قازاق ەلى ويشىل حاكيم ابايدىڭ ادەبي مۇراسىن تانىپ بىلۋىنە 125 جىل تولىپ وتىر /1889-2014/.  از ۋاقىت ەمەس، عاسىردان استام مەرزىمدى  قامتيدى ەكەن.  وسى ارالىقتا ابايتانۋ تاريحىنىڭ ءۇش كەزەڭىن باستان وتكىزىپپىز. اۋەلى ابايتانۋ تاريحىنىڭ «مۇحتار اۋەزوۆكە دەيىنگى  زەرتتەلۋ تاريحىندا /1889-1834/»  ابايدى تانىتۋداعى الاش ارىستارى حالىقتىق تانىم تۇرعىسىنان ماقالا  زەرتتەۋلەرى ارقىلى ناسيحاتتاۋ ارەكەتتەرى  دۇرىس جولعا ءتۇسىپ ەدى. بىراق كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا 1923 جىلى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ  «شەشەندەر، قارا تاقتاعا جازىلىپ قالماڭدار» دەگەن اتى شۋلى ماقالاسىنان باستالعان تۇرپايى سوتسيولوگيالىق، كومپوراتاۆيستىك، فورماليستىك تانىمداعى يدەيالىق ساياسي شابۋىلدار قارابورانداتىپ ۋشىعىپ تۇردى. بۇلار، ءتىپتى، ۇلى اقىن مۇراسىن تەرىستەپ، ادەبي مۇرا رەتىندە  مانسۇقتاۋعا دەيىن باردى. مىسالى «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ 1934 جىلعى تۇتاس ءبىر سانى تۇگەلدەي اباي تۋرالى زەرتتەۋلەرگە ارنالدى. ماقالاسى جاريالانعان اۆتورلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اباي مۇراسىن تۇرپايى سوتسيولوگيالىق، كومپاراتاۆيستىك، فورماليستىك تۇرعىدان تەرىس تانىتىپ، ابايدىڭ ادەبي  مۇراسىنا تاپتىق، ساياسي-الەۋمەتتىك تەگىنە قاراي باعالانىپ جاتتى.  بۇلاردان باعىت-باعدارى مەن ءمان-ماعىناسى مۇلدە اۋلاق م.اۋەزوۆتىڭ «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» مەن پروفەسسور ق. جۇبانوۆتىڭ «اباي –  قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى»  دەگەن  زەرتتەۋ ماقالاسى ابايتانۋدىڭ سول تۇستاعى بولاشاعىنا عىلىمي جاڭا باعىت باعدارىنا تىڭنان جول سالعان كوسەم ويلى تانىمدار بولاتىن.

1933-1934  جىلدان 1961 جىل ارالىعىندا قاناتى كەڭ جايىلعان «ابايتانۋ تاريحىنىڭ مۇحتار اۋەزوۆ كەزەڭى» دۇنيەگە كەلدى. م. اۋەزوۆتىڭ اباي  مۇراسى تۋرالى ىزدەنۋ، زەرتتەۋ، اقىن مۇراسىن الەم جۇرتشىلىعىنا تانىستىرۋ جولىندا اتقارعان قىزمەتىنىڭ قول جەتپەس ەكى شىڭى بولدى. ءبىرىنشى شىڭى، كوركەم ءسوز ونەرى ارقىلى، اسىرەسە، «اباي جولى» ەپوپەياسىن الەم حالقى جارىسا وقىپ، حح عاسىردىڭ ۇلى تۋىندىسى دەپ باعالانىپ جاتتى. ەكىنشى شىڭى، ابايتانۋ جولىنداعى  عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگى «اباي قۇنانباەۆ» دەپ اتالاتىن عىلىمي مونوگرافياسىندا اقىن تۋىندىسى تەرەڭ تالدانىپ جۇيەلەندى. وسى كەزدە ابايتانۋ سالاسىندا تۇڭعىش رەت كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ، مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر باسىلىم كورىپ جاتتى. م.اۋەزوۆ ابايتانۋدى بيىك دەڭگەيگە كوتەرىپ كەتتى. ابايدىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويىندا اقىن مۇراسى جان-جاقتى  زەرتتەلىپ، باسپاسوزدە كەڭ تۇرعىدان ناسيحاتتالىپ جاتتى.

1961 جىلى اتاقتى جازۋشى ومىردەن وتكەن سوڭ، «ابايتانۋدىڭ م. اۋەزوۆتەن كەيىنگى ءداۋىرى» باستالىپ تا كەتتى. بىرشاما  ۇزىلىستەن سوڭ جاڭا بۋىن،  جاس تالاپكەرلەردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى باسىلىم كورە باستادى. وسى جاڭا بۋىن، جاس تولقىن جاستار وكىلى عىلىمي تۇرعىدان ىزدەنىپ، جاڭا تانىم، تىڭ كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلىپ، اباي  مۇراسىنىڭ شىعىستىق رۋحاني  قازىنا كوزدەرىنە قارىم قاتىناسى جايلى كۇردەلى ماسەلەلەر كوتەرىلىپ جاتتى. م. اۋەزوۆ تانىمىن باستاپقى تابيعي قالپىنا كەلتىرۋگە قىزۋ اتسالىسىپ، ونى عىلىمي ويدا قالىپتاستىردى دا /م.مىرزاحمەتوۆ. «مۇحتار اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ پروبلەمالارى. الماتى، 1982»/.  مۇنداعى ءبىر ەسكەرەر جاعداي كوسموپوليتيزم  تۋرالى قاۋلى قاتاڭ باقىلاۋدا تۇرعان كەزدە، سول ساياسي قىسىمنان سەسكەنبەي – اق   «ابايدىڭ شىعىسى م.اۋەزوۆ زەرتتەۋىندە» دەگەن ءتورت تاراۋدان تۇراتىن ەڭبەكتىڭ ەڭ ۇلكەن تاراۋى  1982 جىلى  جاريالانىپ كەتكەن ەدى. تۇڭعىش رەت بۇل سالا عىلىمي تۇرعىدان ءوز شەشىمىن تاۋىپ، 1989 جىلى دوكتورلىق ديسەرتاتسيا قورعالعاننان كەيىن اباي مۇراسىنىڭ شىعىسىنا وراي كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالار دا قورعالا باستادى. مىسالى جابال شويىنبەتتىڭ «اباي قاراسوزىنىڭ جانرلىق، ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرى»، ماقسات  الىپحاننىڭ  اباي مەن ءجۇسىپ بالاساعۋنيدىڭ «قۇتادعۋ بىلىگىنە»  بايلانىستى «قۇتتىڭ كىلتى-كىسىلىك»، سايدالى ورازاليەۆتىڭ «اباي مەن داۋاني»، نويابر كەنجەعاراەۆتىڭ «ابايدىڭ ايتۋشى مەن تىڭداۋشى تۋرالى تانىمى»،  توتى كوشەنوۆانىڭ «اباي ولەڭدەرى قۇرىلىسىنداعى ەرەكشەلىك»، راحات سالاماتوۆانىڭ «ابايتانۋدىڭ مۇحتار  اۋەزوۆتەن كەيىنگى كەزەڭى»، تالعات ەرباي «اباي جانە شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ»، ايجان كارتاەۆا «اباي مەن م. اۋەزوۆ الەمىندەگى رۋحاني ساباقتاستىق»، قاليپا اتەنوۆا «قازاق وتباسى تاربيەسىنىڭ دامۋ تاريحى»، (الماتى، «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسى،  2007)  يمانعازى  نۇراحمەتۇلى   «ۇلىستىق ادەبيەتتەن ۇلتتىق ادەبيەتكە دەيىن» /الماتى، 2005/ دەگەن گىلىمي مونوگرافيالارى جاريالانىپ، ابايدىڭ شىعىسىنا بايلانىستى كۇردەلى ماسەلەلەر كوتەرە ءوتىرىپ  ار قايسىسى ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ جاتتى. ال ماقسات ءالىپحان ءوزىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەگىندە ادامگەرشىلىك يدەياسىنىڭ كونە  گرەك وركەنيەتتى زامانىنان بۇگىنگە دەيىنگى دامۋ جولى تۋرالى «قازاق ادەبيەتىندەگى ادامگەرشىلىك ءىلىمى» دەگەن كولەمدى   عىلىمي مونوگرافياسىن 2013  جىلى جاريالادى. وسى جولدار اۆتورىنىڭ 2014 جىلى باسىلىم كورگەن «ابايتانۋدىڭ» اسا كولەمدى  قوس تومدىعى/125 باسپا تاباق/ مەن «ونەر» باسپاسىنان  جارىق كورگەن «اباي لۇعاتى»،  2013 جىلى جاريالانعان «قازاق ادەبيەتىندەگى سوپىلىق تانىم»، 2015 جىلى «مەدەت» باسپاسىندا جارىق كورگەن «ابايتانۋ تاريحى» مەن «ابايدى وقى تاڭىرقا» وقۋلىقتارى باسىلىم كوردى. بۇلاردىڭ ءبارى دە اباي مۇراسىنىڭ شىعىسى تۋرالى  جازىلعان جاڭا تانىم، سونى باعىتتاعى بىرەگەي تۋىندىلار.                                                            

سوڭعى جىلدارعا دەيىن ابايدىڭ ادەبي مۇراسىن تانىپ ءبىلۋ، ونى ناسيحاتتاۋ جۇمىسىنىڭ ءبارى دە ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە زەرتتەلىپ ناسيحاتتالىپ كەلگەنىن ەشكىم دە  تەرىستەي الماس. ويتكەنى شىندىق وسىلاي بولىپ تۇر. اباي دۇنيەتانىمىن ماركسيستىك-ماتەرياليستىك، جاۋىنگەر اتەيستىك تانىم تۇرعىسىنان تانىتۋدىڭ باسىندا قازاق فيلوسوفتارىنىڭ ايعايشى بولىپ تۇرعانى دا راس. اباي تۋرالى كوركەمونەر جانرىندا جازىلعان شىعارمالاردىڭ ءبارى دە سوتسياليستىك رەاليزم تالابى شەڭبەرىنەن شىعانداپ كەتە الماعانى، ويتكەنى وعان تاپتىق دۇنيەتانىم  قالقان ەتىپ قويىلعانى بەلگىلى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلى كلاسسيگى اباي دۇنيەتانىمىن قازاق فيلوسوفتارى ماتەرياليست، اتەيست دەگەن بايلامدى ۇستانىپ  كەلدى.

