قىتايداعى مەملەكەتى جوق ۇيعىر اعايىنداردىڭ ءوزى الەمگە ءماشھۇر شىعارمالاردى ءتۇرلى سەريالارمەن، ساپالى قاعازدارمەن، قايتا-قايتا اۋدارعانىمەن قويماي، قولدارىنا شىراق الىپ اۋدارارعا كىتاپ تاپپاي ءجۇر. سونىڭ ارقاسىندا ولاردىڭ ادەبيەتىنىڭ قازىر ءبىراز جەرگە بارىپ قالعانى انىق. ال ءبىز تاۋەلسىز ەل بولساق تا، تريبۋناعا شىعىپ الىپ، «قازاق ادەبيەتى  ۇلى» دەپ اۋىز كوپىرشىتە ايعايلاعاننان ارىعا  بارا الماي ءجۇرمىز.

القيسسا... الاش كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ «كوركەم ءسوز – كوڭىل ءتىلى، جالاڭ ءسوز – زەيىن ءتىلى» دەسە، تاعى ءبىر  كورنەكتى الاش قايراتكەرى عۇمار قاراش «ادەبيەتى جوق ۇلتتىڭ، ونەرى دە ورشىمەيدى» دەيدى. ال اكادەميمك زەينوللا قابدولوۆ: «ادەبيەت – اقيقات ءومىردىڭ سىرلى سۋرەتى، حالىقتىڭ كوركەم تاريحى» دەيدى. ەندەشە وسى عۇلامالاردىڭ كوزىمەن قاراعاندا «ادەبيەت» دەگەن ۇلى ۇعىمدى (قازاق ادەبيەتىن الىپ ايتساق) دامىتاتىن ەڭ نەگىزگى فاكتوردىڭ كوركەم اۋدارما ەكەنى اقيقات. جانە وسىعان دەيىن ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋىنا دا، ەلەۋلى ىقپال ەتكەنى بارشاعا ايان. اۋدارما بولعاندا دا قانداي اۋدارما؟!. قازىرگى تاڭداعى كوپتەگەن ادام شارشاتاتىن اۋدارما ەمەس، اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆتەر زامانىنداعى، ودان بەرگى ءابىش كەكىلباەۆ، شەرحان مۇرتازا، قاليحان ىسقاقوۆ، ورازبەك سارسەنباي، ديداحمەت ءاشىمحانۇلى قاتارلىلارعا كەلىپ تىرەلگەن ساپالى اۋدارما.

مۇحتار اۋەزوۆ اۋدارعان ي.تۋرگەنوۆتىڭ «دۆوريان ۇياسى»،  د.لوندوننىڭ «اق ازۋى»، چەحوۆتىڭ «اققاسقاسى»، قاليحان ىسقاقوۆتىڭ ي. ءبۋنيننىڭ «ارسەنوۆتىڭ ءومىرى»، ورازبەك سارسەنباي، ە. زوليادانىڭ «شابىتى»، ءابىش كەكىلباەۆ، گ. موپاسساننىڭ ء«ومىرى»، عابباس قابىشەۆ، ءازيز نەسيننىڭ «فۋتبول كورولى»، ءا.ابىلتاەۆ ۆ.گوگولدىڭ «تاراس بۇلباسى» ديداحمەت ءاشىمحانۇلى، د.لوندوننىڭ «تەكتىڭ سارىنى» جانە كوپتەگەن اڭگىمەلەرىن ىزدەپ ءجۇرىپ  وقىماۋ مۇمكىن ەمەس. سوفى سماتاەۆ اۋدارعان ۆ.گ.كورولەنكونىڭ الاقانداي عانا «پارادوكس» دەگەن اڭگىمەسىن وقىعاندا ءتىلىنىڭ وتكىر، سويلەمىنىڭ شىمىر، اسەرىنىڭ شەكسىزدىگىنە تاڭ قالاسىڭ. ءتىپتى ءتول ادەبيەتىڭدى وقىپ وتىرعانداي بولاسىڭ. سەبەبى مۇنى حاس جازۋشى اۋدارىپ وتىر.

