.

بىراق بوسقىندار ءۇشىن سوعىس پەن جوقشىلىق جايلاعان ەلدەرىنە قايتۋعا جول جوق. ەندەشە، بۇل ميگراتسيانىڭ ەكىنشى تولقىنى بولارى ءسوزسىز. ونىڭ سالدارى – جاپپاي بەرەكەسىزدىك، جۇگەنسىزدىك بولماسىن دەڭىز. نەمەسە، ەۋروپالىق وداققا باس سۇعا الماعان بوسقىندار باسقا مەملەكەتتەردەن پانا سۇراۋى ابدەن ىقتيمال. مىسالى، رەسەيلىك ساياساتكەرلەر قازىردىڭ وزىندە قاپتاعان بوسقىن ءبىزدىڭ شەكارامىزعا كەلىپ ۇيلىقسا نە ىستەيمىز دەگەن ماسەلەنى ويلاستىرىپ جاتىر. يزرايل شاقىرۋسىز قوناقتار كەلىپ مازالاماس ءۇشىن شەكاراسىن كۇشەيتىپ، بيىك دۋال سالۋدى ۇيعاردى. شىندىعىندا، بوسقىندار مارتەبەسى تۋرالى جەنەۆا كونۆەنتسياسىنا قول قويعان ءاربىر ەل ميگرانتتارعا ءوز قاقپاسىن ايقارا اشۋعا ءتيىس. ەندەشە، ەۋروپا وزىنە قاجەتتى ادامي رەسۋرستى بويىنا ءسىڭىرىپ بولعان سوڭ، قالعان بوسقىنداردى باسقا ەلدەر پانالاتۋعا ءماجبۇر بولادى.

جاقىندا ماكەدونيا مەن گرەكيا، ماكەدونيا مەن سەربيا شەكاراسىندا بوسقىندار مەن جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى اراسىندا قاقتىعىس بولىپ، ماكەدونيالىق ءتارتىپ ساقشىلارى كوزدەن جاس اعىزاتىن گاز بەن تاياق قولدانعانى ءمالىم بولدى. بوسقىندار ماسەلەسى وڭ شەشىمىن تاۋىپ، ەۋروپاعا اعىلعان ميگراتسيالىق تولقىن تولاستاماسا، مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەردىڭ جيىلەي بەرەتىنى بەلگىلى. ال ونىڭ قارۋلى قاقتىعىسقا ۇلاسىپ، قايعىلى جاعدايلارعا تۇرتكى بولماسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.

 ءتۇيىن:  

بوسقىن جۇرتتىڭ ءبىر عانا پاراسىنا قاراي قول سوزعان انگەلا مەركەل باستاعان ەۋروپالىق ساياساتكەرلەردىڭ ويىندا بۇدان باسقا دا سەبەپتەردىڭ بارى ەكەنى داۋسىز. ليۆيانى بومبىنىڭ استىنا العان، سيرياداعى ازاماتتىق سوعىسقا سەبەپكەر بولعان، اۋعانستان مەن يراكقا اسكەر كىرگىزگەن، بۇدان دا باسقا ەلدەردىڭ ساياسي جۇيەسىنە وزگەرىس ەنگىزىپ، بەيبىت تىرشىلىكتىڭ تىنىشىن كەتىرگەن ساياساتكەرلەر وسىلايشا ءوز ايىبىن جۋىپ-شايماق پا، كىم ءبىلسىن؟ بوسقان ەلگە قول سوزۋى – تىنىشى كەتكەن ءومىر، بەرەكەسىز تىرشىلىكتىڭ ەسەسىن قايتارىپ، قاراۋسىز قالعان بالا مەن جوسىعان جەتىم-جەسىردىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسۋى بولار؟ قالاي دەگەنمەن دە، دامىعان مەملەكەتتەر دامۋشى ەلدەرگە قاتىستى وزدەرىنىڭ بۇعان دەيىنگى ساياساتىنىڭ «جەمىسىن» تاتىپ وتىر. توركىنى اعىلشىن تىلىنەن شىققان «بۋمەرانگ» دەگەن ءسوزدى ايتقان ءبىز ەمەس، بىراق بۇگىنگى جاعدايدى ءدوپ سيپاتتايدى. وسى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ قازاقشا بالاماسى دا بار، ول «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ»…

گۇلبيعاش ومار

"تۇركىستان" گازەتى