ءبىرىنشى ءبولىم

 ميلاديدەن بەرگى 2230 جىلعى 5-شىلدەنىڭ تالما ءتۇسى بولاتىن. كۇن كىرپىگىنەن وت تامىپ، اق شاعىل قۇم بەتى  ماي شىجعىرعان تاباداي جەر-دۇنيەنى قۋىرىپ تۇر. سەر روبەرت باكپايوف-دجونسوننىڭ شالقىعان كوك مۇحيت، نۋ ورماندار مەن وركەش-وركەش تاۋ سىلەمدەرىن كوكتەي ءوتىپ، ءورشۇتستاننىڭ شەگىنە ىلىككەنىنە دە ساعات جارىمنان اسىپ بارادى. قۇم كوشكەن تۇلدىرسىز قۋ مەديەننىڭ ۇشى-قيىرى جەتكىزەر ەمەس. كوكجيەككە دەيىن كولكىگەن ساعىم عانا ارنارسەنىڭ ەلەسىنە ۇقساپ مىڭ قۇبىلىپ، كوز الدايدى. وسىناۋ شەت-شەگى ءبىتىپ بەرمەيتىن قۇم دالاعا قۇلازي قاراپ ، ءبىرازدان سوڭ سەر روبەرت قوبالجي باستاعان. شىنىمەن اداسىپ، ابايسىزدا افريكاداعى ساحارا شولىنە شىعانداپ كەتكەننەن ساۋمىن با وسى دەگەن  كۇمان كوشتى كوڭىلىنەن. الدىنداعى كومپيۋتەر ەكرانى مەن كارتاعا سەنبەي، سپۋتنيك ارقىلى ديسپەتچەر ورتالىعىمەن بايلانىسىپ، كوورديناتىن حابارلاپ ەدى، ەشقانداي اۋىتقىماپتى. باعىتى دۇرىس. ەندى ءبىر جيىرما شاقتى مينۋتتا مەجەلى جەرىنە جەتپەك. كوڭىلى جايلانىپ، ەزۋىندە تۇتىندەگەن  سيگارىن قۇشىرلانا سوردى.

سەر روبەرت ەلۋدى ەڭسەرىپ تاستاسا دا قاپساعاي، سيدام دەنەسىندە ءبىر قىرىم ارام ەت جوق،  بويى ءتىپ-تىك، سەرپىندى، شىمىر. سوم يىعى شولاق جەڭ قوڭىر جەيدەگە سىيماي تىرسيىپ تۇر، سەرەيگەن قول-اياقتارىنىڭ ءسىڭىرى شيراتقان بولات سىمداي بىلەم-بىلەم. البەتتە، قارشادايىنان الاقانىنىڭ سۇيەلى بەس ەلى بوپ ەسكەك ەسىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ دەنەسى شاربولاتتاي بولماعاندا قايتەدى. مونتانانىڭ شاتقال بۇزعان اق كوبىك وزەندەرىن كانوەمەن بويلاي ءجۇزىپ، قانشاما رەت تەڭىزگە شىقتى دەسەڭشى. امازونكانىڭ تاۋدان قۇلاپ، تاسقا شاپشىپ وكىرگەن اعىستارى دا بۇدان قالعان. ايتەۋىر تاسقىندى سۋ، تۋلاعان تولقىن دەسە، قانى ويناپ، قولتىعىنا قانات بىتكەندەي كوڭىلى شارق ۇرىپ شابىتتانىپ كەتەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اپتاسىنا ءبىر رەت كاليفورنيا جاعاسىنداعى تاۋداي تولقىنداردىڭ جالىنا جابىسىپ سنوۋبوركپەن سىرعاناماسا كوڭىلى كونشىگەن ەمەس. سەرىپپەدەي سولقىلداعان زور تۇلعاسى مەن قاباق استىنان ۇڭىرەيگەن قوڭىرقاي  سۋىق كوزىن، كوكتۇقىل شاقپاق يەگىن كورگەندە-اق جۇرەگىڭ سولق ەتىپ، كەزىندە سۇراپىل كيبورگتىڭ ءوزى بولعانسىڭ-اۋ دەگەن وي قاشادى كوكەيىڭنەن.

سەر روبەرت – اقش-تىڭ بەلدى سەناتورلاردىڭ ءبىرى. كاليفورنيا شتاتىنان سايلانعان. ءورشۇتستان ۇكىمەتىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن كەلە جاتقان بەتى. ەرتەڭ – وسى ەلدىڭ ۇلتتىق مەيرامى. مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى كۇن سيپاتتى ۇلۇع ءسارۋاردىڭ تۋعان كۇنى. ۇلكەن ءبىر ەلدىڭ رەسمي وكىلى بولسا دا حالىقارالىق رەيسپەن ۇشپاي، ادەيى ءوزىنىڭ ەكى كىسىلىك شاعىن فلايەرىمەن شىققان. مۇنداي ساپاردىڭ ءساتى كۇندە تۇسە بەرمەيدى عوي، ايتەۋىر جولاۋشىلاپ شىققان سوڭ، ەشكىمگە كىرىپتار بولماي ەل-جەر كورىپ، ەركىن ساياحاتتاپ قايتقانعا نە جەتسىن. فلايەرگە مىنسە، ءوزىن قاناتتى قۇستاي ەركىن سەزىنەدى: قالاي ۇشام، قايدا قونام دەمەيدى، شاڭعىسىن جايىپ ايدىننىڭ ۇستىندە سىرعي بەرەدى،  شاسسيىن ءتۇسىرىپ الاقانداي جەرگە دە قونا كەتەدى. بۇل ءبىر، ايتتى-ايتپادى،  تەحنيكالىق اقىل-ويدىڭ سوڭعى عاجابى. الەم عالىمدارىنىڭ عىلىمنىڭ ءار سالاسىنداعى اشقان وزىق جاڭالىقتارىنىڭ باسىن قۇراپ، جاپون قونسترۋكتورلارى جاساپ شىعارعان. جەر بەتىنە ءالى كوپ تاراي قويعان جوق. امەريكانىڭ وزىندە مىنا ءوزى سياقتى ساناۋلى بايلاردا عانا بار. اۋەدە قالىقتاپ جۇرگەن تۇيەقۇستىڭ جۇمىرتقاسى سياقتى. سوپاقشا، ءسۇيىر. ءمىنىپ ال دا ۇشا بەر. جارىق تا، قاراڭعى دا، داۋىل دا، جاۋىن دا – ءبارى ءبىر، وعان  ەشتەڭە كەدەرگى ەمەس. ادامزاتتىڭ بۇكىل دانالىعىن بويىنا سىيعىزعان عالامات اقىلدى ماشينا. قۇلايمىن نە اداسامىن-اۋ دەپ قورىقپايسىڭ. بيىكتىكتى دە،  جىلدامدىقتى دا ءوزى رەتتەيدى. الدىنداعى ءسال كەدەرگىدەن بيو-ماگنيتتىك ءورىس ارقىلى باعىتىن كىلت وزگەرتىپ اينالىپ وتەدى. بارار جەرىڭنىڭ كوورديناتىن كومپيۋتەردىڭ ميىنا ەنگىز دە كوفەڭدى ءىشىپ كوسىلىپ وتىرا بەر. ەنەرگياسى شەكسىز. ويتكەنى جەلدىڭ ەكپىنى، كۇننىڭ قىزۋىنان باستاپ، ەڭ اياعى اجەتحاناداعى ناجىستەن ۇشقان گازعا دەيىن ول ءۇشىن سارقىلماس قۋات كوزى.

باياعىنىڭ ادامدارىنىڭ وي-ساناسى قانداي شەكتەۋلى بولعان دەسەڭشى. وسىدان ءجۇز جىلداي بۇرىن بۇكىل ەنەرگيالىق قۋاتتى مۇناي دەپ اتالاتىن ورگانيكالىق زاتتان ءوندىرىپتى. سان ىقىلىم زاماندار بويى جەر قويناۋىندا جاتقان وسىمدىكتەر مەن جان-جانۋارلاردىڭ ءشىرىندىسى. سول ءۇشىن سوعىسىپ-قىرقىسقان. كۇشى مىعىم ءبىر ەل ەكىنشى ەلدى جاۋلاپ، مۇنايلى ايماقتارىن باسىپ الىپ وتىرعان. قىسقاسى، مۇناي الەمدىك ەكونوميكانىڭ بىردەن ءبىر قوزعاۋشى كۇشى ەدى. حالىقارالىق ۆاليۋتالاردىڭ قۇنى بيرجاداعى مۇناي نارقىمەن ولشەندى. بۇكىل زاۆود-فابريكا، قاپتاعان ترانسپورت مۇناي ونىمىمەن جۇمىس ىستەدى. قارا تۇمان تۇتىننەن دۇنيە تۇنشىقتى. اتموسفەراداعى ازون قاباتى جۇقارىپ، ىدىراپ-تەسىلىپ، شاقىرايعان كۇن ساۋلەسى جان شىداتپايتىن. انتراكتيدانىڭ مۇزى ەرىپ، مۇحيتتار كوتەرىلىپ، ەندى بولماسا توپانسۋ قاپتاۋعا ءداس قالعان. قۇداي وڭداپ، سول مەزەتتە مۇناي سارقىلىپ، اپاتتىڭ جولى كەسىلىپتى. ايتسە دە اجالدان امان قالدىق دەپ تاۋباعا كەلگەن ادام بالاسى جوق، «قۇدايسىز قالعاننان مۇنايسىز قالعان قيىن ەكەن، ەندىگى كۇنىمىز نە بولادى» دەپ داعدارىستى. كوشپەندىلەر سياقتى، قايتادان ات-ارباعا كوشە مە؟ ۇيلەرىنە وت جاعىپ وتىرا ما بىقسىتىپ؟ اتوم ەنەرگياسى قالاي بولعانمەن تىعىرىقتان شىعارار جول ەمەس. ءبارىبىر جاپپاي پايدالانۋ قاۋىپتى ءارى ۋراننىڭ تابيعاتتاعى قورى شەكتەۋلى. قاشان دا تاريحتى العا جىلجىتاتىن تاپشىلىق پەن قاجەتتىلىك قوي. تالماي ىزدەنگەن كوپ مارقاسقانىڭ ءبىرى كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇلى جۇمباقتىڭ شەشۋىن تاپقان، شەكتەۋسىز ەنەرگيا الۋ ءۇشىن پروتوندى وربيتاسىنان قوزعاپ، جىلدامدىعىن ءسال ارتتىرساڭ جەتىپ جاتىر ەكەن. سول كۇننەن باستاپ ادامزات پروگرەستىڭ جاڭا ساتىسىنا قادام باستى. ەندى مىنە تىرناقتاي عانا قوسپا پلاستينا جەر شارىن ءجۇز رەت اينالىپ شىعام دەسەڭ دە ارتىعىمەن جەتىپ جاتىر. جىلدامداتىلعان پروتون جىلۋ، جەل، دىبىس، گاز... كەز كەلگەن سىرتقى كۇشتىڭ اسەرىنەن رەاكتسياعا ءتۇسىپ شەكسىز ەنەرگيا ءبولىپ شىعارادى.