ابايدى تانىپ بىلۋدەگى باستى كەدەرگى ونىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ بارلىق سالالارىن، ياعني، فيلوسوفيالىق، ەتيكالىق، ەستەتيكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك سالالارىن انىقتاۋعا كەلىپ تىرەلەدى. وسى سالالاردىڭ ءبارىن دە قازىرگى فيلوسوفتار ماتەرياليستىك مودەل تۇرعىسىنان قاراستىرىپ كەلەدى. وسى ارەكەت، اسىرەسە، ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەكەسىندە قازاقستان فيلوسرفتارىنىڭ ۇجىمدىق ەڭبەگى «اباي دۇنيەتانىمى مەن فيلوسوفياسى» دەپ اتالاتىن ارنايى عىلىمي زەرتتەۋلەرىندە ءوز كورىنىسىن تاپتى. بىراق فيوسوفتارلىڭ ءبارى دە ابايدىڭ جەتىنشى  قاراسوزىندەگى «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن  سىرىن تۇگەلدەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقتىڭ ورنى بولمايدى.  ونى بىلمەگەن سوڭ، ول جان ادام جانى بولماي، حايۋان جانى بولادى. ازەلدە قۇداي تاعالا حايۋاننىڭ جانىنان ادامنىڭ جانىن ءىرى جاراتقان، سول اسەرىن كورسەتىپ جاراتقان/اباي. 2-توم، الماتى، 1995, 165-بەت/, دەگەن دانالىق سوزىنە نازار سالماي كەلەدى. اباي دۇنيەتانامىن تانىپ بىلۋدە اباي ايتقان بۇل وي پىكىردىڭ ءمان ماعناسى، بولمىسى، ءتىپتى، بولەكشە وركەشتەنىپ دارالانىپ تۇر. اباي  بۇل پىكىرىن ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا ايتۋىمەن دە  ەرەكشەلەنىپ تۇر ەمەس پە؟

اباي «دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرى» دەپ ءبىزدى قورشاعان ماتەريالدىق الەمدى ايتسا، «دۇنيەنىڭ كورنبەگەن سىرى» دەپ ءبىزدىڭ قۇپيا سىرعا تولى رۋحاني الەمىمىزدى مەڭزەپ وتىر. بۇل ىسپەتتەس تەرەڭ پىكىردى ءياساۋيدىڭ «دەۆوني حيكمەتىنەن دە» ۇشىراتامىز:

ءىلىم ەكەۋ-ءدۇر: ءتان مەن جانعا باسشى تۋرار،

جان عالىمى حازرەتىنە جاقىن تۋرار.

ءتان عالىمى زالىمدارعا  ۇقسار ەرمىش /ياساۋي «دەۆوني حيكمەت»، تۇركىستان، 1993, 74-بەت»/ دەپ وي تولعاۋىندا «دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرى» مەن جان عالىمى اينالىسادى دەپ كەسىپ ايتاتىنى بار. جان عالىمى كورىنبەيتىن رۋحاني الەم سىرىمەن اينالىسسا، ءتان عالىمى «دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىمەن»  بىر جاقتى اينالىسىپ، ناپسىلىك جولعا ۇرىنىپ، دۇنيەقور، دۇنيەقوڭىز بولىپ قالاتىنىنا نازار اۋداراتىنىن اشىق اڭعارتادى.

اباي ايتقان دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىن اشۋمەن اينالىساتىندار ءتان عالىمى/تەحنوكرات عالىمدار/ بولىپ شىعا كەلەدى دە، دۇنيەنىڭ كورىنبەيتىن سىرىن  اشۋعا ۇمتىلعاندار جان عالىمى بولىپ شىعادى. سونىڭ ءبىرى حاكيم ابايدىڭ ءوزى بولعاندىقتان، اباي جان عالىمىنىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلى  بولىپ شىعادى ەمەس پە؟  ويتكەنى اباي 1898 جىلى جازىلعان 38 قاراسوزىندە جانتانۋ ءىلىمى  وي تانىمدارى ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى كۆانتتى فيزيكتەردەن ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن «دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىنا» ايرىقشا ءمان بەرۋى ارقىلى جانتانۋ ىلىمىمەن اينالىسىپ، پالساپالىق ليريكالارىن جازۋى ويشىل  اقىننىڭ كەمەڭگەرلىك تۇلعاسىن كورسەتەدى.

1501-1510 جىلدار اراسىندا ءفيردوۋسيدىڭ «شاھناما» داستانىن قىپشاق تىلىنە تولىق اۋدارعان مامليۋك قىپشاق اقىنى ءشارىپ امەدي:

حاقتى تانۋ جولىن ىزدەگەندەر،

بۇل الەمدە بارشا اڭ تاڭ قالعاندار،

دەپ  اسا جوعارى باعالاپ وي تولعاۋى كەزدەيسوق بولماسا كەرەك -ءتى.

اباي  «دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرى» مەن «دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن»  بىرلىكتە قاتار الىپ تانىپ ءبىلۋدى مەڭزەيدى.

اباي ايتقان بۇل دانالىق ويلاردىڭ دۇنيەنى تانىپ بىلۋدە ءمان-ماعىناسى اسا تەرەڭ پالساپالىق وي تانىمدار «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن» ەۆروپالىقتار ءحۇى عاسىردا-اق تانىپ بىلگەن. بىراق ولار دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىن اشىپ تانۋعا، زاتتىق يگىلىكتى مولايتۋعا، بايۋعا شەشۋشى ءمان بەرۋى  سەبەپتى، ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىمعا ءبىرجولاتا باعىت الدى. يسپان عالىمى رەنا دەكارت بولمىس پەن  سانانى ءبولىپ قاراۋعا ەرەكشە ءمان بەرە قاراعاندىقتان «ارنايى قۇرىلعىلارمەن ولشەۋگە بولاتىن نارسەلەردى عانا زەرتتەيىك،  عىلىم دەپ وسىنى عانا ايتايىق. ال، سانا دەگەن كوزگە كورىنبەيدى، پريبورمەن ولشەنبەيدى. بار ەكەنىن بىلەمىز. بىراق كوزگە كورىنبەيتىن نارسەنى زەرتتەپ قايتەمىز»، – دەپ، ادامزاتتىڭ رۋحاني الەمىن تانىپ بىلۋدەن تەرىس اينالدى. مۇنىڭ ناتيجەسى بۇگىنگى ەۆروپا حالىقتارىنىڭ مىنەز-قۇلقى جاعىنان بۇزىلىپ، مورالدىق قاسىرەتكە الىپ كەلدى ءارى ولار عىلىمدى يمانسىزدىق جولعا ءتۇسىردى.

اباي دۇنيەنىڭ كورىنگەن جانە كورىنبەگەن سىرىن ۇيلەستىرە تانىپ ءبىلۋدى ماقسات تۇتتى. ابايدان باستاپ ءتۇپ يەنى تانىپ ءبىلۋ جولىندا پالساپالىق ليريكا جانرىندا جانتانۋ ءىلىمىن مەڭگەرۋگە، ياعني دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن اشىپ، تانىپ بىلۋگە ۇمتىلدى. اباي باستاعان بۇل ءداستۇردى ويشىل اقىننىڭ شاكىرتتەرى شاكارىم، ماعجان ۇدەرە دامىتىپ تەرەڭدەتە ءتۇستى. وسى ارقىلى قازاق پوەزياسىندا پالساپالىق ليريكانى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، كوش باستادى.

بىراق بۇل تانىمدى كەڭەستىك بيلىك تۇنشىقتىرىپ تاستادى.

ەندى ءححى عاسىر باسىندا كۆانتتى فيزيكتەر تانىمىنان كەيىن دۇنيە باستاۋىندا سانا تۇر دەگەن مۇلدە جاڭا تانىمعا كەلدىك. بۇرىنعى ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىمىمىز تۇبىرىنەن قوپارىلا وزگەردى. بۇل جاڭا تانىمدى  كۆانتتىق فيزيكتەردىڭ اتاسى، نەمىس  عالىمى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ماكس  پلانكتىڭ «عالامدى جوعارى سانا بيلەيدى. كۇللى الەم ونىڭ كوزگە ىلىكپەس قۋاتىمەن ءوزارا بايلانىسىپ تۇر» دەگەن شەشۋشى بايلامعا كەلدى. ءبىزدىڭ «ماتەريا ماڭگىلىك، ول وزگەرمەيدى» دەگەن تانىمىمىز جالعان تانىم بولىپ شىقتى. ماتەريا  – سانانىڭ تۋىندىسى دەگەن جاڭا تانىمعا ءبىرجولا بەت بۇردىق.

سانا تۇر دەگەن مۇلدە  جاڭا  دۇنيەتانىمعا كەلدىك. بۇل  قۇبىلىس الەم حالقىنىڭ وي ساناسىنداعى شەشۋشى توڭكەرىس بولىپ، يدەيالىق باعىت-باعدارىمىز بىرتىندەپ وزگەرە باستادى. بىزدەر، كۇدىكتەنگىش عالىمدار، بۇل جاڭا تانىمنىڭ تەز ءورىس الماي، تىم باياۋ قوزعالىسىن شىدامسىزدانا ءارى كۇدىكتەنە قاراۋدامىز؟!