ايتا بەرسەك ءابىلماجىن جۇماباەۆ، رىمعالي نۇرعاليەۆ، مۇحتار جانعالي، نياز سىزدىقوۆ، ب.وماروۆ، ج.التايباەۆ باستاعان باسقا دا كوپتەگەن قالامگەرلەردىڭ اۋدارما سالاسىنداعى ەڭبەگى ۇشان تەڭىز. كەڭەس ءيۋسۋپوۆتىڭ گ.ماركەستىڭ ء«جۇز جىلدىق جالعىزدىعى» جانە باسقا اڭگىمە پوۆەستەرى، ماتكارىم اكىمجانۇلىنىڭ ۆ.فولكنەردىڭ «سارتوريس»، «ايۋ»، «ارۋاقتى قورلاۋى»، قۇرمانعازى كارامانۇلى اۋدارعان حەمينگۋەيدىڭ «حوش بول مايدانى»، نىعىمەت عابدۋلين اۋدارعان «شال مەن تەڭىزى»،  نابيدەن ابۋتاليەۆ اۋدارعان «كيليماندجورو قارلى تاۋ»، «قىزىعى مول سول جىلدار» بۇلار كۇللى الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن، ۇلكەن جاڭالىققا تولى الەمدىك ادەبيەتتىڭ جاۋھارلارى. «اتالمىش شىعارمالاردى جوعارىداعى اۋدارماشىلار اۋدارماعاندا ادەبيەتىمىز ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت بولار ما ەدى؟» دەپ ويلايسىڭ كەيدە. دەگەنمەن، ءدال قازىر وسى ءۇردىس جالعاسىپ جاتىر ما؟

 استە مۇمكىن ەمەس دەر ەدىم. سەبەبى قازىر اۋدارمانىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. قالامگەرلىك قارىمى شامالى، اۋىز-ەكى اۋدارما سالاسىنىڭ ادامدارىنىڭ كوركەم اۋدارماعا قالام تەربەۋى كۇلكىلى جاعداي، مەيلى ول كۇللى الەمنىڭ ءتىلىن ەركىن مەڭگەرسە دە... اۋىز تولتىرىپ ايتقانىمىز بولماسا، الەمدە سوڭعى جازىلىپ  جاتقان كوركەم شىعارمالاردان مۇلدە بەيحابارمىز. ازداپ اۋدارىلىپ جاتقاندارىن وقىپ كورىپ ءجۇرمىز، بىردەڭە ءتۇسىنۋ بىلاي تۇرسىن، باسىڭ اينالىپ جىعىلىپ قالا جازدايسىڭ. شىرىشتاي عانا  موڭعولداردىڭ ءوزى، سوۆەت ۇكىمەتىنەن بەرى كوركەم اۋدارمادان ءبىزدى شاڭ قاپتىرىپ كەلەدى. الەمدە قانداي مىقتى شىعارما جازىلدى، بىردەن اۋدارىپ ۇلگىرەدى. تۇركيا، قىتاي، رەسەي، امەريكا تاعى باسقا كوپتەگەن ەلدەرمەن كوركەم اۋدارما تۋرالى ءسوز تالاستىرۋ ءتىپتى ۇرەيىڭدى ۇشىرادى. اتالمىش ەلدەر كوركەم اۋدارماعا نەگە سونشا ءمان بەرەدى؟ نەگە سونشا ءولىپ-وشەدى؟ ءبىز وعان مۇلدەم باس قاتىرىپ كورمەدىك. ەپتەپ اقشا ءبولىندى دەلىك، باسپاگەر كوكەڭ، ادەبيەتكە شىنايىلىق تانىتۋدىڭ ورنىنا، ءتىلماش تۋىس-جەگجاتى، قۇدا-قۇداعيىن ىزدەپ الەك بوپ ءجۇر. سەبەبى باسىمىزعا قارا اسپان بوپ تونگەن ءبىر، جابايى پسيحولوگيادان ارىلا الماي-اق كەتتىك.