از ۋاقىت ىشىندە جەر شارىنىڭ ءبىر بولىگىنەن ەكىنشى بولىگىنە كوكتەي ءوتىپ، كليمات توتەن وزگەرگەندىكى مە، سەر روبەرت دەلسال ماۋجىراپ وتىر. «كلاسسيكتىڭ» ەكى شىنى - اياعىن ىشسە دە سەرگي الار ەمەس. جاعىن جىرتا ەسىنەپ، كوگىلجىم يلليۋميناتورعا سەلسوق كوز سالعان. ۇشى-قيىرسىز اقشاعىل كەڭىستىك  اقتارىلا توڭكەرىلىپ اق تەڭىزدەي تولقىپ جاتىر. «ياپىر-اۋ، نەتكەن ءولى دالا، قىبىر ەتكەن تىرشىلىك جوق!» كوكىرەگىندەگى كۇرسىنىسى كوك شىبىنداي ۇشىپ شىعام دەگەنشە پانەلدەگى قىزىلدى-جاسىل شامدار جىپىلىق قاعىپ، ءبوروديننىڭ «قىپشاق ءبيى» شالقىپ قويا بەردى. ونىسى – مەجەلى جەرگە جەتتىك، ۇيىقتاپ جاتساڭىز، ويانىڭىز، مىرزا، دەگەن بەلگى. «مىناۋ بىتەۋ دالا عوي. قالاسى قاي جەردە؟» دەپ ابدىراپ اينالاسىنا قاراعىشتاعانمەن كوزىنە استانا اتاۋلى ۇيرەنشىكتى ۇلى شاھارلاردىڭ سۇلباسى ىلىنە قويماعان. فلايەر قالىقتاپ كەپ ءدىرىلسىز    جايلاپ جەرگە قوندى. كوك شاردىڭ ءبۇيىرى ويىلىپ، ەسىك اشىلعاندا، ۇيتقىعان جەل ءبىر ۋىس ىستىق قۇمدى ءۇيىرىپ بەتىنە ءبىر-اق ۇردى. «مىناۋ قايتەدى-ەي!» لاپىلداعان ىستىق اۋاعا قاقالىپ، ءتىسىنىڭ اراسىندا شىقىرلاعان قيىرشىقتى تۇكىرىپ تاستاۋعا سەر اتىنا لايىقتى سىربازدىعى جىبەرمەي، ەرىكسىز قولورامالىمەن اۋزىن سۇرتكەن بوپ امال قىلعان. جەرگە توسەلگەن ۇزىن، قىزىل جول كىلەمنىڭ ۇستىنە تابانى تيەر تيمەستەن ەسىكتىڭ ەكى بوساعاسىنا قازديىپ تۇرا قالعان ەڭگەزەردەي ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى توبەسىنە كۇن تۇسىرمەي قولشاتىر توسا قويعان. ءتىسى اقسيا كۇلىمدەپ قارسى الدىنان شىعىپ، سالەمدەسىپ جول باستاعان بيىك لاۋازىمدى رەسمي وكىل مەن قوس قاپتالدا ساپ تۇزەپ قۇرمەتتى قاراۋىلدا تۇرعان ساربازداردىڭ ءتۇر-تۇلعاسى مىنا ءوزى سياقتى بۇتىندەي ساكسوندىق: جاقتارى قۋشيا سوزىلعان، اق كىرپىك، شيكىل سارى، ەڭسەگەي بويلى، ارسيعان  كەسەك ءبىتىم. ازيالىق ءبىر نىشان جوق. «سوندا بۇل ەلدىڭ حالقى ساكسون تەكتەس بولعانى ما؟» ۇزىن-شۇباق بىلقىلداق قىزىل كىلەمدى قىزىل سۋداي كەشىپ كەلىپ،  جەلگە ساتىرلاي جەلبىرەگەن اقش-تىڭ الا تۋى مەن ءورشۇتستاننىڭ كوك بايراعىنىڭ تۇبىنە توقتادى. ەكى ەلدىڭ گيمنى وينالىپ بولعان سوڭ انادايداعى ەسىك پەن توردەي كەرىلگەن اق ليمۋزينگە وتىرعان. بيوەنەرگيامەن جۇرەتىن ماشينا سىلاڭ قاعىپ دىبىسسىز سىرعي جونەلدى.

سالدەن كەيىن اقشا قۇممەن استاسا اسپانعا تىك ورلەگەن بوزعىلت تاۋدىڭ ەتەگىنە ماڭداي تىرەپ، ايقارا اشىلعان ورنەكتى داربازادان اتتاعاندارى سول، اينالا مۇلدەم باسقاشا بوياۋمەن كوز ارباپ قۇلپىرىپ سالا بەردى. كۇمبەز استىنداعى قالا! قاس قاعىمدا ەدەمنىڭ جاننات باعىنا توپ ەتە تۇسكەندەي ەسى شىعىپ اڭتارىلىپ قالدى ءبىر ءسات. قالعىپ كەتكەن جوقپىن با وسى دەپ باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى. ءتۇسىم دەيىن دەسە، وي-ساناسى ايقىن، ءبارىن اپ-انىق كورىپ تۇر، ءوڭىم دەيىن دەسە، كوڭىلى سەنەر ەمەس. قاي جاعىڭا قاراساڭ دا قالىڭ نۋ، شايىرى اڭقىعان سامىرسىن مەن قىزىل ارشا. سىڭسىعان مىڭ سان جاسىل جەلەك سامال جەلپىپ، جۇپار اۋا سارايىڭدى اشادى. گاۆايداعى اسەم قالالاردىڭ ءبىرىن كىندىك ازياعا كوشىرىپ اكەلىپ قويا سالعانداي. قوس جيەگىن پالما كومكەرگەن كەڭ دە ءتۇزۋ كوشەلەر. باققا مالىنعان سان پوشىمدى كوتتەدجدەردى ءورلى-قىرلى دوڭدەر جوتاسىنا قونجيتىپ-اپ كوزدەن الىپ قاشىپ بارادى. قالا جاتاعان. تەك اراكىدىك كۇنگە شاعىلىسىپ ون-ون بەس قاباتتىق اينەك وفيستەر سورايادى ءار تۇستان. ءتۇس مەزگىلى بولعان سوڭ با، كوشەدە ارلى-بەرلى جۇرگەن بيوموبيلدەر نەكەن-ساياق، جۇرگىنشىلەردىڭ دەنى ۆەلوسيپەد مىنگەندەر. قىراتتىڭ يىنىنەن ءمولت ەتىپ كورىنىپ، قيعاش قالىپ بارا جاتقان كول جاعاسى جىپىرلاعان حالىق. قايىق ەسىپ، سۋعا شومىلىپ ءماز-ءمايرام بولعان جۇرتتىڭ داۋىسى تىمىق اۋادا ەمىس-ەمىس جاڭعىرىپ ەستىلەدى. ءورشۇتستاننىڭ سوڭعى استاناسى شىنىندا دا كىسى تاڭعالارلىق ەكەن. قازىرگى وركەننيەتتىڭ ماقتانىشى بولىپ وتىرعان نۇرابات شاھارىنىڭ اتىنا سىرتتاي قانىق بولعانمەن، جاراتقان ءناسىپ ەتىپ كورىپ تۇرعانى وسى. عاجاپ! جوق، عاجاپ دەگەن جاي بەرىدەگى ءسوز، سىر-سيپاتىن بەينەلەر ءسوزدى ادامزات ازىرگە ويلاپ تاپپاعانداي، ايتەۋىر كوڭىلىندەگى اسەرگە لايىقتى بالاما قاپەلىمدە ءتىل ۇشىنا ۇيىرىلە قويمادى. قاسىنداعىلاردىڭ ايتۋىنشا، توبەسى كۇمبەزدەنىپ، 1500 مەتر بيىكتىكتە بيولوگيالىق قاباتپەن قورشالعان. ەنى 12, ۇزىندىعى 18 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە بارساڭ دا اق قۇمىن تىلەرسەكتەن كەشىپ، اساۋ تولقىنىن توسكە الىپ، ايرىقشا جاراتىلىسىنا كوز مەيىرىڭ قاناتىن گاۆايدى جاڭا بەكەر ەسكە الماپتى. ءبارىن كورسىن، تامسانا ءتۇسسىن دەگەندەي باياۋ سىرعىعان ماشينانىڭ اينەگىنەن قاي جاعىنا قاراسا دا – قويىنى سابات ساياباق. جەر بەتىنىڭ ەڭ اسەم، ەڭ اسىل اعاشى مەن وسىمدىگى وسىندا تامىر جايعان با دەرسىڭ. جاناي ءوتىپ بارا جاتىپ ءزاۋلىم سەكۆويانىڭ توبەسىنە قاراساڭ، باسىڭداعى قالپاعىڭ جەرگە تۇسكەندەي. ءار تۇستا ىرگە قوسپاي شوقتانىپ جەكە-جەكە وسكەن كسەرافيت، اكاتسيا، سۋككۋلەكت، ءزايتۇن توعايلارى. افريكادا تۇقىمى قۇرىپ بىتۋگە تاقاعان باوبابتى كورگەندە تىپتەن تاڭىرقادى. ءبىر ءوزى كىشىگىرىم  ءبىر توبەشىكتى قاناتىنىڭ استىندا باسىپ جاتىر. ءدىڭىنىڭ شەڭبەرى ۇندىستەردىڭ ۆيگۆامىنىڭ  ورنىنداي. كۇنى كەشەگە دەيىن امازونكا بويىنداعى جابايىلار وسى الىپ اعاشتىڭ ءدىڭىن ويىپ باسپانا عىپ تۇرعان جوق پا. اقىرى تۇبىنە جەتىپ تىندى. قوس قاپتالدا دوڭگەلەنىپ قالىپ بارا جاتقان ويدىم-ويدىم القاپتاردا قىزىل ارشا مەن ەندەميككە، قىزىلدى-جاسىلدى گۇلدەر مەن ءنىلى توگىلگەن شالعىن جارىسا ءوسىپ جايقالىپ تۇر. ساۆاننا دا، جۋنگلي دە وسىندا. باناندى ءبىر تىستەپ ءبىر-بىرىنە لاقتىرىپ، ەرسىلى-قارسىلى ويناپ جۇرگەن، ەندى ءبىرى كوكوستىڭ ءسۇتىن ءىشىپ، قاۋاشاعىن توبەسىنە توڭكەرىپ بەتى اعال-جاعال بوپ جول ورتاسىندا وتىرعان ورانگۋتانگتاردى كلاكسوندى باجىلداتىپ ازەر ۇركىتەسىڭ.

مۇندا جەر بەتىنىڭ باسقا تارابىنداعىداي  قىس،  كۇز دەگەن ۇعىم جوق. جىل – ون ەكى اي ءبىر-اق ماۋسىم – شىبىنسىز، قوڭىرجاي جاز. قاشان كورسەڭ دە ءوڭىن بەرمەي جايقالىپ تۇرعان ماڭگىلىك جاسىل جەلەك. باروككو  ستيلىندەگى ۇلكەندى-كىشىلى عيماراتتار دا جەر بەدەرىنە ۇيلەسىپ، تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگىندەي اسەم جىمداسىپ كەتكەن. تەك كوشە-كوشەنىڭ قيىلىسىندا، ۇيلەردىڭ قابىرعاسىندا جىپىرلاي ىلىنگەن كوسەمنىڭ پورترەتتەرى عانا وسىناۋ ادەمىلىكتىڭ سىنىن بۇزىپ تۇرعانداي. كوزىڭدى قالاي الىپ قاشساڭ دا تاناۋى تامپيگەن موڭعول بەت ەركەك جىمىڭ قاعىپ قارسى الدىڭدا تۇرا قالادى. ەۆروتسەنتريستىك تالعامدا تاربيەلەنگەن مۇنىڭ ازيالىق كەيىپ-كەسپىرگە مۇرىن شۇيىرە قارايتىن ادەتى. ونىڭ ورنىندا ءتىسى مارجانداي اقسيىپ گوليۆۋدتىڭ اكتەرى نە ۇزىن سيراعى جۋان سانىنا دەيىن جالاڭاش توپ – مودەل ساعان قيىلا قاراپ قىلىمسىپ تۇرسا، كوزگە قانداي سۇيكىمدى كورىنەر ەدى. بۇلار قىز سياقتى قىلميتىپ كوسەمدەرىنىڭ سۋرەتىن ءىلىپ قويادى ەكەن. امەريكادا باسقا تۇگىلى ۆاشينگتوننىڭ دا سۋرەتىن ىلمەيدى. ازيالىق سانا دەگەن وسى-اۋ، ءسىرا. باياعىدا، كۇن سيپاتتى ءسارۋاردىڭ تۇسىندا، ورشۇتتەردىڭ ءتۇرى وسىنداي بولعان با ەكەن؟ ءۇش عاسىردىڭ ىشىندە قالاي وزگەرگەن، ءا؟ وسى وي ەمەكسىتىپ، كوڭىلىن اۋەستىك بيلەگەن. باعانادان بەرى اۋزى جابىلماي، ءىلتيفات كورسەتكەن راسىممەن ەلپىلدەپ قالانىڭ وتكەن-كەتكەنىمەن تانىستىرىپ كەلە جاتقان سابانشاش، شيكىلسارى جىگىتكە ەڭسەرىلىپ، تاعى دا الدارىنان قالىقتاپ شىعا كەلگەن كەزەكتى بيلبوردقا يەك قاقتى:

– مىنا كىسىنىڭ سۋرەتى يكونادان دا كوپ-اۋ دەيمىن؟

– بۇل – ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدى قۇرعان ادام!