وسى سالانىڭ وڭالماي  شابانداپ تۇرۋى كوپشىلىك كوڭىلىن الاڭداتۋدا. ويتكەنى، بۇل سالانى ۇلتتىق رۋحىنىڭ  بارى-جوعى بەلگىسىز قويباستىقتار باسقارۋدا. بۇل جەرگە جۇرگەنوۆ سياقتى ۇلتتىق رۋحى باسىم ارىستان باستىقتار قارا كورسەتپەي تۇرعانى وكىنىشتى-اق!

ەندى جاڭا دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان ويلاپ  قاراعاندا، ابايدىڭ ادەبي مۇراسى مەن اقىن دۇنيەتانىمىن تانىپ ءبىلۋ جولىندا جۇرگىزىلەتىن بۇگىنگى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىمىز قانداي باعىت باعداردا بولاتىندىعىن ايقىنداۋعا اسا باسىم تۇردە ءمان بەرەتىن ۋاقىت كەلدى. ابايتانۋ سالاسىندا 125 جىلدىق مەرزىمدە جازىلعان وتكەندەگى عىلىمي تۆورچەستۆولىق زەرتتەۋلەرگە دە وسى جاڭا دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان قاراپ، جەتىستىكتەرىمىز بەن كەمشىلىكتەرىمىزگە دە سىن كوزىمەن قاراپ، باعالايتىن  بولامىز. بۇل دەگەنىمىز وراسان زور قيىن جۇمىس بولسا دا، قولعا الاتىن تىكەلەي پارىزىمىزعا اينالىپ تۇر.

ال، اباي ادەبي  مۇراسى مەن دۇنيەتانىمىن وسى جاڭا دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان سالىستىرىپ عىلىمي زەرتتەۋ  جۇمىسىنا استانا قالاسىنان بۇكىل الەمدىك  عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ دەڭگەيىندە تۇرا الاتىن ابايتانۋ، جامبىلتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى ءوزىنىڭ بولاشاق زەرتتەۋ باعىت، باعدارىن ەندى دۇنيە باستاۋىندا سانا تۇر دەگەن جاڭا دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان جۇرگىزۋدى ءوزىنىڭ عىلىمي جوسپارىنا نەگىز ەتىپ الۋى- ۋاقىت تالابى.

عىلىم، ءبىلىم مينيسترلىگى ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدان  نە ولمەيتىن، نە  وشپەيتىن رەفورمالار ەندىرىپ، باتىسقا ەلىكتەي بەرگەنشە، ەندى كۇشتى جاڭا دۇنيەتانىمدى تەز مەڭگەرىپ، سالبوكسەلىك قالىپتان ارىلىپ، سىلكىنە جۇمىسقا كىرىسەتىن ۋاقىت جەتكەنىن ۇعىنىپ جول باستاسا، كانەكي!؟

ابايتانۋ سالاسىندا  عىلىمي زەرتتەۋ  ىسىمەن اينالىساتىن مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنداعى ابايتانۋ ءبولىمى، اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە اشىلعان ابايتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى، ءال فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ابايتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى جانە م. اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك  قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جاڭادان اشىلعان نەمات كەلىمبەتوۆ اتىنداعى گۋمانيتارلىق عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنداعى ابايتانۋ توبى ت.ب. زەرتتەۋ ورتالىقتارى بارشىلىق.  بىراق بۇلار ءبىر بىرىمەن بايلانىسى جوق،  نە ىستەپ جاتقانى بەيماعلۇم بىتىراڭقى كۇيدە كەلە  جاتىر.  بىتىراعان سايىن كۇش بولىنەدى. باعىت، باعدار بەرۋگە بىرەۋى دە ۇمتىلمايدى...

ەندى استانادان اشىلاتىن ابايتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى وسى كەمشىلىكتى ءبىر ىڭعايعا كەلتىرەر. بۇل ۇكىلى ءۇمىت جۇزەگە اسۋى ءۇشىن رەسپۋبليكاداعى ابايتانۋشى عالىمداردىڭ باسىن قوسىپ، عىلىمي تەوريالىق سەمينار ۇيىمداستىرىپ، پىكىرلەر اعىسىن ايقىنداپ، جاڭا عىلىمي تانىمعا نەگىزدەلگەن ورتاق باعىت باعدارىمىزدى ناقتىلى تۇردە ايقىنداپ، بەكىتىپ الۋىمىز اسا قاجەت بولىپ تۇر. وسى تۇرعىدان كەلىپ ابايتانۋدىڭ بولاشاقتا العا قويىلار مىندەتتەرى تۋرالى ءوز پىكىرىمىزدى وراعا سالۋدىڭ  جانە باسقالار تاراپىنان قوسىمشا تولتىرۋلار بولار دەگەن ۇمىتتەمىز.

 

***

ەندىگى ماقسات  زەرتتەلىپ جازىلعان كوپتەگەن  عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ يدەيالىق ىقپالىنان وقىرمان ساناسىن ارىلتۋ ءۇشىن جاڭا دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان اقىن مۇراسىن جاڭاشا باعىتتاعى ناسيحاتتى كۇشەيتۋ ۋاقىت تالابىنا اينالعانىن ءبىلۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر.

 

***

اباي دۇنيەتانىمى ەندىگى تۋىندايتىن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىندا وبەكتيۆتى شىندىق تۇرعىسىنان اشىلۋى-باستى شارتقا اينالماق. ويشىل اقىن دۇنيەنىڭ  كورىنبەگەن سىرىن تانىپ بىلۋگە ۇمتىلۋ ارقىلى  جول سالعان جانتانۋ ءىلىمى مەن تولىق ادام ءىلىمىنىڭ قۇپياسىن اشىپ، نە سەبەپتى ادامزاتتىڭ رۋحاني الەمىندەگى تىلسىم سىردى تانىپ بىلۋگە ۇمتىلۋ  سەبەبىن بىلە المايمىز. ابايدىڭ پالساپالىق ليريكاسىندا ورىن العان باستى ماسەلە – ءتۇپ يەنى تانىپ ءبىلۋ. اباي وي تانىمىنداعى ءسوز بولاتىن پالساپالىق وي پىكىرلەردىڭ ءبارى دە وسى ماسەلە توڭىرەگىنە  جيناقتالعان.   سونىڭ ءبىر تارماعى جان مەن ءتان  تۋرالى:

اقىل مەن جان – مەن ءوزىم، ءتان – مەنىكى،

«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ»  ماعناسى  – ەكى.

مەن ولمەككە تاعدىر  جوق اۋەل باستان،

«مەنىكى» ولسە ءولسىن، وعان بەكى،

دەپ، ولەڭ ءسوزدىڭ ورنەگىمەن سىرتقا شىعارعان وي قازىناسىن ءبىر شۋماققا سيدىرعان اقىننىڭ پالساپالىق وي تولعانىستارىنىڭ سىرى مەن ءمان ماعىناسى بۇگىنگە دەيىن تولىق جان جاقتى شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. بۇل ءبىر شۋماق ولەڭنىڭ ءمان-ماعىناسىن قاراپايىم تىڭداۋشى مەن وقىرماننىڭ ءوزى دە بىردەن ءتۇسىنىپ كەتۋى وتە قيىن. وسى قيىندىقتى جەتە  ۇعىنعان قىتاي قازاعىنان شىققان ءىرى اقىن اقىت ءۇلىمجىۇلى 1930 جىلى اباي كىتابىمەن تۇڭعىش رەت تانىسقان سوڭ، ويشىل اقىن ابايدىڭ ماعناسى تەرەڭ وي پىكىرىن تىڭداۋشىسىنا جەڭىلدەتىپ بەرۋگە كىرىسكەندە «اباي ولەڭدەرىنىڭ ءۇزىندىسىن باسىنا الىپ،  كۇردەلى لەبىزدەرىن شەشتىم. بۇل نۇسقاعا سونان «عاقىليالىق ۇندەۋلەر» دەپ ات قويدىم» دەپ ەسكەرتەتىنى بار. مىسال رەتىندە الار بولساق ابايدىڭ «اقىل مەن-جان مەن ءوزىم» دەگەن ولەڭ شۋماعىن تىڭداۋشى ۇعىمىنا  لايىقتاپ، جەڭىلدەتىپ:

ويلاساڭدار جىگىتتەر،

ءتان ولەدى، جان ولمەس.

دەنەدەن شىعىپ كەتكەن سوڭ

قايتا اينالىپ، ول كەلمەس.

مەنى مەنەن مەنىكى

ايرىلعانىن ەل بىلمەس.

مەن دەگەنىڭ جان بولار،

مەنىكى دەگەن ءتان بولار.

جان كەتكەن سوڭ بايقاڭىز

تاندە قانداي ءسان قالار. (اقات ءۇلىمجىۇلى. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. كونيا) دەپ سول كەزدەگى قىتاي قازاقتارىنىڭ ۇعىمىنا تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزۋگە ۇمتىلعان. بۇل ارەكەت قازىردىڭ وزىندە قالىڭ وقىرماندار وي تانىمىنا جەڭىل ءارى جەتىمدى تۇردە قابىلداناتىنىن كورىپ وتىرمىز.