ءبارىن تىزسەك ۇيالىپ قالارمىز. سوڭعى ءبىراز جىل ىشىندە ىركەس-تىركەس «نوۆەل» سىيلىعىن ەنشىلەگەن جازۋشىلاردان بىرنەشەۋىن ايتا كەتسەك، سول دا جەتكىلىكتى بولار دەپ ويلايمىن. ايتالىق، كانادانىڭ چەحوۆى اتالعان، قىسقا جانردىڭ شەبەرى، ايەل جازۋشى  ەليس مونرونى، تۇركيالىق ورحون پامۋكتى، قىتايلىق مو ءياندى، امەريكادا ەڭ كوپ وقىلاتىن، العاشقى رومانى جارىق كورە سالىسىمەن 48 تىلگە اۋدارىلعان ۇلتى اۋعان، حاليت حۋسەيىننىڭ ءوزىن اۋدارا الماي جاتىرمىز. انىعى اۋدارۋ ويىمىزعا دا كىرىپ شىقپادى. ءتىپتى ءمۇيىزى قاراعايداي كەيبىر ادەبيەتشىلەرىمىزدىڭ ءوزىنىڭ بەيحابار ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. ماسقارا بولعاندا وسى اۆتورلاردى، وتانى جوق، قىتايداعى ۇيعىرلارىنىڭ ءوزى ء(بىز قۇساپ ورىسشادان ەمەس) كوپ جاعدايدا، ءتۇپ-نۇسقادان باياعىدا اۋدارىپ تاستادى. ءبىز ارينە اۋدارارمىز، ەڭ اۋەلى ورىسشاعا جۇگىنەرىمىز شىندىق. سوسىن اۋدارمامىز ءبارىبىر «سورپانىڭ سورپاسى، قۇدانىڭ قۇداسى» بوپ كەتىپ جاتادى. ولاردىڭ اۋدارماسىنىڭ دامىعانى سونشا، ەليس مونورونىڭ «قاشقىن»، «اشكەرە قۇپيالىق»، ء«سۇيۋدىڭ ازابى» قاتارلى ءۇش كىتابىن،  حاليت حۋسەيىننىڭ «باتپىراۋىق قۋعان بالا»، «مىڭ ءتۇستى كۇن نۇرى»، مو ءياننىڭ نوۆەل سىيلىعىن ەنشىلەگەن «باقا» جانە «شاراپ ەلى»، «ۋسارمساق جىرى» ت.ب شىعارمالارىن، گەنري دەۆيد تورونىڭ (امەريكالىق) «ۋالدين كولى»، توني مورريسوننىڭ «جان قوزىم»، ەديت ۋورتون (امەريكا) «كىرشىكسىز جىلدار», مولەردىڭ (فرانتسيا) درامالار جيناعى مەن گەنريك يۋحان ءيبسيننىڭ (نورۆەگيا), درامالار جيناعىن (ايگىلى شەتەل درامالارىنىڭ كوپ تومدىعىن),  ماك كۋلليننىڭ (اۆستراليا) «تىكەن قۇس»، گەنري رايدەر حاگگاردتىڭ (انگليا) «سۇلەيمەننىڭ قازىناسى»، حەمينگۋەي  (امەريكا) «كۇن كۇندە كوتەرىلەدى»، بەرنارد شوۋ (انگليا) «كيەلى قىز دجۋان»، يھسان ءابدى-قۇددۇستىڭ (مىسىر) «قۇلاي ءسۇيۋ»، گەنري فيلينگتىڭ (انگليا) «توم دجونس» كافكانىڭ «قالا»، رومانىن ورحون پامۋكتىڭ نوۆەل سىيلىعىن ەنشىلەگەن «مەنىڭ اتىم قىرمىزىسى» مەن قوسا باسقا دا الەمگە ءماشھۇر شىعارمالارىن، ءتۇرلى سەريالارمەن، ساپالى قاعازدارمەن، قايتا-قايتا اۋدارعانىمەن قويماي، قولدارىنا شىراق الىپ اۋدارارعا كىتاپ تاپپاي ءجۇر. سونىڭ ارقاسىندا ولاردىڭ ادەبيەتىنىڭ قازىر ءبىراز جەرگە بارىپ قالعانى انىق. ەڭ ماسقاراسى قىتايداعى ءبىر جارىم ميلليون قازاقتىڭ ءوزى، ۇيعىرلارمەن جارىسىپ اتالمىش كىتاپتاردىڭ، اسىرەسە ء بىز بىلمەيتىن، الەمدە ەڭ كوپ وقىلاتىن جاڭا اۆتورلاردى جاپپاي اۋدارىپ جاتقانى بولىپ وتىر. ال ءبىز تريبۋناعا شىعىپ الىپ، «قازاق ادەبيەتى  ۇلى» دەپ اۋىز كوپىرشىتە ايعايلاعاننان ارىعا  بارا الماي ءجۇرمىز. ايعاي دۇرىس-اق. ماسەلە ءبىز قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ مىقتى جاۋھارلارىن شەت تىلىنە اۋدارىپ، ناسيحاتتاي الدىق پا؟ قىسقاسى دالەلدەدىك پە؟ ول جاعىنان قىرعىزداردىڭ ءوزى ءبىزدى شاڭ قاپتىرىپ كەتكەن جوق پا؟ سوسىن الەم ادەبيەتىمەن تولىق تانىسپىز با؟ ولاردان قانشالىقتى ۇيرەنە الىپ جاتىرىز. اقىن-جازۋشىلارىمىز شەت ءتىلىن قانشالىقتى مەڭگەردى. ءبىزدىڭ شەتەلدەردە جۇمىس ىستەپ جاتقان ادەبي اگەنتتەرىمىز بار ما؟ وسى جانە باسقا دا شارت جاعدايلار تولىق ىسكە اسقان سوڭ، «قازاق ادەبيەتى ۇلى» دەپ ايعايلاۋ ءبىراز جاراساتىن سياقتى.