– قارايمىن دا تاڭ قالام. پاتشالارىڭىزدىڭ ءتۇرى ءبىر بولەك تە، سىزدەردىڭ تۇرلەرىڭىز ءبىر بولەك. ۋاقىت قالاي وزگەرتەدى، ءا؟

– ءيا، ۋاقىت ءبارىن وزگەرتەدى عوي!

– سوندا وسى وتىرعان ءبارىڭىز دە ورشۇتسىزدەر مە؟

ديپلوماتيالىق مەكتەپتىڭ مايىن ىشكەن سىرباز جىگىت ۇرتىنداعى ۇيىرىلگەن ادەمى جىميىسىن وشىرىمەگەنمەن كوزى تىكەنەكتەنىپ جالت قارادى:

– ءبىز – ءورشۇت ەمەسپىز، ورشۇتستاندىقتارمىز! – سودان سوڭ جۇدىرىعىنا جوتكىرىنىپ تاستادى دا، – ورشۇتتەردى قازىر كورەسىز، كورىمدىگىڭىزدى دايىنداي بەرسەڭىز دە بولادى، – دەدى كوزىنىڭ قيىعىنان قۋاقى كۇلكىنىڭ قۇيرىعى جىلت ەتىپ. 

كوزايىم ءسات كوپ كۇتتىرگەن جوق. ءۇش قاباتتى، شاعىن مەيمانحانانىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعان. جۇكشى نە كەزەكشى مە، جارىلا اشىلعان اينەك ەسىكتىڭ اۋزىن توبەسىمەن وڭمەڭدەي ءسۇزىپ ءبىر جالبىر شاش جىگىت شىعا كەلدى. جۇرگەن سايىن شايقالاقتاپ، اياعىن ءبىر جاعىنا شويناڭداپ باسادى. تاياپ كەپ ءجۇزىن تىكتەپ  سالەمدەسكەندە سەر روبەرت سەلك ەتە ءتۇستى. تاڭىرقاعانى ما، الدە قورقىپ كەتكەنى مە – يتجىعىس ارپالىسقان استان-كەستەن سەزىمىنە ەن تاعا الار ەمەس قاپەلىمدە. اۋەلگىدە ۇلۇع مەيرامداعى بولاتىن كارناۆالعا دايىندالىپ، بەت-اۋزىن بوياپ العان با دەپ ويلاعان. تىپتەن ولاي ەمەس. ءبىر كوزى كوك، ءبىر كوزى قارا، ءبىرى قيىق، ءبىرى ءدوپ-دوڭگەلەك. شاشىنىڭ قاق شەكەدەن ايرىلعان جارتىسى سارى، جارتىسى قارا. مۇرىنى دا، بۇكىل بەت تەرىسى دە سولاي. جارتى-جارتىلاي سارى مەن قارا. قاس-قاباق، شىقشىت، يەك دەگەنىڭىز دۇنيەنىڭ ەكى قيىرىنان اكەپ زورلاپ قيۋلاستىرىپ قويعانداي. ءبىر جاق قول-اياعى ۇزىن، ەكىنشى جاعىنىكى قىسقا. ءبىر تەرىنىڭ استىندا ەكى جارتى دەنە ءيتىس-تارتىس ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي. ءۇش ۇيىقتاساڭ تۇسىڭە ەنبەس، مىڭ ويلاساڭ قيالىڭ شالماس قۇبىجىق، توسىن تۇرپات. «و، يسۋس!» دەدى ىشىنەن قۇدايىنا جالبارىنىپ، قۇدايىن ەسكە العان بويدا توسىندەگى سابالاق جۇنگە كومىلگەن التىن باۋلى كرەسى ءوز-وزىنەن تەربەلە باستاعانداي بولعان. جوق، كەۋدەسىنە سىيماي دۇرسىلدەي جونەلگەن جۇرەگىنىڭ ءدۇمپۋى ەكەن. جاي ادام جالعىز-اق قولىمەن ءىلىپ جۇرە بەرەتىن قارا چەموداندى قاپسىرا قۇشاقتاپ، قوس جاعىنا كەزەك تەڭسەلە  مىقشىڭداپ بارا جاتقان كەمتار مۇسكىندى كوزىنىڭ قيىعىمەن ۇزاتىپ ساپ تۇرعان قوسشى جىگىت جۇقانا بەتىنە  جۇقالتىم كۇلكى جاعىپ، ء«ورشۇتىڭىز وسى» دەگەندەي بۇعان قاراپ بىلىنەر-بىلىنبەس ەزۋ تارتتى.

مەيمانحانانىڭ جايلى توسەگى جامباسىنا تاستاي باتىپ ءتۇن بويى اۋناقشىپ ۇيىقتاي العان جوق. كىرپىگى ءسال ايقاسا  بەرسە، الگى قۇبىجىق سۋرەت ەلەستەپ سەلك ەتە تۇسەدى. باعاناعى سابان شاش سارى جىگىت مەيمان دەپ قىزمەت كورسەتۋدەن گورى كىسىلىك ءىلتيفاتى جوعارى، ادامعا ۇيىرسەك، جۇعىمدى جان بولسا كەرەك. اەروپورت باسىندا كۇتىپ العاننان بايەك بوپ قولدى-اياققا تۇرعىزعان جوق. قاسىنان ءبىر ەلى شىقپاي، ءبىرىنشى قاباتتاعى رەستوراننان كەشكى استى بىرگە ءىشىپ، ءىڭىر ۇيىرلە ۇيىنە ءبىر-اق قايتقان. ءوزى اڭگىمەشىل ەكەن. تىڭداپ وتىرساڭ، بىلمەيتىنى بيت ىشىندە مە دەرسىڭ.

 2

ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، ەسەك قۇلاعى كەلتەدە، ءوزى باتىر، ءوزى اڭعال بوزاق دەگەن جۇرت بولىپتى-ءدۇر. جەرى كەڭ، كوڭىلى ودان دا دارقان، ەتەك-جەڭىن قىمتامايتىن، دالاسىنداي داليىپ جاتقان ەل دەسەدى. قىزدارىنىڭ بەتى قىزىل، شاشى ۇزىن ەكەن. ەركەكتەرى شەتتەرىنەن ءاپايتوس، جۇرىستەرى بالپاڭ، ءبىر وتىرعاندا ءبىر تايدىڭ ەتىن جەپ، ءبىر جاتسا، ءبىر اپتا ۇيىقتايدى-ءدۇر. ال جاۋمەن شايقاسا قالسا، وتىز كۇن اتتان تۇسپەي ۇرىس سالاتىن  ەردىڭ  سويى بولىپتى. سالقار ساقارا، سەڭگىر تاۋ، ءمولدىر كول، تاسقىندى وزەندەرىنە ءتورت تارابىنداعى انتالعان كورشىلەرى قىسىق، قيسىق، كوك كوزدەرىنىڭ سۇعىن قاداۋمەن وتەدى. قىزىققانمەن قىلار قايراندارى جوق. قيدالاسسا جەلكەسى قيىلارىن بىلەدى. جاۋعا شاپسا – باتىر، جاي كۇندە ساۋىقشىل، سەرى، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالاتىن ساياتشى، بايلىققا قىزىقپايدى، جىلتىراققا ەلىكپەيدى، «مالىم – جانىمنىڭ، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن وسىناۋ تاكاببار، بەكزات جۇرتتىڭ تىزەسىن بۇگىلتىپ، كەكجيگەن باسىن ءيىلتۋ ءۇشىن نە ىستەمەك ءلازىم؟ اقىرى، وتىز باقسى، سەكسەن سيقىرشى قىرىق كۇن زىكىر سالىپ، دۋا وقىپ كوكتەگى پەرىنىڭ قىزى – ءپاري رۋزيمەن ءسوز بايلاسادى.

– بوزاقتى جولدان تايدىرۋ ءۇشىن قىلماعان ھايلامىز قالمادى- ءدۇر، – دەپ باس سيقىرشى شاعىنىپ زارىن توگەدى. – بۇ نە دەگەن پارىقسىز جۇرت ەكەنىن ۇقپادىق، ءجۇدا. كەدەيىنە بايلىق بەردىك، بايىنا باق بەردىك، باعلانىنا تاق بەردىك – ءبىرىن دە المادى: كەدەي كەكجيىپ قايقايعان ءتوسىن قاقتى – مەنىڭ بايلىعىم كەۋدەمدەگى نامىسىم دەگەنى; باي قاسپاق تاناۋ بالاسىن بەتىنەن ءسۇيىپ، توبەسىنە كوتەردى – مەنىڭ باعىم – ۇرپاعىم دەگەنى; باعلان اينالاسىنداعى ەلدى كورسەتتى – مەنىڭ التىن تاعىم – قارايعان جۇرتىمنىڭ راحمەت-العىسى دەگەنى. ەشتەڭەگە قىزىقپايتىن بۇل جۇرتتى وزگەرتۋگە جەر بەتىندەگى ەشقانداي سيقىردىڭ كۇشى جەتەر ەمەس-ءدۇر!

 – سو دا ءسوز بوپ پا؟ – پەرىنىڭ قىزى ساقالدارى ساپسيىپ، الجا-الجاسى شىققان باقسىلار مەن كارى سيقىرشىلارعا ء«اي، وڭشەڭ اراتاماقتار-اي» دەگەندەي تىجىرىنا ءبىر قاراپ الدى. – ونىڭ بابىن تابۋ وپ-وڭاي!

 – قالاي؟ – دەدى باس سيقىرشى ماڭدايىنداعى جالعىز كوزى جىپىلىقتاپ.

 – ولاردىڭ كوكىرەگىندە شۇكىرشىلىك دەگەن يمان وتىر. سونى  قۋىپ شىقساڭ بولدى – التىن كىلت قولىڭا ءتۇستى دەي بەر!

كۇڭنەن تۋعان قودارعۇل بەس جاسقا كەلگەندە كۇندە تاڭەرتەڭ كۇننىڭ كوزىنەن التىن شۇيكەدەي دومالانىپ كىپ-كىشكەنتاي سارى قىز جەرگە تۇسەدى. ۇرپيگەن شاشى دا سارى، ءوزى دە ساپ-سارى. كۇلىمدەي قاراپ، كىپ-كىشكەنتاي قولدارىمەن قودارعۇلدىڭ قولىنان ۇستايدى. ايدالادا جالعىز ءوزى قوزى باعىپ قۇلازىعان بالا دوس تابىلعانىنا قۋانىپ كەتەدى. كوك شالعىننىڭ ۇستىندە اسىر سالىپ كوبەلەك قۋادى. دوڭگەلەك، جۇقالتىم تاستاردى ايدىنعا جاناي لاقتىرىپ «مايجالاتپاق» وينايدى. بۇزاۋعا مىنەدى... كۇنى بويى ەكەۋدەن-ەكەۋ ويناۋعا ءبىر جالىقپايدى. ابدەن قاس قارايعاندا عانا سارى قىز كىشكەنتاي ساۋساقتارىن ەلبىرەتە قوش ايتىپ، كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەسىمەن بىرگە كوكجيەككە ءسىڭىپ جوق بولادى. قودارعۇل اڭىرعان كۇيى قۇلاعى قالقايىپ قىر باسىندا ۇزاق تۇرادى. تاستاپ كەتىپ قالعانىنا وكپەلەگەنى مە، الدە «اتتەڭ، قۋىپ جەتىپ الاتىنداي قاناتىم بولسا عوي!» دەپ وكىنگەنى مە، ايتەۋىر كوڭىلى الابۇرتىپ، ەرىكسىز كۇرسىنەتىن. تاڭ اتىسىمەن كۇن كوزىنەن توگىلگەن التىن ءجىپتى بويلاي جۇگىرىپ سارى قىز تاعى دا جەرگە تۇسەتىن. ءوستىپ تۋعان اي تۋراعان ەتتەي تاۋسىلىپ، جىل ارتىنان جىلدار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. قودارعۇلمەن بىرگە سارى قىز دا ەسەيە بەردى. ەندى سارى قىزبەن تۇندە عانا ۇشىراساتىن بولدى. بۇرىنعىداي ەمەس، شاشى، قاس-كىرپىگى قارا، ۇلبىرەگەن ءجۇزى بوز بيەنىڭ سۇتىندەي اپپاق. ىمىرت جامىراي قولاڭ شاشى قارا تۇندەي جايىلىپ، ەكى كوزى جۇلدىزداي جارقىراپ جانىنا كەلەدى. سولقىلداعان ىستىق ءتانىن تاقاپ، القىنعان دەمى القىمىن شارپىپ-شارپىپ وتكەندە، ءتورت تۇلىكتىڭ اراسىندا ءوسىپ، بۇقا-تەكەنىڭ كۇيەك ناۋقانىنداعى قىزىقتارىن كورە-كورە كوزى ەرتە اشىلعان بوزبالا ەسىنەن تاندى. ەكەۋى كوك شالعىنعا كومىلە قۇلاعان. كىشىگىرىم توبەشىكتى سولقىلداتىپ، ارسى-كۇرسى ەكەۋى قوسىلا ىڭىرسىعاندا قاستارىندا جايىلىپ جۇرگەن ءۇيىرلى جىلقى قاسقىر شاپقانداي دۇركىرەي ۇرىككەن. اسپاندا اي قورعالاپ، ۇياتتان ورتەنگەن اق ديدارىن توقىمداي قارا بۇلتتىڭ ەتەگىنە باستى.

