كۇنى كەشە عانا باقيلىق بولعان دوسىم ءارى قۇرداسىم اقسەلەۋمەن مۇراعاتتا سىرلاساتىن كۇنگە دە كەلىپپىز. مۇقاعاليدىڭ ايتاتىنى بار ەدى عوي: «شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن تابىلارمىز» دەپ. ولشەپ بەرىلگەن عۇمىر پەندەنىڭ قالاۋىنا باعىنبايدى. قازاق قايسى دەسە، ۇيالماي نۇسقاپ كورسەتەتىن، بويى دا كەلىستى، سارى اتانداي موينىن بيىككە سوزىپ، كوزى كۇلىمسىرەي جىميىپ، قاسقايا قاراپ، شەجىرە تيەگىن اعىتىپ، مايىن تامىزا اڭگىمەلەپ بەرگەندە، بىلايعى جۇرت ونىڭ اۋزىنا قاراپ قالاتىن. ءبىتىمى كوسەم، ءسوز ساپتاسى شەشەن قۇربىمىزدىڭ ءوزى جوق بولسا دا، بەينەسى كوز الدىمىزدان كەتەر ەمەس. كەتپەيدى. جاقسى ادامنىڭ ءولىمى دە جاقسى دەگەن راس، اقسەلەۋدىڭ قازاسى قانشاما قازاق ازاماتىنىڭ باسىن قوستى. سىرلاسىپ، مۇڭداسىپ، ءبىر تازارىپ قالدىق. سىرتىنان اتىن ءبىلىپ جۇرگەن تالاي جايساڭمەن قول الىستىق، ءتوس تۇيىستىردىك، بىرىمىزگە-ءبىرىمىز كوڭىل ايتىستىق.

كۇنى كەشە عانا باقيلىق بولعان دوسىم ءارى قۇرداسىم اقسەلەۋمەن مۇراعاتتا سىرلاساتىن كۇنگە دە كەلىپپىز. مۇقاعاليدىڭ ايتاتىنى بار ەدى عوي: «شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن تابىلارمىز» دەپ. ولشەپ بەرىلگەن عۇمىر پەندەنىڭ قالاۋىنا باعىنبايدى. قازاق قايسى دەسە، ۇيالماي نۇسقاپ كورسەتەتىن، بويى دا كەلىستى، سارى اتانداي موينىن بيىككە سوزىپ، كوزى كۇلىمسىرەي جىميىپ، قاسقايا قاراپ، شەجىرە تيەگىن اعىتىپ، مايىن تامىزا اڭگىمەلەپ بەرگەندە، بىلايعى جۇرت ونىڭ اۋزىنا قاراپ قالاتىن. ءبىتىمى كوسەم، ءسوز ساپتاسى شەشەن قۇربىمىزدىڭ ءوزى جوق بولسا دا، بەينەسى كوز الدىمىزدان كەتەر ەمەس. كەتپەيدى. جاقسى ادامنىڭ ءولىمى دە جاقسى دەگەن راس، اقسەلەۋدىڭ قازاسى قانشاما قازاق ازاماتىنىڭ باسىن قوستى. سىرلاسىپ، مۇڭداسىپ، ءبىر تازارىپ قالدىق. سىرتىنان اتىن ءبىلىپ جۇرگەن تالاي جايساڭمەن قول الىستىق، ءتوس تۇيىستىردىك، بىرىمىزگە-ءبىرىمىز كوڭىل ايتىستىق.