كەڭەستىك تانىمداعى فيلوسوفتار ابايدىڭ وسى وي پىكىرىن نەگىزىنەن يدەاليستىك تانىمعا جاتقىزىپ، تەرىس ماعىنادا ناسيحاتتاپ كەلدى. اباي وسى ولەڭىندە «مەن»  ياعني جان ولمەيدى دەي وتىرىپ، جاننىڭ ولمەۋ سىرىنىڭ ەكىنشى ءبىر كولەڭكەلى جۇمباق سىرىن اشىپ كەتەتىنى بار. ول «جان» دەگەن ادام بالاسى جان قۋاتى ارقىلى ءوزىنىڭ ومىردەن ىزدەنىپ تانىپ بىلگەنىن وي سارابىنان وتكىزە  وتىرىپ:

ءولدى دەۋگە سيا ما، ويلاڭدارشى،      

ولمەيتۇعىن ءارتىنا  سوز قالدىرعان،

دەپ جاننىڭ ەكىنشى بىر  بۇركەۋلى تىلسىم سىرىن اشاتىنى بار. ادام ومىردەن كورگەن بىلگەنىن، سول ارقىلى تانىپ ۇعىنعان وي پىكىرىنىڭ ءتۇيىنىن ولەڭ ءسوز ونەرىمەن سىرتقا شىعارعان وي قازىناسى دا ماڭگى ولمەيدى دەگەن بايلامعا كەلەدى. بىزدەر مۇنىڭ تەرەڭدە جاتقان جۇمباعىن ءالى دە سەزىنە الماي كەلەمىز. بۇعان ابايدىڭ ءوز ومىرىنەن تۇيگەن سىرىن، نەمەسە ەكشەپ تەرەڭنەن العان وي قازىناسىن ولەڭ سوزبەن سىرتقا شىعارىپ، كەلەر ۇرپاق ساناسىنان ورىن الىپ وتىر. اباي ءسوزى كۇندە اۋىزعا الىنىپ، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا كۇندەلىكتى ايتىلىپ، وزدەرىنشە وي قورىتىپ سويلەنىپ جاتۋى –«ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» اقىن ءسوزىنىڭ جان سياقتى ولمەيتىن ماڭگىلىك قۇبىلىسقا اينالۋىندا جاتادى ەكەن. نەمەسە ابايدىڭ «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» ولەڭىن  فيلوسوفتاردىڭ بىرەۋى دە شىنداپ بىلۋگە ۇمتىلعان ەمەس. سەبەبى ولار بۇل ولەڭنىڭ يدەيالىق مازمۇنى دىنگە بايلانىستى دەپ قارادى. ويتكەنى ءدىني وي پىكىردى اتەيستەر تەرىستەپ جوققا شىعاراتىن. وسى ولەڭدەگى    «اقىل مەن حاۋاس بارلىعىن، بىلمەي ءدۇر، جۇرەك سەزە ءدۇر» دەگەن ولەڭ جولىن اكادەميك س.مۇقانوۆ العاش رەت وزىنشە تالداپ كوردى. بىراق «اقىل» ءسوزى مەن «حاۋاس» ءسوزىن ەكى بولەك ۇعىم دەپ قارادى. سەبەبى اباي ولەڭدەر جيناعىندا وسى تۇرعان قالپىندا باسىلىپ كەلەدى. سوندىقتان س. مۇقانوۆ ەكى ءسوزدى ەكى بولەك ۇعىم دەپ ماتىنگە سەنىپ قالىپ، ماعىناسىنان اداستى.

اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە مەن دە ساكەڭە ىلەسىپ ءبىراز جىل جەتە تۇسىنە الماي اداسقانىم بار. كەلە  ولەڭ تەكسىنە كۇدىكتەنە  باستادىم. ەكى سوزگە قاراپ/اقىل، حاۋاس/  ماعىنالىق جاعىنان تالداعاندا لوگيكالىق ۇعىم تالابىنا ۇيلەسە بەرمەيدى ەكەن. وسىدان كەيىن بۇرىنعى ولەڭ تەكسىن وزگەرتىپ:

اقىلمەن حاۋاس بارلىعىن

بىلمەيدۇر، جۇرەك سەزەدۇر،

دەگەن قالىپقا سالىپ قارادىم، ياعني ەكى ءسوز اراسىنداعى «مەن» دەگەن جالعاۋلىقتى «اقىل» سوزىنە قوسىپ، «اقىلمەن» دەپ جازىپ ەدىم، ءتۇپ ماعىناسى كەنەتتەن اشىلا كەتىپ، قۋانىشقا بولەنگەنىم بار. سونىمەن بۇل ولەڭ جولىنىڭ ماعىناسى ءتۇپ يەنى /حاۋاستى/ اقىلمەن تاني المايسىڭ، ونى جۇرەكپەن سەزەسىڭ بولىپ شىعادى ەكەن.

 اباي قولدانىسىنداعى حاۋاس ءسوزىنىڭ  ۇش ءتۇرلى ماعىناسى بار: ءبىرىنشىسى،  حاۋاس اراپشا تۇيسىك، سەزىم. ەكىنشىسى، سىرتقى بەس سەزىم ماعىناسىندا. ءۇشىنشىسى،  حاۋاس ءساليم، ياعني ىشكى، سىرتقى ون سەزىم ماعىناسىندا.ء  تۇپ يەنى اقىلمەن تاني المايسىڭ، جۇرەكپەن سەزەسىڭ دەگەنى سوپىلىق تانىمنىڭ وزەكتى  پالساپاسىنا سوعادى ەكەن.

 

***

ەڭ كۇردەلى ءارى كەلەشەكتە جان جاقتى تەرەڭ زەرتتەلەتىن زور ماسەلەنىڭ ەلەۋلىسى قازاق ادەبيەتىنىڭ سوپىلىق تانىمعا قارىم قاتىسى تۋرالى تانىم بولماق. بۇل ماسەلەنى تۇبىرىنەن قازىپ شەشپەي  ادەبيەت تاريحىنداعى پالساپالىق ليريكانىڭ پايدا بولۋ، وزىندىك دامۋ جولىن تولىق تانىپ بىلە المايمىز. بۇل اسا كۇردەلى ارى  شەتىن ماسەلەگە تۇڭعىش رەت قالام تارتقان اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆ.  م. اۋەزوۆتىڭ ابايتانۋ تۋرالى ىزدەنىس جىلدارىندا قاعازعا تۇسكەن، بىراق ءباسپاسوز بەتىنە جاريالانباعان ۇزىك پىكىرلەرى مەن تەرەڭ وي تولعانىستارىنىڭ 97 دەرەك-ماعلۇماتتارىن ىزدەپ  تاۋىپ «ابايتانۋدان جاريالانباعان ماتەريالدار» دەگەن كىتاپتى جاريالاپ تا ۇلگەردىك.  وسى كىتاپتا ابايدىڭ ءياساۋيدىڭ «دەۆوني حيكمەتىنە» قارىم-قاتىناسى كورىنىس بەرگەن. مۇنىڭ ۇستىنە «اباي جولى» ەپوپەياسىندا قۇنانبايىڭ  «دەۆوني حيكمەتىن» بالاسىنا وقىتىپ، ويعا باتقان تولعانىسىن شەبەر سۋرەتتەپ جەتكىزۋى دە جاي كورىنىس بولماسا كەرەك-ءتى. بىراق 1949 جىلى كپسس وك كوسموپوليتيزم تۋرالى ءزارىن بويىنا جيناعان سۇر جىلانداي  سۋىق ءتۇستى قاۋلىسى شىعىپ، م.اۋەزوۆتى شىعىسشىل دەپ جەردەن جەتى قويان تاپقانداي ادەبيەت پوليتسايلارى جابىلا سىناپ، قۋعىنعا تۇسىرسە، ابايدىڭ شىعىسى جايلى ماقالالار جازعان دوتسەنت، بىلگىر زەردەلى عالىم ءا. قوڭىراتباەۆتى قىزىلوردا وبلىسىنا قۋالاپ، جەر اۋدارىپ قاڭعىرتىپ جىبەرگەنىن كوردىك تە. وسى جاعدايعا ساياسي جاعىنان ساقتانىپ، ادەبي مانەۆر جاساپ قۋعىندالعان م. اۋەزوۆ «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەگەندەي تارتىنا سويلەپ  قامىققان كۇندەرىنىڭ بىرىندە ياساۋي مۇراسى تۋرالى قالدىرعان جازبا پىكىرىندە «...ابايدىڭ ناۋاي، نيزامي،فيزۋليلەرگە كوزقاراسىن قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ «حيكمەتى» ءتارىزدى ميستيكالىق سۋفيستىك ادەبيەتىنە دەگەن قاتىناسىنان قاپىسىز، دالمە ءدال اجىراتىپ الۋ قاجەت.  الدىڭعى اتالعاندار ابايدىڭ زەردەسىنىڭ جوعارى دارەجەلى شەبەرلىگىمەن، ومىرگە دەگەن گۋمانيستىك كوزقاراسىمەن جانە وزدەرىنىڭ ەستەتيكالىق پىكىرىمەن باۋراسا، ابايدىڭ ءوز تۇستاستارى –  شورتانباي، مۇرات، اۋباكىردەن ايىرماشىلىعى سۋفيزمگە ءتان جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتى ميستيكالىق پەن جوققا شىعارۋدى، ونىڭ ىشىندە قوعامدىق ءومىردى مىسە تۇتپاي  جانە ونى قايتا قۇرۋ ءۇشىن كۇرەستى مانسۇق ەتۋىن قابىلدامايدى» / ابايتانۋ دارىستەرى،  الماتى، 1994  دەپ ساياسي ورتالىق تۋدىرعان يدەولوگيالىق قىسىمعا  بەيىمدەلە سويلەۋگە ەرىكسىز بارعان زاماندار بولعان. بولماسا ناۋاي، نيزامي، فيزۋليلەردىڭ سۋفيزممەن قويان قولتىق بايلانىسىن بىلە وتىرىپ، ونىڭ  تەرەڭىنە بويلاي وتىرىپ، ولارداعى سوپىلىق وي تانىمدىق ءياساۋيدىڭ «حيكمەتىندە» باياندالعان باستى سوپىلىق تانىمداردان بولەكتەي اجىراتا قاراۋدى العا تارتادى. بۇل قۇبىلىستاردى تەرەڭدەي زەرتتەپ، تانىپ ءبىلۋ مىندەتىن العا قويادى. ال سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋلەر ءياساۋيدىڭ پەندەلىكتىڭ كامالاتتىعى باعىتىن ۇستانعانىن، ال ابايدىڭ ينساياتتىڭ كامالاتتىعى جولىن ۇستانعانىن انىقتاپ بەرۋى ارقىلى م. اۋەزوۆ تالابىنىڭ جۇزەگە اسقانىن اڭعارتادى.