ءپاري رۋزيدىڭ اي-كۇنى جەتكەندە، مىرزانىڭ تۇمسا توقالى دا تاڭسارىدەن بەرى ونەكى قانات اقوردانىڭ بوساعاسىنا كەرىلگەن ارقانعا اسىلىپ، «بي-ءباتيما ءپىرىم-اي!» دەپ قينالا سىڭسىپ تولعاتىپ  جاتىر ەدى. ء«تۇس، ءتۇس!» دەپ كەلىساپپەن جەردى تۇيگىشتەپ ابدەن سىلەسى قاتقان كارى كەمپىر ءبىر ءسات  ءۇنسىز قالعان. كىندىك تۇسى سولىق ەتىپ، ىلكىدە بويى جەڭىلدەپ سالا بەرگەن كەلىنشەك تالىقسىپ كەتتى. وسى مەزەتتى اڭدىپ تۇرعانداي پەرىنىڭ قىزى كەرەگەنىڭ كوزىنەن سىبدىرسىز كىردى دە ءوز بالاسىن كەلىنشەكتىڭ ەتەگىنىڭ استىنا تاستاپ، شارانانى ءىلىپ الىپ عايىپ بولدى.

گۇجىلدەي شار ەتكەن جابايى داۋىستان كەلىساپقا ماڭدايىن سۇيەپ قالعىپ كەتكەن قۇشىناش كەمپىر سەلك ەتىپ كوزىن اشىپ العان. ء«ۇيبۋ، بالا ءتۇسىپ قويعان ەكەن عوي!» دەپ اپالاقتاپ بارىپ، كەلىنشەكتىڭ ەتەگىنىڭ استىنا ەنتەلەي ۇڭىلگەن. اياق-قولى تىرباڭداعان قىزىلشاقاعا ۇمسىنا بەرىپ، كىرپىك قاقپاي وزىنە تەسىرەيە قادالعان شەگىر كوزدى كورىپ شالقاسىنان تۇسە جازدادى. كوزىنە شاپتالىپ قالعانداي قۇبىجىق سۋرەت جانارىنان وشەر ەمەس. شاشى اپپاق، جىلاعاندا ەزۋى ىرسيىپ وتىز ءتىسى اقسيىپ كورىنەدى. عۇمىرىندا تالاي سۇمدىقتى كورىپ، اناۋ-مىناۋعا وڭايشىلىقپەن سەلت ەتە قويمايتىن قۇشىناشتىڭ ءسىرى جۇرەگى اتقاقتاپ اۋزىنا تىعىلدى. ەتەگىنە سۇرىنە - قابىنا جەرگە ەكى-ءۇش اۋناپ تۇرىپ، سىرتقا اتا جونەلگەن. حابار كۇتىپ، ەسىك الدىندا ارلى-بەرلى قارىشتاي ادىمداپ تىقىرشىپ جۇرگەن مىرزا ءسۇيىنشى سۇراعالى شىقتى دەگەن دامەمەن كەمپىرگە ەمىنە قارسى ۇمتىلعان:

- ۇل ما؟! – دەدى ەكى كوزى جايناي دەمىگىپ.

- مىرزا... سۇمدىق!.. م-م-ماسقارا! – كەكەشتەنگەن كەمپىردىڭ ءسوزىنىڭ اياعىن كۇتپەي مىرزا اسىعىس باسىپ ۇيگە كىرىپ كەتكەن. شىعۋى ودان دا جىلدام بولدى:

- جوعالت كوزىن. ەل كورسە، سۇيەككە تاڭبا!

- مىرزا، مەنى ونداي ىسكە قيناماڭىز. قۇدايدىڭ الدىندا كۇناھار بولا المايمىن.

 مىرزا اياق-قولى سەلكىلدەپ ابدىراپ تۇرىپ قالعان. جەلكەسىنە نايزا كەزەگەندەي زوردىڭ كۇشىمەن كىبىرتىكتەپ كەمپىر قايتادان ەسىككە بەتتەدى.

ەتەگىن جىلى سۋمەن شايىپ، اياق-قولىن باۋىرىنا العان سوڭ كەلىنشەك شارىلداعان شاراناعا قولىن سوزدى:

- قۇلىنىمنىڭ سىلەسى قاتتى عوي، اكەلىڭىزشى، ەمىزەيىن.

نە ىستەرىن بىلمەي ساسقالاقتاعان كەمپىر  ءبىر ورىندا تىپىرلاپ:

- حانىم... حانىم! – دەي بەردى. – ەمىزبەي-اق قويىڭىزشى.

- جوق، اكەلىڭىز!

قۇشىناش ەرىكسىز امىرگە كوندى. الپىس ەكى تامىرى يىگەن انا ەشتەڭەنى كورەر ەمەس.

- جارىعىم! جانىم! – ەمىرەنىپ اق ماماسىن شارانانىڭ اۋزىنا توستى. «ىشتەن شىققان شۇبار جىلان-اي!» دەدى اقسيعان جالعىز قاسقا تىسىمەن استىڭعى ەرىنىن تىستەلەگەن كەمپىر قاراۋعا ءداتى شىداماي سىرت اينالا بەرىپ.

جۇلقىلاپ، قانىمەن قوسا سولقىلداتىپ سورعان قورقاۋدىڭ تىسىنەن جاس انانىڭ ەمشەگى قاعىنىپ، ەكى اپتادان سوڭ كوز جۇمدى.

ۋايىمعا قايعى جامالىپ، مىرزا قاتتى كۇيزەلدى. «بۇل ءبىر قۇتسىز مەكەن بولدى!» دەپ، تىك كوتەرىلىپ باسقا قونىسقا توڭكەرىلگەن. بالانى بەسىگىمەن ەسكى جۇرتقا تاستاپ كەتەدى. مەجەلى جەرگە جەتىپ، تۇيەنى شوگەرسە، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، جىلاعان بالانى تەربەتىپ بەسىك الدارىندا تۇرادى. ەل شوشىنىپ، نە ىستەرىن بىلمەي داعدارادى. ءبىرى ساداقپەن اتىپ تاستايىق دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەر وزەنگە لاقتىرايىق، سۋ اعىزىپ اكەستىن پالەكەتتى دەيدى. بىراق ولاي ەتۋگە ەشقايسىنىڭ ءداتى بارمايدى. ۇيلەر تىگىلىپ بولعان سوڭ، بوز قاسقا شالىپ، تاڭىرگە «تاساتتىق» بەرەدى. سول كەزدە اۋىلعا اق ساقالى بەلىنە تۇسكەن جالاڭ اياق-جالاڭ باس ديۋانا كەلەدى اساتاياعىن سىلدىرلاتىپ. «بالانى ماعان بەرىڭدەر» دەيدى. بەسىگىمەن كوتەرىپ، تاۋ اراسىنداعى قۇرىم كۇركەسىنە الىپ كەلەدى. ديۋانا جاڭا كۇشىكتەگەن قاڭعىباس، قاباعان قارا قانشىقتىڭ كۇشىكتەرىن جەرگە كومىپ، بالانى ءيتتىڭ باۋرىنا سالادى. كۇشىكتەرى كومىلگەن جەردى تىرنالاپ، يىسكەلەپ، وتىرا قالىپ ۇلىپ كوزى ءمولت-ءمولت جاساۋراعان قانشىق ەمشەگى ابدەن سىزداعان سوڭ ەرىكسىز كونگەن. بالا سولپىلداتا سورىپ، قارىنى بۇلتيىپ بوي-بويى شىعا تەرلەپ ۇيىقتاپ كەتەدى. كەيدە ونىڭ قوماعايلىعىنا شىداي الماي، قىڭسىلاپ ورنىنان تۇرىپ كەتسە، اۋزىمەن ەمشەككە جارماسىپ، ەكى قولى تيگەن جەرىنە تاس جابىسىپ، بۇتىنىڭ اراسىندا سالاقتاپ كەتىپ بارا جاتقانى. بالا كۇشىك سياقتى تەز شيراپ، ەرتە جەتىلدى. سۇتپەن ەنگەن قاسيەت سۇيەگىنە ءسىڭدى. قاجىرلى، قايسار، سۋىققا دا، ىستىققا دا ءتوزىمدى. اشكوز، قورقاۋ، الدىنا اس كەلسە، قاسىنداعى ادامنان قىزعانىپ، كوزى قانتالاپ كەتەدى. ەسەيە كەلە اينالاسىنا ۇرى يتتەي ءتيدى. كۇندىز ەلدىڭ ورىستەگى توقتى-تورىمىن ۇرلادى، تۇندە ءشيدىڭ ارتىندا تۇرعان قازاننىڭ بەتىندەگى قايماعىن سىپىرىپ جەپ، ساباداعى قىمىزىن ارقالاپ اكەتتى. ىعىر بولعان جۇرت مىرزاعا شاعىندى. «مىناۋ ءبىر ءتىرى كۇيىك بولدى-اۋ»» دەپ قاھارىنا مىنگەن مىرزا ديۋانانىڭ كۇركەسىنە كەلىپ زىكىر سالدى:

–  اتادان ازىپ تۋعان مىنا قۇبىجىقتى باياعىدا ءولتىرىپ تاستايىق دەپ جاتقاندا اراشاعا ءتۇسىپ الىپ قالعان سەن ەدىڭ. ەلدە جوق سۇمدىقتى شىعارىپ، اعايىندى بۇلىكتىرىپ ءبىتتى. كانە،  ۇستاپ بەر، ات قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرەمىن!

–  ساۋعا، تاقسىر! – دەدى ديۋانا اساتاياعىن سەرمەپ. – يسا كوكتەن تۇسەردە، ءماۆدي جەردەن شىعاردا دۇنيەدە نە قيلى حيكمەتتەر بولار-ءدۇر. بۇل دا سونداي نىشاننىڭ ءبىرى شىعار. ءبورى سىيعان كەڭ دالاعا ءبىر ۇرى سيار، جۇرە بەرسىن!

مىرزا سوزگە توسىلىپ، اتباسىن كەرى بۇرعان.