و.بالزاك، گ.موپاسسان، ل.تولستوي، ا.چەحوۆ، ۆ.گوگول، ي.تۋرگەنوۆتار قايدا دەپ ويلاپ قالماڭىز. ولاردى ارينە ايتپادىق. سەبەبى بىزگە ابدەن تانىس. ءبۇلاردى ءبىزدىڭ يگى جاقسىلاردىڭ دەر كەزىندە جابىلا ءجۇرىپ اۋدارعانىن جوعارىدا ايتتىق. جانە ايتقىمىز كەلەتىنى قىتايداعى ۇيعىرلاردىڭ اۋدارماسىن، زەرتتەگەنىم، جىپكە ءتىزىپ زەردەلەگەنىم دە جوق. ءوزىم ۇستاپ، يىسكەپ كورگەن، ەپتەپ وقىعان، سونىڭ ىشىندە ەسىمدە قالعاندارىن عانا ايتىپ وتىرمىن. ەسىمنەن كوتەرىلىپ كەتكەندەرى قانشاما. قىتايعا بارىپ كىتاپحانادا وتىرىپ الىپ، ءتىزىمىن جاساۋعا جۇرەگىم داۋالاماس ەدى. «كوركەم اۋدارمامىزدى» قازاقستان سياقتى تاۋەلسىز، اياق-قولىن باۋىرىنا العان مەملەكەتتى مەملەكەتى جوق ۇيعىرلارمەن سالىستىرۋ ۇيات تا شىعار. بىراق، اقيقات وسى... «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەپ بابالارىمىز ايتقان. ءسوز ونەرى «كلاسسيكالىق بەس ونەردىڭ ءبىرى» دەپ ەۋروپا عالىمدارى نۇكتە قويعان. ال ءبىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن اقىن مەن جازۋشىنىڭ «ونەر ادامى» ەكەنىن ەسىمىزگە تۇسىرە الماي كەلەمىز. حالىقتى ىزگىلىككە جەتەلەيتىن «ادەبيەت» اتتى كلاسسيكالىق ونەرىمىزدى دامىتىپ، الەمدى مويىنداتۋ ءۇشىن «اۋدارما» اۋاداي قاجەت. پوەزيانى – اقىننىڭ، پروزانى-جازۋشىنىڭ اۋدارعانى ءتىپتى دە قاجەت.

ەربولات ابىكەنۇلى، جازۋشى

Abai.kz