 

***

ابايداعى تولىق ادام ءىلىمىنىڭ باستاۋ كوزدەرىن تاۋىپ، ونىڭ تاريحي جولدارىن انىقتاۋ اسا قاجەت بولىپ تۇر. كوپكە دەيىن زەرتتەۋشىلەر ابايداعى تولىق ادام ءىلىمىنىڭ توركىنىن مۇسىلماندىق شىعىستان ىزدەپ، «كابۋسناماداعى»  جاۋانمارتلىك تۋرالى پىكىرمەن ۇشتاستىرىپ كەلدىك. سويتسەك  جاۋانمارتلىك ءىلىمىنىڭ ءتورت نەگىزى ياعني ونىڭ ىرگەتاسى ءحى عاسىردا قازاق جەرىندە ياعني قازىرگى جامبىل وبلىسىنداعى، شۋ وزەنى بويىنداعى بالاساعۋن  قالاسىنان شىققان عۇلاما اقىن جازعانى انىقتالىپ وتىر. ال، «كابۋسناما» كىتابى «قۇتادعۋ بىلىكتەن» كەيىن حپ عاسىردا جازىلعان. وسىدان كەيىنگى عاسىرلاردا جاۋانمارتلىك ءىلىمى تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەر قاراسى مولىعىپ وتىرادى. مۇسىلمان الەمىندە حپ عاسىرعا دەيىن كەمەل ادام ۇعىمى بولعان ەمەس دەپ يراننىڭ اتاقتى  عالىمى مۇرتازا مۇتتاكاري ماسكەۋدە باسىلىم كورگەن «ۋسوۆەرشەننىي چەلوۆەك ۆ يسلامە» (موسكۆا. 2008) دەگەن عىلىمي مونوگرافياسىندا پىكىرىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ ايتاتىنى بار.

جاۋەنمارتلىك ءسوزىن بىزدەر بۋداگوۆتىڭ سوزدىگىنە سۇيەنىپ «يۋننىي شەدرىي» دەگەن پارسى ءسوزى دەپ كەلدىك. جاۋانمارتلىك ءسوزى پارسى تىلىندەگى ءسوز ەمەس، كونە تۇرىك تىلىندەگى «زومارت» ياعني جومارت دەگەن سوز دەپ وزىنىڭ  ەتيمولوگيالىق زەرتتەۋىندە ازەربايجان عالىمى پروفەسسور،  فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى  م. شەراليەۆ           عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ وتىر. ءتىپتى، 1501-1510 مامليۋكتەر بيلەگەن مىسىر جەرىندە قىپشاق اقىنى ءشارىپ امەدي ءفيردوۋسيدىڭ «شاھناما» داستانىن قىپشاق تىلىنە تۇڭعىش رەت تولىق اۋدارعان بولاتىن. ءتۇپ نۇسقاسىندا ءبىر ءجۇز ون مىڭ ولەڭ جولى بولسا، ءشارىپ امەدي اۋدارماسى ءجۇز جيىرما ەكى مىڭ جول بولىپ شىققان. بۇل تۋىندى «قازىنالى وڭتۇستىك» كىتاپحاناسىندا 37 توم كولەمىندە باسىلىم كورىپ جاتىر. وسى باسىلىمدا 

«جومارتتىق ەلىنىڭ كەنىشى عوي ول،

بارشا ادامزات ۇلىنىڭ جانى عوي ول»،

دەگەن ولەڭ جولىنداعى «جومارت » ءسوزى كونە تۇرىك تىلىندە ايتىلاتىن ء«زومارت»  سوزى بولىپ تۇر.

تۇراننىڭ ۇلى قاعانى الىپ ەر توڭا /شىن اتى ماداي ب.ز.د. ءىى عاسىردا/ تۋرالى حالىق اۋزىندا جىرلانعان تاريحي جىردا جاۋانمارتلىك ءسوزى «اقي» /جومارت/ دەگەن سوزبەن بەرىلەتىن.   

«قويعىن ماعان اقيلىق

  بولسىن مەنىڭ لاقابىم»،

دەگەن ءسوز جاۋ قولىنان ۋلانىپ ولەر الدىنداعى وسيەتى رەتىندە الىپ ەر توڭا اۋزىمەن ايتىلادى.وسى «اقي» ءسوزى «قۇتادعۋ بىلىك» داستانىندا دا وسى ماعىنادا قولدانىلادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى،  جاۋانمارتلىك ءىلىمىنىڭ باستاۋ كوزى شۋ وزنەى بويىنداعى قازاق جەرىندە جاتىر دەگەن بايلامعا كەلەمىز.

اباي تولىق ادام ىلىمىنە ايرىقشا ءمان بەرىپ، نەگە وي تولعانىسىنا تۇسكەن دەگەن سۇراق الدىمىزعا كولدەنەڭ قويىلادى؟ قازاق قاۋىمىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايى 1867-1917 جىلدار ارالىعىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق ەلىنە ارنايى ساياسي ماقساتپەن جۇرگىزگەن مەيلىنشە كەرتارتپالىق ەل بيلەۋ جۇيەسىنىڭ ناتيجسىندە تۋىنداعان تەرريتوريالىق پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن بولىستىق سايلاۋعا وراي تۋىنداعان قاسىرەتتى قۇبىلىس.  ويتكەنى «قازاق زامانى قالىپ، ورىسقا قاراعان سوڭ، ءبىر تاعلىمدى ەل، ءبىلىمدى جۇرتقا ەرىپ، ىرگەلى  باسپاق تۇگىل، بۇرىنعىدان جامان كەيىن كەتتىك...

ەندى ءبىزدىڭ كوكسەرلىك ءىسىمىز-تاستالعان سۇيەككە  تالاسقان مويناقشا ورىستىڭ زناعىنە تالاسىپ،  اتا-بابامىزدىڭ ەلدىك، جۇرتتىق ساقتاپ كەلگەن بىرلىك بەرەكەسىن جىرتىپ العانىمىز» دەپ جازعان ەدى «سارىارقا»  گازەتى.  قازاقتىڭ وسى بەرەكە بىرلىگىن وتارشىلدار سانالى تۇردە ساياسي ماقسات قويا وتىرىپ بۇلدىرگەنىن ءسىبىردىڭ گەنەرال گۋبەرناتورى بولعان م.سپەرانسكيدىڭ پاتشاعا جازعان حاتىندا «قازاق جەرىندە سەكسەۋىل دەگەن اعاش وسەدى. سونى ءبىر بىرىنە ۇرىپ جارادى ەكەن. سول سياقتى  قازاقتار ءۇش جۇزگە، رۋعا بولىنەدى. ءبىز ءسولاردى  بىر بىرىنە ۇرىپ جارۋىمىز كەرەك» دەپ بار شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ بەرىپ وتىر. قازاقتاردى وپ-وڭاي توبىقتان ءبىر-اق ۇرىپ جىعاتىن بۇل ساياسي ءتاسىلدى كەڭەستىك بيلىك تە پايدالانعانىن سانالى قازاقتار بىلگەن. مىسالى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ليۆەنتسوۆتىڭ م.سپەرانسكيدىڭ ءادىسىن قولدانعانىنان جۇرتشىلىق حاباردار. وتارشىل رەسەي پاتشالىعى ەندىرگەن  ەل بيلەۋ جۇيەسىندەگى وسى قاسىرەتتى تەرەڭ سەزىنگەن اقىن س.تورايعىروۆ:

اباي تۇسى قازاقتىڭ بۇزىلعانى،

قارالىققا اينالىپ قىزىل قانى...

اق پەيىل، باۋىرمالدىق قالىپ كەتىپ،

جەلبۋاز، «سۇرقيا» بوپ قىزىنعانى.

ماس بولىپ پارتياعا قىزىپ العان،

دالانىڭ تابيعاتىن بۇزىپ العان.

ەلدىگىنە، جەرىنە ءھام دىنىنە،

قۇرىلدى تالاي تۇزاق، تالاي قاقپان،

دەپ وي تولعانىسىندا حالقىمىزدىڭ وتارشىلدىق جۇتقا ۇشىراتقان ورنى تولماس قاسىرەتى جاتىر. قازاق ەلىنىڭ مىنەز قۇلقىنىڭ بۇزىلۋى-تىكەلەي وتارشىلدىق ساياساتتىڭ ناتيجەسى ەكەنىن اباي ءبىلدى. ءبىلدى دە وسى قاسىرەتتىڭ وتىنا كۇيەر ەلىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن تولىق ادام ىلىمىمەن ەمدەپ، مىنەز-قۇلقىن بۇزىلۋدان امان الىپ قالاتىن جولىن ىزدەندى. بۇل جول ابايدى تولىق ادام ىلىمىنە الىپ كەلدى.

قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،

ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ. 

 جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ

ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەكى ۇرتىڭ.

بەت بەرگەندە شىرايىڭ سونداي جاقسى،

نەگە عانا  بۇزىلدى سارتشا سىرتىڭ...

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ.