ديۋانا بالاعا يتەمگەن دەپ ات قويدى. ەل دە سولاي دەپ اتادى. يتەمگەن قارۋلى، قايسارلىعىمەن قوسا سۇعاناق، تىمىسكى، كۇرەسىننەن سىنىق تەبەن كورسە كوزى قىليلانىپ كەتەتىن دۇنيەقوڭىز بوپ ءوستى. ۇرلىقتان جيناعان مالىنىڭ تۇساعى ەگىزدەن، تۋشاسى توعىزدان تولدەپ، از جىلدىڭ ىشىندە بايىپ شىعا كەلدى. قالىڭىن تولەپ ءبىر بايدىڭ قىزىن الدى. مىڭعىراعان مالى ورىسكە سىيمادى. بىراق ءتورت قانات قاراشا ءۇيدىڭ تورىندە سىلكىپ سالار سىرماعى بولمادى. ارام ولگەن مالدىڭ كون تۋلاعىنىڭ ۇستىندە قاتىنى ەكەۋى دومالاي كەتەتىن. قىلقۇيرىقتىڭ ءۇيىرىن شۇرقىراتىپ مىڭداپ ايداسا دا تابانى جەر ءسۇزىپ قوتىر تايعا جايداق ءمىنىپ ءجۇردى.

قىلىعى ەرسى، قۇلىعى بوتەن. باقسىنىڭ مولاسىنداي جالعىز شوشايىپ ەل شەتىندە بولەك وتىراتىن. دۋمانشىل، دارقان، اعايىنمەن ەنشىسى ءبولىنىپ كورمەگەن جومارت بوزاقتار «مىناۋ قايدان شىققان پالە!» دەپ شوشىنىپ قارايتىن. قىستا قار سۇراساڭ بەرمەيتىن قالتىراعان قاراۋ. اۋىل-ايماقتا ءتىرى جانمەن ارالسىپ ءوز ۇيىنەن شىنى شەتىن تىستەتىپ كورگەن ەمەس. وزگەنى جارىلقاماق تۇگىلى ءوزىنىڭ اۋزى جارىپ اس ىشپەدى. قاتىنى قازاننىڭ قاسپاعىن  قىرىپ جەدى، جالعىز ۇلىنا قۇرتتىڭ قوقىمى مەن ءبىر ۋىس بيدايدى ەشكىنىڭ تۋلاعىنا شاشىپ  بەرەتىن. بوران-شاشىندا قالجىراپ قارا تۇتىپ كەلگەن قۇدايى قوناققا ەسىگىن اشپادى، قايىر سۇراعان تىلەنشىنى يت سالىپ قۋاتىن. جان بالاسىندا جوق وسىناۋ راحىمسىز قاراۋلىعىنا جاعاسىن ۇستاعان جۇرت بىرتە-بىرتە ونىڭ يتەمگەن اتىن ۇمىتىپ، «شىق بەرمەس شىعايباي» اتاپ كەتتى. شىعايبايدىڭ ومىرىندە قولىنان ءدام تاتقان جالعىز ادام – الداركوسە. ەل كەزىپ جۇرگەن الدار شىعايدىڭ ساراڭدىعىن ەستيدى دە «بۇل سىعىردىڭ اۋسەلەسىن كورەيىن» دەپ، ءبىر كۇنى قاراشا ءۇيدىڭ تۇندىگىنەن ءتۇتىن بۇرق ەتە قالعاندا، سالەمىن سوزا ايتىپ كىرىپ كەلەدى. شىعايباي ارام ولگەن توقتىنى بۇتارلاپ جاتىر ەكەن، قوناقتىڭ سالەمىن دە المايدى، تورلەت دەپ تە ايتپايدى. الدار ايىل جيسىن با، مىسقىلداي كۇلەدى:

- پاي-پاي، شىعايباي دەگەن مىرزا دەپ ەستۋشى ەدىم، ءدال مال سويىپ جاتقاندا كەلىپپىن، اۋزىمنىڭ سالىمىن قاراشى! – دەپ بەلىندەگى كىسەسىن شەشىپ، ىرگەگە تاستايدى. قوناقتان وڭاي قۇتىلماسىن ءبىلىپ، امالى قۇرىعان شىعايباي ەت سالىپ:

- ءپىس، قازانىم، بەس اي! – دەپ قازاندى وتقا قويادى: الدار:

- وتىر، كوتىم، ون اي! – دەپ وتىرا كەتەدى. ءسويتىپ كۇندىز تۇرماي، تۇندە ۇيىقتاماي تاپجىلماستان بەس اي وتىرادى. بەس اي دەگەندە ولەكسەنىڭ كوكجاسىق شاندىرى پىسەدى-اۋ ايتەۋىر. الدىنا كەلگەن ءسىڭىر-شەمىرشەككە دەيىن سىپىرا سوعىپ ابدەن تويعان سوڭ الداركوسە:

- دۇشپاننان تۇك تارتساڭ دا پايدا! – دەپ ەتەگىن سىلكىپ، ورنىنان تۇرىپتى.

شىعايباي جالعىزىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ ەمىرەنبەيتىن، جار توسەگىندە جالىنداپ ءلاززات تاپپايتىن، ەسەسىنە تىشقاق تۋشاعا تەكە ارتىلىپ جاتسا، «ە، مىناۋ ەندى ەكەۋ بولاتىن بولدى عوي، الدە ەگىز تابار ما ەكەن!» دەپ جانى سۇيسىنەتىن. جيناعان التىنىن وگىز تەرىسىنەن تىگىلگەن شونەككە سالىپ، يەن تاۋدىڭ قۋىسىنداعى جەتى قاقپاعى بار ۇڭگىرگە تىعىپ قوياتىن. كۇن سايىن ەل جاتقاندا، جان ادامعا كورىنبەي بۇقپانتايلاپ بارىپ، ۇڭگىردىڭ تۇبىندەگى التىنىن باۋىرىنا باسىپ، ساعاتتار بويى ەسى كەتە ەلجىرەپ وتىرعان كۇيى تاڭ اتا ءبىر-اق قايتاتىن.

ىشپەي-جەمەي جيناعان التىنى ات باسىنداي بولدى. بىراق ول دا از كورىندى. بايۋدىڭ جاڭا جولىن ويلاپ، مىسىردان كەرۋەن تارتقان ساۋداگەرلەرگە ىلەسەدى. ساحاراعا جەتكەندە قىرىق كۇن كوز اشتىرماي قارا داۋىل سوعىپ، مال-جاننىڭ قىرىلعانى قىرىلاپ، ءتىرى قالعانى ءبىر-بىرىنەن اداسادى. شىعايباي جارتى دەنەسىن قۇم باسىپ، شىبىن جانى انە-مىنە كەۋدەسىنەن ۇشايىن دەپ جاتقاندا، عايىپتىڭ كۇشىمەن قۇمىرا ۇستاعان ءبىر اۋليە ۇشىراسا كەتەدى. حال ۇستىندەگى مۇسكىن:

- سۋىڭنان ءبىر جۇتىم بەرشى! – دەپ جالبارىنادى.

- جارايدى، – دەيدى اۋليە. – اقىسىنا نە بەرەسىڭ؟

- قۇدايدان سۇراپ العان جالعىز ۇلىمدى بەرەيىن، قولىڭا سۋ قۇياتىن قۇلىڭ بولسىن!

- ماعان قۇلدىڭ كەرەگى جوق. ءوزىم دە قۇلمىن، قۇدايدىڭ قۇلىمىن.

قاسىقتاي سۋ جۇمىرىنا جۇق بولماعان سوڭ تاعى ءبىر جۇتىم سۇرايدى. اۋليە تىلەگىن ورىنداپ:

- اقىسىنا نە بەرەسىڭ؟ – دەيدى.

- قالىڭمالىنا قىرىق ناردىڭ جۇگىن بەرىپ العان اي مەن كۇندەي ايەلىم بار، سونى ال – بوساعاداعى كۇڭىڭ بولسىن!

- ماعان كۇڭنىڭ كەرەگى جوق. اي مەن كۇنگە ايىرباستامايتىن ءوزىمنىڭ جارىم بار.

 ەكى ۇرتتام سۋ دا اجالعا اراشا بولماسىن ءبىلىپ جانى ىشقىنعان بەيشارا تاعى ءبىر جۇتىم سۇراپ زار يلەدى. اۋليە ول تىلەگىن دە ورىنداپ، وتەۋىنە نە بەرەتىنىن سۇرايدى.

- ءومىر بويى تىرنەكتەپ جيناعان ات باسىنداي التىنىم بار ەدى، سونى ال!

اۋليە باسىن شايقاپ مىرس ەتەدى:

- قاتىن-بالاڭنان جىلتىراعان تاس قىمبات بولعانى ما؟

- وي، قاريا، قىزىق ەكەنسىز، – دەيدى ەس جيا باستاعان مۇسكىن. – ساقالىڭىز بەلىڭىزگە تۇسكەنشە سونى دا تۇسىنبەيسىز بە؟ التىن بولسا، ءبارى دە مەنىكى ەمەس پە: تاقتى دا باقتى دا ساتىپ الام. «قاتىن – جولدا، بالا – بەلدە» دەمەي مە اتام بوزاق. قالىڭىن بەرىپ العان سۇلۋدان ۇلىن دا، قىزىن دا سۇيمەيمىن بە! بىراق ەندى ءبارى ءبىتتى. نە بولسا دا شىداپ، ولسەم – التىندى قۇشاقتاپ ءولۋىم كەرەك ەدى. سوڭعى تامشىنى بەكەر ءىشتىم!

سوندا اۋليە:

- جوق، دۇرىس ىستەدىڭ. سوڭعى جۇتقانىڭ ۋ بولاتىن! – دەپ جالت بۇرىلىپ جۇرە بەرەدى.

شىعايبايدىڭ جالعىز ۇلىنىڭ ەل قويعان اتى قارىنباي بولاتىن. مىڭدى ايداعان بايدىڭ بالاسى بولسا دا اۋزى اسقا جارىماي تۋلاققا شاشىلعان بيدايدى ءجۇننىڭ اراسىنان تەرىپ جەۋمەن كۇنى وتكەن سورلىنىڭ قۇلقىننان باسقا قايعىسى جوق ەدى. كۇندىز-ءتۇنى تەك تاماقتى ويلاي-ويلاي كوزى قارنىنا ءتۇسىپ كەتەدى. دۇنيەگە قارىنىمەن عانا قارايدى: قارىنى تويعان كۇنى اينالا جايناعان ۇجىماق، قارىنى اشسا – تاس قاراڭعى تۇنەك.

قارىنباي ەرجەتىپ، بالالى-شاعالى بولعاندا، باياعى اۋليە «بۇ بەيشارا جوقشىلىقتان ءومىرى وكسىپ قور بولىپ جۇرگەن شىعار» دەپ مۇسىركەپ، تۇسىندە وعان ايان بەرەدى. اكەسىنىڭ التىنى قايدا ەكەنىن ايتادى. «بىراق جاقسى نيەتپەن بار!» دەيدى. قارىنباي ۇڭگىردى ىزدەپ تابادى. التى تاس قاقپادان ءوتىپ، جەتىنشىسىن اشىپ قالعاندا، التىنعا وراتىلىپ جاتقان جەڭدى بىلىكتەي سارى جىلان باسىن قاقشاڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ الىپ، ايىر ءتىلى سۋماڭداي ىسىلدايدى:

- نەعىلعان پەندەسىڭ؟

- مەن شىعايبايدىڭ ۇلى قارىنبايمىن.

- نە ىزدەدىڭ؟

- اكەمنىڭ التىنىن الۋعا كەلدىم.

- سەن مۇنى بورىق كولدىڭ تۇبىنە اپارىپ تاستا. سۋى تازارىپ تۇششىلانسىن. بالىق كوبەيەدى، قۇس قوناقتايدى. جەر كوركەيىپ، اينالاسىنداعى مال مەن جانعا سايا بولادى.

- جو-جوق، نە دەپ تۇرسىڭ؟ – دەدى قارىنباي قارىنىنداعى كوزى الايىپ. – مەن ءوز التىنىمدى ءويتىپ سۋعا تاستاي المايمىن!

- بۇل - ۇرلىق-قارلىقتان جينالعان ھارام التىن، ەشكىمگە وپا بەرمەيدى. ءوستىپ بورىق سۋعا تاستاسا، سۋمەن بىرگە تازارادى.

- التىندا ھارامدىق جوق.

- سەن دە اكەڭ سياقتى ازعىن ەكەنسىڭ! جىلان پاتشاسى التىن ايدارلى باپى ايداھار ماعان ادەيى كۇزەتتىرىپ قويعان. نيەتى بۇزىق پەندەگە بەرمەيمىن!