مىنا عاجاپتى قاراڭىز. جاراتىلىسىنان تىقى، قاعازعا ىقتياتتى اقاڭ ولەرىنەن از-اق بۇرىن، ۇيىندەگى قاعازدارىن رەتكە كەلتىرىپ، 40-50 بۋماعا سالىپ، ۇلتتىق مۇراعاتقا قولىمەن اپارىپ تاپسىرىپتى. سانالى جان يەسى ءوزىنىڭ ولەرىن بىلەدى، بىراق ءومىر اتتى قيلى جولدىڭ قاشان قالاي تاۋسىلاتىنىن، قاي قازىققا ات بايلارىڭدى بولجاۋ قيىن عوي. ال، اقاڭ ءبىلىپتى، ارتتاعىعا امانات قىلماي، ەسى-اقىلى ءبۇتىن، بويىندا قۋاتى بار شاعىندا ەلۋ جىل جينالعان قاعازدارىن ءوزى تارتىپكە كەلتىرىپ، ءجون-جونىمەن تىركەپ، قاتتاپ بايلاعان ەكەن. ءتىپتى، بۇرىن-سوڭدى جازىسقان حاتتارىنا دەيىن، سوناۋ بالالىق شاعىنان باستاپ تۇسكەن فوتوسۋرەتتەرىنە دەيىن... تۇگەندەپ قويىپتى. «جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەگەنگە كوزىمىز جەتكەنى وسى-اۋ دەمەسكە شارا جوق. اقيقاتى - وسى. جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ العاشقى نۇسقالارىن سىزىلعان، تۇزەتىلگەن، قايتا جازىلعان قالپىندا ساقتاعان ەكەن. اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن، زيالى قاۋىمعا ساباق بولارلىق ءبىر ونەگە وسىنداي-اق بولار. ەۋروپا جۇرتىندا بار ءداستۇر، قازاق اراسىندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن بۇل ءىسى دە زامانداستارىنا ۇلگى بولارلىق.

ەندى، مىنە، مارقۇمنىڭ ءوز قولىمەن تاپسىرعان جەكە ءارحيۆى ۇرپاقتارىنا مۇرا بولىپ، استاناداعى ۇلتتىق مۇراعاتتىڭ جەتىنشى قورىنان ماڭگىگە ورىن الىپتى. قاراپ وتىرمىز. موردەي انىق، مارجانداي توگىلتىپ جازىلعان شەجىرەنى وڭاي وقيسىڭ. زامانىمىز ءبىر، ورتاق تاعدىر كەشكەن قالامداس قۇربىمىزدىڭ كوزىندەي، ءاربىر قۇجات مەكتەپتەگى قارشاداي اقسەلەۋ مەن پروفەسسور، اقساقال سەيدىمبەككە دەيىنگى جەتىلۋ، ءوسۋ، تولىسۋ كەزەڭدەرىنەن سىر شەرتەدى. جاڭارقا اۋدانى، قىزىلتۋ سوۆحوزىنداعى لەنين اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ 10-ا كلاسس وقۋشىسى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتىڭ اۋداندىق «جاڭارقا» گازەتىنە 1960 جىلدىڭ كۇزىندە باسىلعان العاشقى ماقالاسى «اتتەستاتتى جاس شوپان» دەپ اتالىپتى. ماقالادا جاس شوپان قاينىكەش قاسقاتاەۆتىڭ تاپسىرىلعان جۇمىستى ادال ورىنداپ، جاقسى كورسەتكىشتەرگە جەتىپ جۇرگەنى باياندالعان. تاقىرىبى دا، مازمۇنى دا تانىس، ءبىز كورگەن زاماننىڭ وزەكتى ماسەلەسى. وسى ماقالانىڭ اۆتورى مەن دە العاش شوپاندار تۋرالى جازعانمىن. مەن دە قىرىقتىقشىلاردى ماقتاعام.

ءومىر جولىمىز ۇقساس، ورتا مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ، اقسەلەۋ قوي باعۋعا، مەن تراكتور جۇرگىزۋگە كەتىپ، وقۋعا كوبەڭ تارتىپ ىلىككەنبىز. سولاي ءجۇرىپ قالام ۇستاعانبىز. اقسەلەۋدىڭ سول جىلى باسىلعان ەكىنشى ماقالاسى رەداكتسياعا قىرىقتىق باسىنان، اتاسۋ فەرماسىنان جولدانعان ەكەن. كەيىپكەرى ءجۇنىسوۆ ورالسىن دەگەن جىگىت كۇنىنە 120 قوي قىرقادى. اقسەلەۋدىڭ جاسىنان شەبەر جازا باستاعانىن شاعىن مىسالمەن كورسەتەيىن: «سول كەزدە سۇڭعاق بويلى قاراتورى جىگىت الدىنداعى قويدىڭ ءجۇنىن «سىر» ەتكىزىپ، ءتۇسىردى دە بەلىن جازدى». ەلەكتر قىرىقتىقتى بىلەتىن ادام، رازى بولعانداي... «ءجۇنىن سىر ەتكىزىپ ءتۇسىردى» دەگەن ءارى شەبەر، ءارى نازىك كورىنىس ەمەس پە؟ قىرىقتىقشى بولعان سوڭ، اندا-ساندا بەلىن ءبىر جازىپ الماسا، شىدامايدى. جاس ءتىلشى مۇنى دا سەرگەك بايقاعان. ەكىنشى كەيىپكەرى، قىرىقتىق بريگاديرى تولتاەۆ قاسىم اعاي بىلاي سويلەيدى: «كوپ بالانىڭ اراسىندا ءبىر شال بالا بولار، كوپ شالدىڭ اراسىندا ءبىر بالا دانا بولار». مىنە، ءبىزدىڭ دارىندى اقسەلەۋىمىزدىڭ جۋرناليستيكاعا سالعان العاشقى ىزدەرىنىڭ تابى وسىنداي.

قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا ماماندىعىن بىتىرگەندەگى ديپلوم جۇمىسىنىڭ تاقىرىبى: «شوقان ءۋاليحانوۆ جانە ونىڭ «جوڭعاريا وچەركتەرى». عىلىمي جەتەكشىسى - پروفەسسور حايىرجان بەكحوجين. مەنىڭ دە جەتەكشى ۇستازىم سول كىسى ەدى. «ستۋدەنت سەيدىمبەكوۆتىڭ مىنا جۇمىسى ءوزىنىڭ مازمۇن تەرەڭدىگىمەن، جازۋ شەبەرلىگىمەن ماعان ەرەكشە كورىندى...» دەپ  جازعان دوتسەنت زەينوللا تۇراربەكوۆ. اناۋ-ىىناۋ ماقتاۋ ءسوز اۋزىنان شىعا بەرمەيتىن، ءوزى تاكاپپار، مىنەزى قاساڭ زەكەڭدى اقسەلەۋ عانا ءتانتى ەتكەن شىعار.

وسىلايشا، ءوزىن-ءوزى قايراپ جەتىلىپ، قامشىلاپ، قاتارعا قوسىلعان اقسەلەۋ تۇرعىلاستارىنان وزا بەرگەن. «قاتارعا قوسىلىپ» دەگەنىم سەلكەم ءسوز ەمەس، ەكەۋمىز دە قاتارىمىزدان كەيىن قالىپ بارىپ، كەش جەتىلىپ، كەش پىسكەن مۇندار ەدىك قوي! قۇبىلاسىن دۇرىس ۇستانىپ الدىنا ماقسات قويعان اقاڭنىڭ الماتىعا ىلىككەنى - ونىڭ ادەبيەت پەن عىلىمداعى باعىن اشتى. ونىڭ بەر جاعىندا، تالاپتىلاردىڭ تالايىنا «التىن بەسىك» بولىپ، باقىتىن اشقان ايگىلى «لەنينشىل جاستىڭ» تاربيەسىن كوردى. كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ كوركىن كىرگىزگەن ءتىلشى، ويلى قايراتكەر، ورنەكتى جازۋشى رەتىندە اۋەلدەن وزا كورىنگەن.

سول جەتپىسىنشى جىلداردىڭ وزىندە جازعان ءبىر ماقالاسىندا ارالاس مەكتەپ اتاۋلىعا قاراسى دابىل قاققان اقاڭنىڭ پىكىرىنىڭ دۇرىستىعى 40 جىل وتكەن سوڭ، قايتا الدىمىزدان شىعىپ، ماڭىزدى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. قازاق اۋىلىنىڭ مەشەۋ كەزىندە قالىپتاسقان ينتەرناتقا قاتىستى پىكىرىن ءبىلدىرىپ. «ينتەرنات دەگەندى اۋەدە قىلىپ ناسيحاتتاي بەرمەۋ كەرەك. جاسىنان اتا-انا قۇشاعىنان جىراقتا سالت وسكەن بالا بيوپسيحولوگيالىق تاربيە جاعىنان جارىمجان بولىپ وسەدى»، - دەيدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ينتەرناتتا تەك قازاق بالاسىنىڭ عانا جاتىپ وقيتىنى، سولار عانا كەمدىك كورەتىنى وتىرىك پە؟