باستا مي، قولدا مالعا تالاس قىلعان

كۇش سىناسقان كۇندەستىك بۇزدى-اۋ شىرقىن،

دەپ حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقىن بۇزۋدىڭ ءتۇپ توركىنى قايدا جاتقانىن دال مەڭزەپ وتىر ەمەس پە؟

 

***

اباي مۇراسىنىڭ  رۋحاني ءنار العان ءۇش قازىنا كوزدەرىنىڭ ىشىندە شىعىسى قاتتى  قىسىمدا ۇستالىپ كەلدى. ءبارى بىر  شىعىسپەن قارىم قاتىناسى ەڭ كۇردەلى دە قيىن ماسەلەگە اينالعانى ابايتانۋ تاريحىنا نازار اۋدارساق مەن مۇندالاپ تۇراتىنى بار. بۇل سالادا اكادەميك م. اۋەزوۆتىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى، وي-پىكىرلەرى شەشۋشى مانگە يە. بىراق  وز وي تانىمدارىن ىلگەرى قاراي دامىتىپ جالعاستىرۋعا 1949 جىلى كپسس وك  كوسموپوليتيزم قاۋلىسى مۇمكىندىك بەرمەدى. ياعني، اباي مۇراسىنىڭ شىعىسقا قارىم-قاتىناسىن زەرتتەپ، تانىپ بىلۋگە قاتاڭ تيىم سالىندى.

م. اۋەزوۆتىڭ «ابايدىڭ باتىسىنان شىعىسى باسىم» دەگەن وي تانىمى ادەبيەت پوليتسايلارى مەن فيلوسوفتار تاراپىنان قاتتى سىنعا الىنىپ،  قۋدالاۋعا ۇشىرادى. بۇل ماسەلە، شىندىعىن ايتساق، م.اۋەزوۆتىڭ اباي مۇراسىنىڭ رۋحاني ءنار العان قازىنا كوزدەرى ابايدىڭ «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە» دەگەن ولەڭىنەن ءورىلىپ بارىپ ايتىلعان پىكىر ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتە تۇسەدى. ابايتانۋ تاريحىنىڭ م. اۋەزوۆتەن كەيىنگى ۇشىنشى  كەزەڭدەگى ابايتانۋشىلار تاراپىنان قايتا كوتەرىلىپ، قيىندىقپەن قولعا الىنسا دا، ولارعا ەركىن جول بەرىلمەي قىسىمدا ۇستاپ كەلدى. ءبارى ءبىر «ولەرمەندىكپەن» زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە بەردى. ەندى عانا فيلوسوفتار تاراپىنان اكادەميك  ع. ەسىموۆ  اباي مۇراسىنىڭ شىعىسقا قاتىناسىنا وڭ كوزبەن قاراعان وي پىكىرلەرى العاش رەت بەلگى بەرە باستادى. «اباي – شىعىس اقىنى، شىعىس مادەنيەتىنىڭ قايراتكەرى، ناقتىراق ايتساق مۇسىلمان شىعىسىنىڭ اسا كورنەكتى ويشىلدارىنىڭ ءبىرى... ونىڭ كوزقاراسىن ءدىني فيلوسوفيا جاعىنان ىزدەۋ كەرەك.» / اباي. ۇلى دالا تۇلعالارى. الماتى، 2013, 361-362 بەت/ دەگەن ساليقالى عىلىمي وي تانىمدار العاش رەت كورىنىس بەرە باستاۋى — اباي شىعىسىنا تارس جابىلعان ەسىكتىڭ ايقارا اشىلۋىنا سەنىممەن كەلىپ وتىر. ابايدىڭ دۇنيە تانىمى عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭدەپ دەندەي ەنبەي ماقساتقا جەتۋ قيىن.  ول ءۇشىن ابايدىڭ شىعىسقا قاتىسى جايلى اقىندىق  كىتاپحاناسىنىڭ كولەمى مەن جاعدايىن  انىقتاپ الماي ىسكە كىرىسۋ-دالاعا لاعۋمەن بىردەي بولىپ شىعادى. اباي وي تانىمىنىڭ بۇل بولمىسىن تانىپ بىلمەك ءۇشىن ەكى ءتۇرلى ءتاسىلدى  ۇستانۋ قاجەت.

ا. اباي ءوز شىعارمالارىندا از دا بولسا ناقتىلى تۇردە اتاپ وتىراتىن دەرەك ماعلۇماتتار سىلتەمەسى.  مىسالى، عۇلاماھي داۋاني، بابىرناما، قۇتايبا ت.ب.

ءا.  اباي وي تانىمىنىڭ كەيبىر  يىنى كەلەتىن شىعىستىڭ اقىندارى مەن عۇلامالارىنىڭ شىعارمالارىنداعى ساباقتاسىپ ىلىكتەسىپ كەلەتىن تۋىندىلاردى قانشالىقتى قيىن بولسا دا سارىلا ىزدەنۋ ارقىلى تاپسا بولادى. مىسالى مەن ابايعا تىكەلەي  قاتىسى بار ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتادعۋ بىلىك»، ءنارشاھيدىڭ «بۇحارا  تاريحى» مەن ءال فارابي، قاراباعي، يبن سينا، جۋرجاني ت.ب. وسىنداي دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ تاپقانىم بار.

ع. ەسىموۆ «...يسلام فيلوسوفياسىنا  ۇڭىلمەي ابايدىڭ كوزقاراستارىن تالداۋ وتە قيىن شارۋا»، دەپ وتە دۇرىس پىكىر قوزعاپ وتىر.  بۇل ءۇشىن ابايدىڭ اقىندىق كىتاپحاناسىن ەكىنشى تاسىلمەن ىزدەپ تابۋعا مۇمكىندىك تۋادى. بۇلارسىز بوسقا لاعىپ ايتار پىكىرىمىزدى ناقتىلى تالداۋعا بارا المايسىڭ.  كوپتەگەن ابايتانۋشىلار وسى ماسەلەنى جەتە تۇسىنە الماي ابايدى الەم الىپتارىمەن ورىنسىز سالىستىرىپ  اۋرەلەنىپ، سابىلىپ ءجۇر.

ءسۋفيزمنىڭ بىلگىرى اتانعان عالىم ە.بەرتەلس «سۋفيستىك ادەبيەتتى زەرتتەمەيىنشە شىعىستىڭ ورتا عاسىرداعى ءومىرىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ كلاسسيكتەرى شىعىس ادەبيەتتەرىنە ءحىح عاسىر باسىنا دەيىن ىقپال جاساپ كەلەدى»، دەپ جازۋىندا ەلەۋلى شىندىق جاتىر. مۇنى، ءتىپتى، اباي مەن شاكارىم تۋىندىلرىنان انىق اڭعارامىز. سوندىقتان ءسۋفيزمدى تانىپ ءبىلۋدى ياساۋيدەن باستاماعى كەرەك. بۇل ارەكەت باستالىپ تا كەتتى. مەن قازاق تۇرىك حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە بارلىق فاكۋلتەتتەرگە رەكتوردىڭ تاپسىرۋى بويىنشا ءياساۋيدىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارىنان تۇڭعىش رەت تانىستىرۋ ماقساتىندا شولۋ دارىستەرىن وتكىزە ءجۇرىپ، «قازاق ادەبيەتىندەگى سوپىلىق  تانىم»/الماتى، «گيس -frint» باسپاسى، الماتى، 2012, 182 بەت/ دەگەن كىتابىمدى جاريالادىم. اسىرەسە، ءياساۋيدىڭ فيلوسوفياسى تۋرالى ىزدەنگىش عالىم كەنجەتاي دوساەۆ «ياساۋي دۇنيەتانىمى» دەگەن دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاسا، بىرنەشە جاس عالىمدار وسى تاقىرىپپەن اينالىسىپ، زەرتتەۋ نىساناسىن مولىقتىرىپ ىزدەنىپ جاتۋى ء–  رۋحاني  وسۋىمىزدىڭ نىشانى دەپ قارايمىز.

ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمى مەن جانتانۋ ءىلىمىن ەرەكشە ءارى جان-جاقتى تەرەڭ زەرتتەۋ ىسىنە تىكەلەي كىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر. ول ءىلىم قازاق جەرىنىڭ تۋىندىسى بولۋ ۇستىنە بۇكىل تۇرىك حالىقتارىنىڭ كەلەشەكتە قابىلدانار مورالدىق كودەكسىنىڭ ىرگەتاسىنا اينالۋمەن بىرگە كۇللى الەم حالىقتارىنىڭ كەمەل ادام قالىپتاستىرۋىندا تولىق ادام ىلىمىنە تەڭ تۇسەر وزىندىك ءىلىمى بولماۋى سەبەپتى دە، بار كۇشتى وسى ماسەلەنى شەشۋگە سالىپ، تەزىرەك زەرتتەۋ نىساناسىنا قويۋعا مىندەتتىمىز.

 

6

اباي مۇراسىن تانىپ ءبىلۋ تاريحىنا 125 جىل(1889-2014) تولىپ وتىر. قازاق ەلى ويشىل، حاكىم ۇلىن عاسىردان استام ۋاقىت ىشىندە قالاي تانىپ ءبىلۋ جولىن، عىلىمي تۇرعىدان تالداپ، كوپ ماسەلەنىڭ بار بولمىسىن ءوز دەڭگەيىندە شەشۋ مىندەتى تۇر. وسى مىندەتتى جۇزەگە اسىرا الساق، ابايدى تانۋدىڭ ۇزاق جولىندا، عىلىمي زەرتتەۋلەردە جىبەرىلگەن سان ءتۇرلى كەمشىلىكتەرىمىز بەن قول جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز كوز الدىمىزعا كەلەدى. جالپى، ابايتانۋ تاريحى فيلولوگيا، تاريح فاكۋلتەتتەرىندە ارنايى كۋرس، ارنايى سەمينار ساباقتارى رەتىندە وقىتىلۋى ءجون. ويتكەنى بۇل سالا ستۋدەنتتەرگە ابايتانۋدان تەرەڭ ماعلۇمات بەرۋمەن بىرگە اباي مۇراسىنىڭ رۋحاني، تاريحي بولمىسىنان كەڭ، جاڭاشا سونى تانىمدار بەرۋىمەن ەرەكشەلىنەدى. ول ءۇشىن «ابايتانۋ تاريحى» وقۋلىعى مەن حرەستوماتياسى، باعدارلاماسى مەن ارنايى بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتى قوسا جازىپ بەرۋى — قاجەتتىلىك.