- اكەل التىنىمدى! – دەپ تەپسىنە ۇمتىلعان قارىنبايدىڭ موينىنا وراتىلا كەتىپ، جىلان ايىر ءتىلىن ءدال سامايدان سۇعىپ العان. قارىنباي سول جەردە ەكى اياعى اسپانعا سەرەڭ ەتىپ، سەسپەي قاتتى.

قارىنباي اتادان جالعىز بولعانمەن، ارتىنداعى ۇرپاعى قاۋلاپ ءوستى. كاليماعا تىلدەرى كەلمەسە دە، پايعامباردىڭ جولىن ۇستاپ، باس-باسىنا ءتورت-بەستەن قاتىن الدى. بايبىشە-توقالداردىڭ قۇرساعى قۇنارلى بولىپ بالانى بالاعىنان بيتشە دومالاتسىن. جىلدار دوڭگەلەپ، عاسىر اۋىسقاندا قارىنبايلار رۋلى ەل بولىپ، بارا-بارا بوزاقتىڭ ىرگەلى تايپاسىنا اينالعان.

ادامنىڭ قانداي جاماندىققا دا كورە-كورە كوزى ۇيرەنىپ، ەتى ولەدى عوي. اۋەلگىدە قارىنبايلارعا جيىركەنە قارايتىن بوزاقتار ەندى: «وسىلاردىكى اقىل-ەي، قالاي تىرشىلىك ەتۋدىڭ ءجونىن بىلەدى-اي!» دەپ تامسانۋدى شىعاردى. ماڭدالادا ماڭ-ماڭ باسقان بەكزاتتىقتىڭ باسى ءيىلدى. بوزاقتىڭ سىزات تۇسپەگەن اسىل سۇيەگىن اشكوزدىكتىڭ جەگىقۇرتى كەمىردى. قىر بالاسىنىڭ قانجىعاسىنا جابىسىپ كورمەگەن ۇرلىق پەن قارلىق سۋىق قولىن سۋماڭداتىپ بوساعادان سىعالادى. يت كىرمەسىن دەپ ەرگەنەگىن تاياقپەن تىرەي سالاتىن بوز ۇيلەردىڭ ەسىگىنە ءيتتىڭ باسىنداي قۇلىپ سالىناتىن بولدى. باتىردىڭ ورىنىن بارىمتاشى باستى. مال اشۋى – جان اشۋى دەپ، اۋىل مەن اۋىل، اعايىن مەن اعايىن جاۋلاستى. سويىلعا جىعىلىپ تالاي بوزداق سولقىلداپ تۇرعان شاعىندا قىرشىنىنان قيىلىپ كوكتەي سۇلادى. ەرلىك ءباھادۇردىڭ كوكىرەگىندەگى التىن تاعىنان ءتۇسىپ، ۇرى-قارىنىڭ قولىنداعى كىر ساسىعان شوقپارعا تالاستى. جاۋدىڭ كەڭىردەگىن قيعان قايقى قىلىشپەن جىلىكتىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن ءمۇجىپ وشاق باسىندا شوكەلەگەن ەلدى كىم باسىنباسىن. زەڭگىر تاۋلارى مەن كەڭ شالقار دالاسى اينالاداعى انتالاعان جاۋدىڭ ەجەلدەن كوز قۇرتى ەدى. شەگىر كوز بەن سىعىر كوز كورشىلەر قوس بۇيىردەن كوك سۇڭگىسىن قاداپ جان القىمعا كەلگەن ساتتە بوزاقتىڭ سوڭعى حانى كەتە ءباھادۇر ارۋاق شاقىرىپ اتويلاپ اتقا قونعان. بىراق قانى قىزىپ، قارۋىن سايلاپ، جەلكىلدەگەن اق تۋدىڭ تۇبىنەن تابىلعاندار از بولدى. قارىنبايدىڭ قاپتاعان قالىڭ ءۇرىم-بۇتاعى جەردەن باۋىرىن كوتەرىپ، اتقا بۇت ارتۋعا جارامادى. كەتە حان ازبىز دەپ  تىزگىن تارتقان جوق. ات توبەلىندەي شاعىن جاساقپەن جاۋدىڭ جەر قايىسقان قالىڭ قولىنا قارسى شاپتى. اسپانعا شاپشىعان اساۋ ايعىردىڭ ساۋىرىنا قانجار ۇرىپ اتقاقتاعان قانىن ۇرتتاي سالا وت قۇسقان زەڭبىرەككە جالاڭ قىلىشپەن اقىرا ۇمتىلاتىن. بەت-اۋىزدارى قىپ-قىزىل، ساقالدارىنان قان تامشىلاپ ولگەن-تىرىلگەندەرىنە قاراماي تەبىتىپ توڭكەرىلىپ كەلە جاتقان ۇلى ءنوپىردى كورگەندە جاۋ قولىنداعى وت قارۋىن تاستاي بەرە تۇرا قاشار ەدى. جاردىڭ قۋىسىنان ەربيىپ باسىن كوتەرگەن التىن يىق وفيتسەر الاي-دۇلەي ۇيتقىپ وتە شىققان قارا داۋىلدىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ: ء«بىزدىڭ قارۋىمىزدى بۇلارعا بەرگەندە نە بولار ەدى، ساقتاي گور، قۇدايىم!» دەپ ءۇستى-ۇستىنە شوقىناتىن ءتۇسى قاشىپ . نە كەرەك، كەتە حان كۇشى وزىنەن مىڭ ەسە باسىم جاۋمەن كەڭ ساحارادا جورتىپ ءجۇرىپ ون جىل بويى اش بۋراداي شايناستى. اڭدىعان جاۋ اقىرى باسپالاپ ءجۇرىپ ايلاسىن اسىردى. جانسىز سالىپ، كەيبىر ازعىرىندىعا ەرگەن اسكەر باسىن تايتۇياق التىنعا ساتىپ الادى. شايقاس بولاتىن ءتۇنى جاساقتىڭ تەڭ جارتىسى سىتىلىپ، جاۋ جاققا ءوتىپ كەتەدى. قاپيادا قىسپاقتا قالعان قايران ءباھادۇر جارالى ارىستانداي جانتالاسقاننان نە قايران، استىنداعى اتىنا زەڭبىرەكتىڭ دوبى ءتيىپ، ءوزى شالا-جانسار جاتقان جەرىندە تۇتقىنعا تۇسەدى.

ەر قادىرىن ەر بىلگەن عوي ازەلدەن. جاۋ پاتشاسى دا ارۋاقتى ەردىڭ سويى بولسا كەرەك. كەتە حاندى ولتىرمەي قايتسەڭدەر دە ءتىرى الىپ كەلىڭدەر دەپ بۇيىرادى. اينالاعا ات شاپتىرىپ، ءولى دەنەگە جان سالاتىن نە ءبىر اتىشۋلى بالگەرلەردى الدىرتادى. ەكى-ءۇش اي ەمدەپ-دومداعان سوڭ كەتە حاننىڭ بەتى بەرى قاراپ اياعىنا قونادى. پاتشا اق سارايدا حانعا وڭ تىزەسىنەن ورىن بەرىپ، كۇمىس توستاعانعا بال شاراپ قۇيىپ ءوز قولىمەن ۇسىنادى.

– دۇشپانىڭ دا ەر بولسىن دەگەن عوي. جاۋ بولساڭ دا سەنىڭ باسىڭ دوستان قادىرلى. سەن مەنىڭ – تۇتقىنىم ەمەس، مەيمانىمسىڭ. تەكتىنى تەكسىز عانا قورلايدى، سەنىڭ اسىل ناسىلىڭە، اسىپ تۋعان ارىستان جۇرەك ايباتىڭا ءتانتىمىن. ەلدەسەيىك، ءباھادۇر! قان جالاسىپ اندا بولايىق. مارتەبەڭە لايىق قىزمەت بەرەمىن. اسكەردىڭ باس قولباسشىسى بولاسىڭ. تەك ماعان عانا باعىناسىڭ. يمپەرياعا قىزمەت ەتەسىڭ!

– ەلدەسۋدەن قاشپايمىن، تاقسىر! – كەتە حان شانشىلىپ وتىرعان كۇيى پاتشاعا ءجۇزىن تىكتەدى. – سىيلاعاندى باسىم جەرگە جەتكەنشە سىيلاپ وتەمىن. بىراق مەن ءبىر قۇدايعا عانا باعىنامىن، حالقىما عانا قىزمەت ەتەمىن!..

پاتشا بىلىنەر-بىلىنبەس ميىعىنان جىميىپ قويدى:

– نامىسىن قورعاپ اتقا مىنگەندە، سوڭىڭنان ەرمەگەن ەلگە قالاي قىزمەت ەتپەكشىسىڭ؟ سەنىڭ حالقىڭدا بولاشاق جوق!

– قانداي بولسا دا ول – مەنىڭ حالقىم. سونىمەن بىرگە جاساپ، بىرگە ولەمىن!.. بەتى بەرى بۇرىلمايتىنىن اڭداعان پاتشا ايلاعا كوشتى.

– جارايدى، ءبىراز كۇن جاتىپ مەنىڭ سىي-قۇرمەتىمدى كور. سودان سوڭ ەلىڭە قايتارسىڭ.

ەتەگىن جەل اشپاعان قىرىق سۇلۋ قىزدى تاڭداپ الىپ، قىرىق وتاۋ تىگەدى. قىرىق كۇن ساۋىق-سايران جاساپ، كۇن سايىن ءبىر سۇلۋدى قوينىنا سالادى. كەتە حان ەشقايسىنا جۋىمايدى.

– جاۋعا سىدىگىمدى قور قىلمايمىن! – دەيدى. اشۋعا بۋلىققان پاتشا دىرىلدەپ-قالشىلداپ كەتەدى.

– نايزاعا كوتەر! – دەيدى جەندەتتەرىنە ايعايلاپ. قىرىق جىگىت قىرىق نايزا تىرەپ تىك كوتەرىپ الادى. پاتشا ايىزى قانىپ جوعارى قارايدى.

– كەكجيىپ بولماپ ەدىڭ، ءتۇزدىڭ جامان تاعىسى. ولگەن قانداي بولادى ەكەن، كور ەندى!

– اۋزى تۇكتى ساسىق كاپىر، ولسەم دە سەنەن نايزا بويى بيىك تۇرمىن! – دەپ كەتە حان ساقىلداپ كۇلە بەرگەندە، جەندەتتەر: «وح، اتاڭنىڭ گورى، قوقي!» دەپ جەرگە تاستاپ جىبەرەدى. كوزى قانتالعان پاتشا باسىن الىڭدار دەپ بۇيىرادى. كەتەنى تۇرەگەلتىپ قويىپ باۋىزدايدى. كاليماسىن ءۇش قايىرىپ يمانىن ۇيىرگەنشە باس جەندەنت قايقى قىلىشىمەن قىلشا مويىننان وراي شالىپ جىبەرەدى. كەتە حان قوس جۇدىرىعىن تاس ءتۇيىپ، ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايراعان سايىن قانى قورقىراي اتقاقتاپ، كوزى شاراسىنان شىعا تەسىرەيگەن كۇيى ورنىندا تاپجىلاي تۇرا بەرەدى. قانى ابدەن سارقىلىپ، سوڭعى تامشىسى مونشاقتىڭ كوزىندەي ءمولت ەتىپ موينىنان ءۇزىلىپ تۇسكەندە عانا گۇرس ەتىپ قۇلايدى جەرگە. مۇنداي ءجانسىرى قايسارلىقتى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن «قوقيلار» زارەسى ۇشىپ تۇرا بەزەدى. پاتشا دا تاڭ-تاماشا. «ياپىراي، ادام بالاسى دا مۇنشا مىقتى بولادى ەكەن-اۋ، مۇنىڭ جۇرەگى قانداي بولدى ەكەن؟» دەپ ويلايدى. اۋەستىك بيلەپ، كەۋدەسىن جارعىزىپ قاراسا، جۇرەگىنىڭ باسىندا تەبەن ينەدەي قاپ-قارا قىل بار ەكەن دەيدى. «سەندەرگە مىنا ءباھادۇردىڭ تىرناقتاي ەرلىگى دارىسا، دۇنيەنى توڭكەرىپ تاستار ەدىڭدەر» دەپ، تىرناقتايدان ءبولىپ ساربازدارىنا جۇرەكتى جەگىزدىرتىپتى. ايتقانىنداي، پاتشانىڭ عاسكەرى دە، ودان وربىگەن ۇرپاقتارى دا شەتتەرىنەن جاۋجۇرەك بوپ، جارتى الەمدى جاۋلاپ الىپتى. پاتشا كەتە حانمەن قوسا قولعا تۇسكەن تۇتقىننىڭ ءبارىن قىرىپ سالادى. تەك حاننىڭ جورىق جىرشىسى اسانباي جىراۋدى عانا ءتىرى قالدىرادى.