باۋىرمال ەدى. «تەرىسكەيدە سەن بارسىڭ، قاراعاندىدا ماعاۋىم بار، «ورتالىعىم» قانداي، دەپ وتىراتىن. «ورتالىق قازاقستاننان» الماتىعا اۋىساتىن بولىپ، «شايحانىمدى» ساعان تاپسىردىم »، دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى ءالى ەسىمدە. قۇربىلاس بولعان سوڭ، شايحان جانداەۆ مارقۇمدى باتىرا سىناپ، ازىلدەسەتىنىم بار ەدى. كەيدە ارتىق كەتەتىن دە شىعارمىن. سوعان شايحان قۇربىمىزدىڭ ساعى سىنىپ، جاسىپ قالماسىن، دەپ مەنى ەسكەرتكەنى ەدى. ۋاعدا بەردىم، سول وسيەتىن ورىندادىم.

...اڭگىمەنى اقسەلەۋدىڭ مۇراعاتقا تاپسىرعان قاعازدارىنان باستادىم عوي، سونى جالعاستىرايىن. ۇلتتىق مۇراعاتتىڭ قورىندا تىگىلگەن حاتتارىنىڭ ءوزى 700-گە جۋىقتايدى. ونىڭ ىشىندە الكەي مارعۇلان، مالىك عابدۋللين، لەۆ گۋميلەۆ، عابيت مۇسرەپوۆ، اسقار توقماعانبەتوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ، عالي ورمانوۆ، ورالحان بوكەي... كىم جوق دەيسىڭ، بۇلار مەنىڭ بايقاعاندارىم عانا. حاتتاردىڭ ارقايسىندا اقاڭنىڭ ەڭبەگى، ءىسى مەن مىنەزى، ادامدارمەن قارىم-قاتىناسىنان ءبىر-ءبىر تامشى مىسالدار بار. تۇتاسا كەلە، ءتىرى اقسەلەۋدىڭ بولمىس-ءبىتىمىن تۇگەندەپ بەرگەندەي.

رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن اقاڭنىڭ رامازان ساعىمبەكوۆكە، جايىق بەكتۇروۆ اعامىزعا، ەۆنەي بوكەتوۆكە، عابدوللا قۇلقىباەۆقا، الدەنەشە حات جازعانىن ءبىلۋشى ەدىم. جاكەڭ ءوزى كورسەتەتىن. وسى جانە باسقا دا ادامدارعا جازعان حاتتارىن ءوزىنىڭ «ورتالىق قازاقستانى» ارقىلى مەن اتاعان ارحيۆكە تاپسىرۋ جاعى ويلاستىرسا، ارتىق بولماس ەدى. ءبارى ءبىر جەردە جاتسىن.

احاڭنىڭ كوپ ەڭبەكتەرى تاسقا باسىلىپ، ۇرپاقتاردىڭ ەنشىسىنە ۇسىنىلدى. ال، ءوزى تاپسىرعان قاعازداردا سول ەڭبەكتەردى جازۋعا دايىندالعان قۇشاق-قۇشاق ماتەريالدار، نەبىر قىمبات دەرەكتەر مەن ماعلۇماتتار جاتىر. ءتىپتى جاريالانباعان كەيبىر دۇنيەلەرىنىڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسىن ديسك، تاسپا تۇرىندە ايتىپ جازدىرىپ قويعان ەكەن. كوزى تىرىسىندە ءبىر ساباق جىبىنە دەيىن شاشاۋ شىعارماي، تۇگەندەپ، ۇلاعاتتى ءومىرىنىڭ جالعاسىن كەيىنگى تالاپكەر نەمەرەلەرى مەن شەبەرلەرىنە وسىلاي تابىستاپتى.

ارۋاعىڭنان اينالايىن، اقام-اي، ايتىلماعان قانشاما سىر كەتتى ىشىڭدە. كەۋدەڭ تولى تاريح، كۇمبىرلەگەن زامانا كۇيى ەدى عوي. ەندى، مىنە، سەنىمەن مۇراعاتتا قايتا كەزدەسۋدى جازىپتى بىزگە.

زارقىنتايشىباي، پروفەسسور

قىزىلجار قالاسى.