   ال، بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن پەدينيستيۋتتاردا جانە ورتا مەكتەپ پەن ارناۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ بارلىعىندا «اباي: تولىق ادام ءىلىمى» دەگەن ارناۋلى ورتاق وقۋلىق پەن حرەستوماتيا، باعدارلاماسى مەن بيبليوگرافياسىمەن قامتاماسىز ەتۋ — رۋحاني قاجەتتىلىككە  اينالىپ وتىر. ويتكەنى بۇل ءىلىم جاس ۇرپاققا جەتىلگەن، كەمەلدەنگەن مىنەز-قۇلىقتى قالىپتاستىرىپ، سىرتتان ەنىپ جاتقان جات قىلىقتاردان ساقتايتىن «قازاق قورعانى» بولاتىنىن نازاردا ۇستاۋ  – ادىلەتتى جول بولماق.

 

***

 ابايتانۋدىڭ عاسىرلىق مەرزىمىندە كەڭەس بيلىگى ورناسىمەن تۇرپايى سوتسيولوگيالىق تانىمعا تانىلعان ادەبيەتشىلەر مەن فيلوسوفتار ۇلى اقىن مۇراسىن تەرىستەۋگە دەيىن بارىپ، تۇرپايى سوتسيولوگيالىق،  كومپوراتاۆيستىك، فورماليستىك تانىم شەڭبەرىنەن شىعا المادى. ولار ادەبيەتتىڭ پارتيالىق، تاپتىق ۇستانىمىنا سۇيەنە وتىرىپ ۇلتتىق مۇراعا اينالعان اقىن تۋىندىلارىن عىلىمي تۇرعىدان تانىپ بىلۋگە كەدەرگى جاساپ كەلەدى. م. اۋەزوۆتىڭ بۇكىل الەم تانىپ، مويىنداعان ءارى اسا جوعارى باعالاعان «اباي جولى» ەپوپەياسىن قاتاڭ سىنعا الىپ، بايشىلدىق فەودالدىق ەسكىلىكتى دارىپتەدى دەپ، ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرىن تەرىستەۋگە شەيىن بارعان ساياسي يدەولوگيالىق تۇرعىدان شابۋىلدار جاساپ جاتتى. اباي مۇراسىنىڭ، اسىرەسە رۋحاني ءنار العان اباي شىعارمالارىنىڭ شىعىستىق قازىنا كوزدەرىن تانىپ بىلۋگە تىيىم سالۋمەن قاتار، حالىقتىڭ رۋحاني تىرەگى بولعان سوپىلىق نەگىزدەگى ياساۋي مۇراسىن تەرىس تانىتىپ، ونى عىلىمي تۇرعىدان تانىپ ءبىلۋ ارەكەتىنە ولەردەي قارسىلىق جاساپ، مۇرا رەتىندە تەرىستەۋمەن كەلەدى. 

   تاريحقا ازىراق كوز جىبەرسەك، رەسەي پاتشالىعى قازاق جەرى مەن ورتا ازيا حالىقتارىن جاۋلاپ العان سوڭ، الدىمەن، حالىقتىڭ رۋحاني الەمىنە قول سالىپ، ميسسيونەرلىك ساياساتىن  استىرتىن تۇردە جۇرگىزە باستادى. ياساۋي جولىنا وشىگە ءتيىستى. ءتىپتى، تۇركىستان قالاسىن باسىپ العان سوڭ، ياساۋي كەسەنەسىن جويىپ جىبەرۋ، تالقانداۋ نيەتىندە بولدى. ويتكەنى ياساۋيگە دەگەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ  رۋحاني ىقىلاسىنان شوشىنا ءتۇستى.

   ارتىنشا كەڭەس بيلىگى ورناپ، جالپى ءدىن اتاۋلىنى تەرىستەپ، اتەيستىك ناسيحاتتى كۇشەيتتى. كەڭەستىك يدەولوگتار دا ءياساۋيدىڭ سوپىلىق جولىنان ءدىن مەن حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن ۇيلەستىرە بىلگەن باعىتىنا سەسكەنە قارادى. ياساۋي كەسەنەسىنە اعىلىپ زيارات ەتۋشىلەردەن قۇتىلۋ ءۇشىن ياساۋي كەسەنەسىن استىق قامباسىنا اينالدىرىپ جىبەردى. اقىرى كەسەنەنى اتەيستىك مۋزەيگە اۋىستىرىپ، ياساۋي مۇراسىن مەيلىنشە كەرتارتپا ميستيكالىق الەم رەتىندە باعالاپ، جاس ۇرپاقتى اداستىرىپ جاتتى. ياساۋي كىتابى باسىلىمنان قالىپ، مۇراسى ناسيحاتتالماي جەر باۋىرلاپ قالعان كۇندەردى دە باستان وتكىزدىك. 

   ەندى تاۋەلسىزدىك زاماندا شەتەلدەن بىزگە قاراي اعىلعان، مۇسىلماننىڭ رۋحاني الەمىن بۇلدىرۋگە جىبەرىلگەن ۆاحابيستەر قۇددى گەنەرال چەرنياەۆكە ۇقساپ ياساۋي كەسەنەسىن جارىپ جىبەرۋدى ارمانداپ ءجۇر. بۇلار از دەگەندەي، يسلام اتىن جامىلعان كوپتەگەن جات اعىمدار دا ياساۋي جولىنا قارسىلاسىپ جاۋلىق ارەكەتتەرىن توقتاتار ەمەس. سوندا نەگە بۇلاردىڭ ءبارى جابىلا كەپ ءياساۋيدىڭ سوپىلىق جولىنا جاۋلىق نيەت ۇستانىپ، ءبارى ءبىر نۇكتەگە ياعني، ياساۋي الەمىنە يدەيالىق سوققى بەرۋگە جابىلۋدا. مۇنىڭ دا باستى سەبەبى بولسا كەرەك. ول سەبەپ ەگەر وي ساناسىنا ءياساۋيدىڭ سوپىلىق تانىمىمەن ءحال ءىلىمىنىڭ ادامگەرشىلىك، گۋمانيستىك نەگىزدەرى سىڭگەن پەندەلەردى بۇل جولدان، بۇل تانىمنان ايىرمايىنشا، ولاردى سوڭىنان ەرتە المايتىعىن، ناندىرا المايتىندىعى تانۋدان شىعىپ وتىرعان قاستاندىق ارەكەت دەپ تانۋ-شىندىققا كەلەدى.

   ەگەر قالىڭ قاۋىمدى ياساۋي جولىنان تايدىرا السا، ولاردى مۇرنىن تەسكەن تايلاقتاي قايدا سۇيرەسە سولاي كەتە بەرەتىن ەرىكسىز توبىرعا ءاينالارىن   بىلىپ وتىر. حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن بۇزۋ، ىدىراتۋ ءۇشىن يسلام ءدىنىن جامىلعان جات اعىمدار ءوز ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا جان سالا كۇرەسۋدە. ەڭ وكىنىشتىسى، بۇل كۇرەستى اقشاعا ساتىلعان كوسموپوليتتەنگەن قازاق ونەرپازدارى مەن  جازۋشى، عالىمدارى باستاپ ءجۇر. ارينە، بۇنىڭ دا ءبىر سەبەبى بولسا كەرەك، مەنىڭشە، بۇل سەبەپ ياساۋي جولى ءحال ىلىمىنە سۇيەنىپ، سوپىلىق تانىممەن حالىقتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن بىرلىكتە ۇيلەستىرە كەمەل ادام تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋ قۋاتىندا جاتسا كەرەك. وسى سەبەپتەردى نازاردا ۇستاي وتىرىپ، اباي مۇراسىمەن سوپىلىق تانىم بولمىسىنداعى قارىم-قاتىناسىن عىلىمي تۇرعىدان تانىپ بىلمەيىنشە، اباي دۇنيەتانىمىن انىق تانىپ بىلە المايمىز. ويتكەنى ياساۋي يسلامنىڭ ءدىني فيلوسوفياسى بولۋى سەبەپتى اكادەميك ع. ەسىموۆ: «اباي...  كوزقاراسىن ءدىني فيلوسوفيا جاعىنان ىزدەۋ كەرەك»  (سوندا، 362 بەت) دەپ وسى پىكىرگە سالماق سالۋى – تەگىنەن-تەگىن بولماسا كەرەك-ءتى.

      

8

ءحىى-ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن رۋحاني بابامىز ياساۋيدە «جان عالىمى» جانە ء«تان عالىمى» دەگەن كۇردەلى ۇعىم بار. جان عالىمى دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن تانىپ بىلۋگە، ونىڭ قۇپياسىن اشۋعا ۇمتىلعان رۋحانياتتىن وكىلدەرى. ال، ء«تان عىلىمى» دەگەنى دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىن اشىپ، تانىپ بىلۋگە ۇمتىلعان زاھري  عىلىمنىڭ وكىلدەرى. ياساۋي «جان عىلىمىن» جوعارى باعالاپ، ناپسىگە بۇيرەگى بۇرا بەرەتىن ءتان عالىمىنان بولەكتەي قارايتىن پىكىرى دە بار.

   ال، اباي جەتىنشى قارا سوزىندە «دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرى مەن كورىنبەگەن سىرىن» تانىپ بىلۋگە شەشۋشى ءمان بەرە قارايدى. ول ەكى قۇبىلىستى بىرلىكتە الىپ، تانىپ ءبىلۋدى مەڭزەيدى. اباي بۇل  وي-تانىمىنىڭ 1898 جىلدارى قازىرگى كۆانتتىق فيزيكتەردەن ءبىر عاسىردان استام بۇرىن-اق بولجاپ، تولعانىسقا ءتۇسىپ پىكىر بىلدىرگەن.