– ماعان باعىنباعاننىڭ كيەتىن كەبى وسى. كورگەن-بىلگەنىڭدى ەلىڭە ايتىپ بار! – دەپ بوساتىپ قويا بەرەدى.

ءبىر كوزىنەن جاس اعىپ، ءبىر كوزىنەن قان تامىپ زارلاعان جىراۋ قاڭعالاقتاپ ەلىنە قاراي جونەيدى-ءدۇر. «شىققىر كوزىم، وسىنى دا كوردىڭ-اۋ!» دەپ ءوز كوزىن ءوزى اعىزىپ جىبەرەدى. اينالاسىن سيپالاقتاپ كۇن جۇرەدى، ءتۇن كەزەدى. ەڭىرەگەن داۋىسى اسپان استىن كۇڭىرەنتىپ، كول كەشىپ، بەل اسىپ ەل شەتىنە جەتكەندە:

– باسىڭ كەسىلدى، بوزاق! باسسىز قالدىڭ، بوزاق! – دەپ ايعايلايدى. «مىنا قاڭعىعان سوقىر ديۋانا نە ساندىراقتاپ تۇر، باسىمىز ورنىندا تۇرعان جوق پا!» دەپ بوزاق توبەسىن سىيپايدى.

– ول – باس ەمەس، مويىننىڭ ۇشى! – دەپ جىراۋ ودان ارمەن جانى ىشقىنىپ ەڭىرەيدى.

– باسىمىز بولماسا، بوركىمىزدى قاي جەرىمىزگە كيىپ ءجۇرمىز؟ سۇڭقىلداعان سوقىر تۇك كورمەيتىن بولعان سوڭ وتتاي بەرەدى! – دەپ بوزاقتىڭ قارىنبايلارى قولىن ءبىر سىلتەپ، جەرگە شىرت تۇكىرەدى. اسانبايدىڭ كۇندىز-ءتۇنى جاعى سەمبەيدى. كۇندىز بوتاسى ولگەن بوز ىنگەنگە قوسىلا بوزداپ، تۇندە توبە باسىندا ۇلىعان كوك بورىمەن بىرگە زارلايدى ەكەن. ءسويتىپ بوز دالانىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە جوقتاۋ ايتىپ تەڭسەلىپ جۇرەدى دە قويادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە يەن تۇزدە ۇلىعان كوكبورىمەن بىرگە ىشتەگى زارىن توگىپ، وكسىپ وتىرعاندا جانى ءۇزىلىپ كەتىپتى. جانى كوك بورىگە كوشەدى. سودان بەرى ءتۇن ىشىندە ايعا قاراپ ۇلىعان قاسقىردىڭ ءۇنى زارلى بوپ ەستىلەتىن كورىنەدى-ءدۇر.

سوقىر ولگەنمەن، اينالاداعى كوزى بار كورشىلەر دە: «وسى قارىنبايلاردا باس جوق» دەپ كەمسىتەتىن بولىپتى. وعان تالاعى تارس ايرىلىپ جاتقان قارىنبايلار جوق. «باسىمىز جوق بولسا دا قارىنىمىز توق، قايداعى-جايداعىنى ويلاپ ۋايىمدامايمىز. قايتا وسىنىمىز جاقسى!» دەيدى ەكەن شەڭبىرەك اتقان قارىنىن تىر-تىر قاسىپ.

مۇلدەم ازعىنداپ تورتاياقتاپ كەتپەي تۇرعاندا بۇل اداسقان پاقىرلاردى بەتىنەن قايتارىپ ءتۇزۋ جولعا سالايىن دەگەن نيەتپەن ءبىر كۇنى پەرىشتە ولارعا ۋاعىز ايتادى:

 – ەي، پەندە، سەندەر اۋزىمەن وتىعاتىن ويسىز-مۇڭسىز ماقۇلحات ەمەسسىڭدەر عوي. ىشەر اس، كيىمنەن باسقا سەندەردى ەكى دۇنيەدە دە ماڭگى ورتايماس باقىتقا بولەيتىن اللاھتىڭ ولشەۋسىز نيعمەتى بار. تاۋسىلماس ازىق، توزباس كيىم دەگەن سول.

– ول نە؟ التىن با؟ – دەپ قارىنبايلار شۋ ەتە تۇسەدى. پەرىشتە باسىن شايقايدى:

– التىننان دا قىمبات.

– التىننان ارتىق بولاتىنداي ول نە؟ – دەيدى قارىنبايلار تاڭ-تاماشا بولىپ.

– يمان!

– ونى قايدان تابامىز؟

– ءناپسىڭدى تيىپ، قاناعاتشىل، قايرىمدى بول. ساجدەگە جىعىلىپ، مىنا كىتاپتىڭ حيكماتىنا ءشۇباسىز دەن قويساڭ، يمان ءوزى-اق كوكىرەگىڭە ۇيالايدى! – دەپ قۇراندى قولدارىنا ۇستاتادى.

قارىنبايلار ءاۋ باستان دىنگە شورقاق ەدى-ءدۇر. ىنتاسىز، ەنجار بولاتىن. تاڭ-ازاننان ۇيقىسىن قيىپ نامازعا تۇرۋعا، مۇسىلماننىڭ پارىز-ءۋاجىبىن وتەۋگە مويىندارى جار بەرمەيدى. ۇلى بابامىز شىعايبايدان بەرى توڭقاڭداپ ناماز وقىماي-اق ءتاڭىردىڭ وڭ كوزىنە ىلىگىپ، اۋلەتىمىزدەن ىرىس ۇزىلمەي، ءشوپ باسى ايىر شىعىپ، قويىمىز ەگىزدەن قوزىلاپ كەلەدى عوي. «قارا قويدىڭ كەۋدەسى، مەن – قۇدايدىڭ پەندەسى» دەپ، ءۇش مارتە شىن كوڭىلمەن قايىرساڭ جەتەدى، ناماز دەگەن سول، سونىمەن-اق قيامەت كۇنىندە ءجۇزىڭ جارقىن بوپ پەيىشتىڭ تورىنە توپ ەتە تۇسەسىڭ دەپ وزدەرىن الدارقاتىپ ءماز. قۇراندى وقۋعا ەرىنىپ، قۇر باستارىنا جاستانىپ جاتادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءتىسى قىشىپ جورتۋىلعا شىققان كورتىشقان، ەتكە تويىپ اپ، نەبىر ادەمى ءتۇس كورىپ كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگىن دەمىمەن جەلپىلدەتە قورىلعا باسىپ جاتقان قارىنبايدىڭ قاسىنا ەپپەن جورعالاپ بارادى. «يتكە تەمىردىڭ نە كەرەگى باردىڭ» ەسەبىمەن، «وسى قارەكەڭە قۇران نە كەرەك؟» دەپ ۇرلاپ الادى دا كەمىرىپ جەپ قويادى. مۇنى كورگەن پەرىشتە: «مىنالار مال بولمايتىن جۇرت ەكەن، ءجۇدا!» دەپ قولىن سىلتەپ تەرىس اينالادى.

زاماننان زامان وزعاندا قاھارلى قاعاناتتىڭ ىرگەسى شايقالا باستاسا كەرەك. باۋىرىنا باسقان ونداعان ۇلىس ءجۇز جىلدىق ۇيقىسىنان ويانعانداي جان- جاقتان اتوي سالىپ: «بولىنەمىز، جەكە ەل بولامىز!» دەپ ايبات شەگەدى. وت ۇستاپ قوپاعا جۇگىرەيىن دەپ تۇرعاندار كوپ. پاتشانىڭ ۇرەيى ۇشتى. التىن سارايعا جاقسى مەن جايساڭ جينالىپ اپ كۇن ويلاندى، ءتۇن تولعاندى. ابدەن باستارى قاتتى. قاعاناتتىڭ قابىرعاسى قاقىرايىن دەپ تۇر. نە ىستەۋ كەرەك؟ توبەسىنەن شىبىن تايىپ جىعىلعانداي تاقىر تاز بىرەۋ شوقشا ساقالى شوشايعان يەگىن الاقانىنا سالىپ الىپ  ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن بويى ۇيقى كورمەي ويلانىپ، ءبىر ۋاقىتتا:

– تاپتىم! – دەپ سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ ۇشىپ تۇرەگەلدى. – پاتشانى ءولتىرۋ كەرەك!

ەستىپ وتىرعان ەل جاعاسىن ۇستايدى:

– ەسىڭ دۇرىس پا؟

– دۇرىس بولعاندا قانداي! ۇلى قاعاناتتى قۇتقارۋدىڭ ودان باسقا جولى جوق.

– سوندا پاتشا كىم بولادى؟

– سەن بولاسىڭ، مەن بولامىن، كەز-كەلگەن بولادى.

– ءبىز پاتشا تۇقىمى ەمەسپىز عوي؟

               -ادام بالاسىنىڭ ءبارى تۋعاننان تەڭ. قولىنا تىزگىن تيسە، وشاق باسىنداعى            قاتىن دا پاتشالىقتى باسقارا الادى. ۇلى وتانىمىزدىڭ مۇددەسى جولىندا باي دا، باعلان دا قۇربان. التىن تاقتى ءىرىتىپ-شىرىتكەن اقسۇيەك، بەكزاتتاردىڭ ءوز وبالى وزىنە. بيلىكتى قولدارىڭا ال دەپ كەدەي-كەپشىكتىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىكسەك بولدى، ەركىن ەل  بولسام دەپ ەلىرىپ جۇرگەن ءار ۇلت ەكىگە جارىلىپ  ءوز ىشىنەن بۇلىگىپ جانىمەن قايعى بوپ كەتەدى.

اڭتارىلعان ەل ەس جيىپ ءتىل قاتام دەگەنشە، تاقىرباس ەركەك جۇرە سويلەگەن كۇيى جىلدام باسىپ سىرتقا شىعا جونەلگەن.

كوشە بىتكەندى بۇرعىلاپ لەك-لەك جوڭكىگەن حالىق. البا-جۇلبا كيىنگەن، ايعايلاپ، اشىنا سويلەگەن كەدەي-كەپشىك. كوبى ەلىرىپ ءىشىپ العاندار. تاقىرباس كىسى قارا بىلعارى پلاششىنىڭ ەتەگى دەلەڭدەپ ەكپىندەي باسقان كۇيى قالا ورتاسىنا كەلىپ توقتاعان برونەپوەزدىڭ ۇستىنە قارعىپ شىقتى دا شيىرشىقتاپ گازەت ۇستاعان وڭ قولىن سەرپە كوتەرىپ، جالىندى ۇنمەن ايعاي سالدى:

– ويان، الەمنىڭ قور بولعان قۇلدارى! عاسىرلار بويى قانىمىزدى سورىپ كەلگەن كاپيتال الەمىنە مايدان اشىپ، موينىمىزداعى قۇلدىق قامىتىپ قيراتامىز. ەسە-تەڭدىكتى قاندى كۇرەسپەن تارتىپ الامىز. زاۋىت-فابريك – جۇمىسشىلارعا، جەر-شارۋالارعا، بيلىك حالىق كەڭەسىنە بەرىلسىن. قاعاناتتىڭ ەندىگى يەسى – ءبىزبىز! ەزىلگەن ەڭبەكشى تاپ، شىق سوڭعى شايقاسقا! العا!

تەڭسەلگەن قارا ءنوپىر تاقىرباستىڭ قول سىلتەگەن جاعىنا قاراي كەنەر بۇزعان تاسقىنداي لاپ قويعان. اق سارايدى قيراتىپ، التىن تاقتى توڭكەرىپ تاستادى. قولىنا مىلتىق-قىلىش الىپ، جەتپەگەنى ايىر مەن بالتا ۇستاپ ەنتەلەپ-ەلەۋرەگەن توبىر باتىستان-شىعىسقا، تەرىسكەيدەن-كۇنگەيگە وڭدى-سولدى شيىرلاپ، جولىنداعىنىڭ ءبارىن قوعاداي جاپىرسىن. ادام قانى سۋداي اقتى. قاندى وزەندى ەتىگىمەن شىلپ-شىلپ كەشىپ ءۇستى-باسى قانعا بويالعان قاھارلى توبىردى قىزىل اسكەر دەپ اتادى. توپ باستاعان تاقىرباس قىزىل پاتشا اتاندى. قىزىل پاتشا قۇدايسىزدار مەملەكەتىن ورناتتى. شىركەۋ مەن مەشىتتى قيراتتى، ساۋ قالعاندارىن مالقوراعا اينالدىردى. حريستياندار شوشىنىپ ماڭدايى مەن كەۋدەسىن وڭدى-سولدى شۇقىلاپ شوقىندى; مۇسىلمان «استاعفيراللاھ» دەپ جاعاسىن ۇستاعان. «مىناعان ءبىر زاۋال بولار!» دەسكەن. ەشتەڭە دە بولعان جوق. عيباداتحانانىڭ قاسىنا جينالعان قالىڭ ەلدىڭ الدىنا شىعىپ قىزىل پاتشا ايعاي سالدى:

– قۇداي، قۇداي دەيسىڭدەر، سول قۇدايدى كورگەن بىرەۋىڭ بار ما، كانە، ايتىڭدارشى؟!

قالىڭ ەل ءمۇدىرىپ جەرگە قارادى.

– بالكىم، سەن كورگەن شىعارسىڭ؟– دەپ اق ساقالى بەلىنە تۇسكەن پىرادارعا قاراپ مىسقىلداي كۇلدى.

– ول كوزگە كورىنبەيدى! – دەدى ءپىرادار.

– نەگە؟

– ونىڭ  ءتانى دە، جانى دا جوق. ول ەشكىمنەن تۋىلماعان، ەشكىمدى تۋماعان.

– سوندا جوق نارسە دۇنيەنى قالاي جاراتادى؟

– ول بار!

– بار بولسا قايدا؟ كوكتە مە، جەردە مە؟

– ول ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە!

– مەنىڭ جۇرەگىمدە جوق!

– مەنىڭ جۇرەگىمدە بار!

– ەندەشە كورەيىك! – دەپ قاسىنداعى قىزىل اسكەرگە يەك قاققان. قاباق تانىعىش قىزىل اسكەر موينىنداعى شوشايعان مىلتىعىن الىپ ءپىراداردى اتتى دا سالدى. قانجارىمەن كەۋدەسىن جارىپ جۇرەگىن سۋىرىپ الدى. قىزىل پاتشا قان سورعالاپ بۇلك-بۇلك تىپىرلاعان جۇرەكتى تىلگىلەپ، جان-جاعىنا اۋەلەتە كورسەتىپ ساقىلداي كۇلدى:

– كانە قۇداي؟ وسى ما قۇدايلارىڭ؟!!

جۇرت شوشىنىپ، سەرپىلە شەگىنگەنمەن، «شىنىندا بۇل قالاي ءوزى؟» دەگەن ءبىر كۇدىك كەتىپ ەدى ىشتەرىندە.

بايتاق يمپەريامەن جارىسىپ، «قۇدايدى قۋ» ناۋقانىنا بوزاق دالاسى دا دۇرلىگە ات قوستى. اسىرەسە مىرقىمباي قارابايىشتار جىرتىق بوركىن اسپانعا اتتى. مولدا-قوجانى قويداي قۋىپ، قامشىمەن شىقپىرتتى-اي دەرسىڭ. ءسويتىپ بۇكىل ەل قۇدايدان تازاردى. بىراق ادامدار قۇدايسىز ءومىر سۇرە المايدى ەكەن، ءبارى ءبىر وزدەرىنە باسقا قۇداي جاساپ الدى – قىزىل پاتشانى التىن تاقتان قۇدايدىڭ تاعىنا كوتەردى، سونىڭ ءسوزىن جاتتادى،  سوعان تابىندى. ءۇيىنىڭ تورىنە سۋرەتىن ءىلدى، پارك-الاڭدارعا ەسكەرتكىشىن ورناتتى. مەيرام سايىن گۇل اپارىپ قويدى. پيونەرگە وتسە دە، كومسومولعا وتسە دە، اسكەرگە كەتسە دە «ادال بولامىن!» دەپ سەرت بەرىپ بالبال تاسقا تاعزىم ەتتى. ءبىر رەت جاساپ ۇيرەنگەننەن كەيىن قۇدايدى ءۇستى-ۇستىنە جاسايتىن بولدى: اۆتونوميانىڭ، اۋداننىڭ، اۋىلدىڭ... قۇدايى. قۇدايلار قاپتاپ كەتتى، قايسىسىنا تابىنارىن بىلمەي باستارى قاتتى. كوپ وتپەي ادامدار جاساندى قۇدايلاردان جالىعا باستادى. شىن قۇدايى جوق ماعىناسىز، سۇرەڭسىز ءومىر تۇيىققا تىرەگەن. «بىزگە جالعان قۇدايلاردىڭ كەرەگى جوق، ءاۋ باستاعى جاراتقان يەمىزدىڭ القاۋىندا بولامىز!» دەپ بۇلقىنعان حالىق ءبىر-اق ساتتە قۇدايسىزدار ۇكىمەتىن استان-كەستەڭىن شىعارىپ توڭكەرىپ تاستاعان. ەڭ قىزىعى، سول زاماننىڭ بار قىزىعىن كورگەن قىپ-قىزىل كوممۋنيستەر دە، قىزىل اسكەر دە اراشا تۇسپەگەن. يمپەريا قۇلاعان كۇنى توقسان توعىزعا كەپ الجىپ جاتقان مىرقىمباي عانا كۇيىكتەن نە قىلارىن بىلمەي: «ستالين جاساسىن!» دەپ ايعايلاپتى دا ەسكى ماۋزەرىن كومەيىنە تىعىپ ءبىر-اق باسىپتى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، وق تەسكەن جارادان قاننىڭ ورىنىنا قىزىل ۇران جازاتىن قىزىل بوياۋ اعىپتى-مىس.

ول ۋاقىتتا دىنگە بوي ۇرۋ بۇكىل ەلدە موداعا اينالادى. توڭىرەگىندەگى مەشىت، شىركەۋ، سيناگوگتارعا اعىلعان وزگە اعايىندارعا قاراپ، «قوي، مودادان قالعان ۇيات بولادى!» دەپ مىرقىمبايدىڭ كىندىگىن جالعاعان قيقىمبايلار دا ءدىندار بولا قالادى. كەنت-شاھارلارىنداعى اتتى كىسى ءتۇسىپ قاراعانداي، جاياۋ كىسى جاتىپ قاراعانداي مەشىتتەردىڭ كۇمبەزى كوكپەن تالاستى. بىراق بوزەكەڭ اللاھتىڭ نيعمەتىن يماننان ىزدەمەيتىن، بۇل فانيدەگى ءبىلىپ-بىلمەي ىستەگەن كۇناسى ءۇشىن كەشۋ سۇراپ، تاۋباعا كەلۋدىڭ ورنىنا، كۇيكى تىرلىكتىڭ زارىن ايتىپ جالبارىناتىن. قۇدايدى باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداعاندا جانىنا شيپا بەرەتىن سيقىرلى ءتاۋىپ ءيا بولماسا نە سۇراساڭ دا ء«ما، قوڭقاي» دەپ  ۇستاتا سالاتىن جومارت مەتسەنات سياقتى كورەتىن. بىردە مەشىتكە بارعان ەكى بوزاق ەلدىڭ ءبارى تاراپ كەتكەننەن كەيىن دە بىرىمەن ءبىرى جارىسىپ نامازدى ۇزاق وقىپتى. اقىرى موينىنا ون مىڭ دوللاردىڭ  التىن شىنجىرىن تاققان، كىرپى شاش ءدوي قارا شىداي الماي قاسىنداعى جۇدەۋ ءوڭدى جىگىتكە بۇرىلىپ: ء«اي، سەن قانشا سۇراپ تۇرسىڭ؟» دەيدى. اناۋ: «بەس ءجۇز كەرەك، – دەيدى جاسقانا مىڭگىرلەپ. – بالام ۇيلەنەتىن بوپ... سوعان كرەديت الماسام، جەتەتىن ەمەس...» دويقارا قالتاسىنان جالما-جان بەس ءجۇز دوللار سۋىرىپ الىپ: ء«ما، مىنانى ال دا قايقاي. مەن ەكى ميللياردتى قالاي الارىمدى بىلمەي ەسىم شىعىپ جۇرسەم، بەس ءجۇز دەيدى عوي. سەن ونداي ۇساق-تۇيەكپەن قۇداەكەڭنىڭ مازگاسىن مايىستىرما. پشەل ۆون!» دەپ بوكسەسىنەن ءبىر-اق تەپسە كەرەك.

جالپى بوزەكەڭ قۇدايدى باسىنا ءىس تۇسكەندە عانا كەرەك قىلاتىن، نە قارتايعاندا ەسىنە الاتىن. وندايدا ولاردان وتكەن تاقۋا جوق: ايەلى حيدجاپ كيىپ، بەت-اۋزىن تۇمشالانىپ، ەركەگى تاسبيح تارتىپ، تۇشكىرسە دە ء«الھامدۋللاھ» دەپ، بەس ۋاقىت تاس ماڭدايىن ەدەنگە تاق-تاق ۇرىپ توڭقاڭداپ جاتقانى.

ولار ساۋدا جاساعاندى جەك كورەتىن. تەرى-تەرسەك جيعان ارباكەشتى نە مالىن بازارلاعان بىرەۋدى كورسە، «ساۋداگەردە يمان جوق» دەپ، مىڭ جىل بۇرىنعى مۋميە بوپ قالعان ماتەلدەرىن كولدەنەڭ تارتىپ اعاشاتقا مىنگىزەتىن. ال قۇدايمەن ساۋدالاسقاندا بۇحارانىڭ سارتى مەن مىسىردىڭ ساۋداگەرى ولاردىڭ جانىندا ءجىپ ەسۋگە جارامايتىن. وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، بەرگەن ءپىتىر-ساداقاسىنىڭ وتەمىن بىردەن تالاپ ەتەتىن: «جاراتقان يەم-اۋ، مۇنىڭ قالاي؟ ساعان قۇلشىلىق ەتپەك تۇگىلى، اتىڭدى دا اۋىزعا المايتىن اراقكەش پالەنشەكەڭنىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ الشاڭ باسىپ ءجۇرىسى اناۋ. ءپىتىرىمدى بەرەم، نامازىمدى قازا قىلمايمىن... سوندا دا ءىسىم ءبىر العا باسپايدى. بۇل قالاي؟ وسىنىڭ ادىلدىك پە، شۇناق قۇداي؟!!» دەپ كەيىپ، تۇلان تۇتىپ تالاعى تارس جارىلعانىن كورسەڭ! ۇرلىقپەن بايىعان بيزنەسمەندەر ىستەرى جۇرمەي قالسا، دەرەۋ مەشىتكە جۇگىرىپ بارىپ ساداقا بەرىپ: «و، قۇداي، مەن ساعان بەس ءجۇز تەڭگە ساداقا بەردىم، ەندى سەن ماعان ميلليون دوللار بانكىدەن كرەديت اپەر!» دەپ تالاپ ەتىپ جەر تەپكىلەيتىن. قاجىعا بارعان بايلار، قايتىپ كەلگەن سوڭ قاجىلىعىن جۋىپ، جارتى جىل تويلايدى ەكەن.

(جالعاسى بار)

Abai.kz