   بىراق ەۆروپالىقتار XVI عاسىردان باستاپ دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىن اشىپ، تانىپ بىلۋگە شەشۋشى ءمان بەردى دە، ءتان عالىمدارىن وسى جولعا باعىتتاپ، تازا ماتەرياليستتىك، اتەيستىك دۇنيەتانىم جولىن ۇستانىپ كەتۋى سەبەپتى، ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى بۇزىلىپ، رۋحاني قاسىرەتكە ۇشىراۋدا. ولاردىڭ بۇل رۋحاني دەرتتەن قۇتىلۋى ەكى تالاي. ويتكەنى ەۆروپالىقتاردىڭ دۇنيەتانىمى ماتەرياليستىك نەگىزدە قالىپتاسىپ، تۇراقتى كوزقاراسقا اينالىپ كەتتى. قاتتى قالىپتاسقان، ءبىر جۇيەگە ءتۇسىپ بەكىپ كەتكەن دۇنيەتانىمداعى ماتەرياليستىك مودەلدى سانادان سىرىپ تاستاۋ – قيىننىڭ قيىنى. ءارى ولاردى بۇل تەرىس تانىمنان الىپ شىعارلىق ەۆروپالىقتاردا تولىق ادام ءىلىمى ءتارىزدى رۋحاني قۇبىلىستىڭ ءىزى دە جوق. وسى سەبەپتى دە بىزدەر ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمىنىڭ بولمىسىن جان-جاقتى تەرەڭدەتە زەرتتەپ مەڭگەرىپ الۋعا، وندا قول جەتكەن جەتىستىكتى قوعام يگىلىگىنە اينالدىرۋعا بار كۇش-قۋاتىمىزدى جۇمساۋ – قوعامنىڭ قاجەتتىلىگىنە اينالىپ وتىرعانىن تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى دەپ بىلەمىز.

 

***

  اباي مۇراسىن تانىتۋداعى قۋاتتى قۇرالدىڭ ءبىرى «اباي» ەنتسيكلوپەدياسى ويشىل، حاكىم ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا باسىلىم كوردى. بىراق شىنىن ايتساق، بۇل ەنتسيكلوپەديا اسىعىس، جىلدام، تەز دايارلانۋمەن بىرگە اقىن مۇراسىن عىلىمي تۇرعىدان ءوز دەڭگەيىندە تانىتا المادى، سەبەبى كەڭەستىك توتاليتارلىق يدەولوگيا ونىڭ ءورىسىن تارىلتتى. ادەبيەت پەن ونەرگە، عىلىمعا تاپتىق، پارتيالىق ءپرينتسيپتى ورىنسىز تىقپالاپ قاقپايلاي  بەرۋدىڭ قاجەت ەمەستىگىن قىتاي كومپارتيا جەتەكشىلەرى ءوز تاجىربيەسىنەن كورىپ سەزىنۋى سەبەپتى دىن شاۋ پين: «ادەبيەت پەن كوركەم ونەر ساياساتقا تاۋەلدى دەگەن ءسوز بۇدان بىلاي ايتىلماۋى كەرەك. ويتكەنى بۇل ۇران ادەبيەت پەن كوركەم ونەرگە قيسىنسىز كيلىگۋدىڭ وپ-وڭاي تەوريالىق نەگىزى بولىپ شىعا كەلدى. بۇل تەكتەس ۇرانداردىڭ ادەبيەت پەن ونەرگە پايداسىنان زيانى كوپ ەكەنى ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ بەرگەن جوق پا؟» دەپ وتە سىندارلى پىكىر ءبىلدىرۋى ءومىر اعىسىنان تۋىنداپ وتىرعان  شىندىق ەكەنىن كورىپ، سەزىنۋدەمىز.

   اباي مۇراسىنىڭ شىعىسقا قاتىسىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرىلمەدى. ابايدىڭ ورىس ادەبيەتى مەن ەۆروپالىق مادەنيەتى شامادان تىس ماداقتالىپ، نازار وسى تاراپقا مولىراق اۋدارىلدى. ال، ابايدىڭ دۇنيەتانىمى جايلى ماسەلەلەر ماتەرياليستىك، اتەيستىك تانىم تۇرعىسىنان باياندالىپ، ناسيحاتتالدى. كەيدە، ءتىپتى، ابايتانۋعا قاتىسى جوق كەزدەيسوق لاۋازىمى جوعارى تۇلعالار ەنىپ كەتىپ، ەنتسيكلوپەديانىڭ عىلىمي قۇندىلىعىن تومەندەتكەنى دە راس. ماسەلە – وسى كەمشىلىكتەن ارىلعان ەنتسيكلوپەديانى اسىقپاي جان-جاقتى قاراستىرىپ، اقىن دۇنيەتانىمىن كۆانتتىق فيزيكتەر ۇستاپ وتىرعان جانا دۇنيەتانىم نەگىزىنە سۇيەنە وتىرىپ شىعارۋدى قولعا الۋدا جاتىر. جاڭادان قولعا الىنىپ، باسىلىمعا دايارلاناتىن «اباي ەنتسيكلوپەدياسى» وتە بيىك تالعاممەن، اسىرەسە اقىن دۇنيەتانىمىنىڭ سالالارىن جاڭاشا كوزقاراسپەن تانۋدىڭ ۇستىنە بۇرىنعى ەنتسيكلوپەديادا قالىڭ بۇقارا وقىرمانداردىڭ ساناسىنا سىڭىرىلگەن كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سارقىنشاقتارىنان ارىلتىپ، تازالاۋدى باستى ماقسات رەتىندە ۇستانۋ – ۋاقىت پەن جاڭا تانىم قاجەتتىلىگى دەپ ۇعىنۋ ءجون.

 

***

ابايتانۋ تاريحىندا اقىن دۇنيەتانىمىنا بايلانىستى اسا كۇردەلى دە قيىن ماسەلەنىڭ ءبىرى – قازاق پوەزياسىندا اباي نەگىزىن قالاعان جانتانۋ ءىلىمى ماسەلەسى. جانتانۋ ءىلىمىنىڭ دۇنيەتانۋ تۇرعىسىنان ەكى سالاعا بولىنەتىنى  بار:

ءبىرى، ەۆروپالىق تانىمداعى جاندى ادامنىڭ پسيحيكالىق ارەكەتىنەن، تەرياليستىك تانىمنان تۋىندايتىن جانتانۋ ءىلىمى. بۇل ءىلىم بويىنشا جان ەشقايدان كەلمەيدى. ول ادامنىڭ ىشكى پسيحيكالىق سان ءتۇرلى ارەكەتى  ارقىلى كورىنىس بەرەتىن زاتتىق قۇبىلىس. ول ادام قايتىس بولعاندا بىرگە جوعالاتىن، قايتىپ كەلمەيتىن نارسە. وسى ۇعىمدى ماعجان «جان دەگەن جەكە زات جوق، جان دەگەن دەنەنىڭ ءبىر بولىگى دەگەن ءسوز» دەپ ماتەرياليستىك تانىمدى مەڭزەي كورسەتىپ وتىر.

ەكىنشىسى، ابايدىڭ جيىرما جەتىنشى قارا سوزىندە ء«جا، سەن بۇل اقىلعا قايدان يە بولدىڭ؟ ارينە، قايدان كەلسە دە، جان دەگەن نارسە كەلدى دە، سونان سوڭ يە بولدىڭ» دەگەن وي تولعانىسىندا جان سىرتتان، ءتۇپ يە تاراپىنان كەلگەنىن مەڭزەپ وتىر. ال، شاكارىم بولسا:

جانىمىز كۇننەن كەلگەن نۇردان،

ءتانىمىز توپىراق پەن سۋدان،

دەگەن وي تانىمىن ورتاعا تاستايدى. جاندى تانىپ ءبىلۋ، عارىشتان كەلەتىن ياعني، جاننىڭ تىلسىم قۇبىلىس بولۋى سەبەپتى، ول جانتانۋ ىلىمىنە جاتادى.

اباي مەن شاكارىمنىڭ زەرتتەۋ نىساناسىنا الىپ وتىرعانى دا وسى عارىش ياعني، تۇپيەدەن كەلەگەن جاندى تانىپ ءبىلۋ ىلىمىنە جاتپاق.

شاكارىم:

«جاننىڭ باستان بارىن بايقاماپتى

 پسيحولوگ عىلىمىن اشقان ادام»،

دەپ، باتىس عالىمدارىن اداسقانىنا سىن كوزىمەن قاراپ سىناۋى جاي نارسە ەمەس. دارىندى اقىن ماعجان جۇماباەۆ «پايعامبار» دەگەن ولەڭى بىزدەن ءبىر عاسىر بۇرىن جازىلسا دا، اقىن دۇنيەتانىمىنىڭ ارقاۋى اباي وي تانىمىمەن ساباقتاس جاتقان قۇبىلىس ەكەنىنە كوزىمىز جەتە تۇسەدى. ەۆروپالىقتار اباي ايتقان دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىن تانىپ ءبىلىپ، ماتەريالدىق يگىلىككە جەتۋدى ماقسات ەتۋدەن، عىلىم تابىسىن يمانسىزدىق جولعا ءتۇسىرىپ، وتارلاعان ەلدەردى قىرىپ، جويىپ، ءتىلىن، ءدىنىن، ءدىلىن، سالت-ساناسىن اياق استى ەتۋدەن تارتىنباي ادامشىلىق جولىنان شىقتى. ماعجان تەرەڭ ءمان بەرە ايتاتىن:

بىلگەن ەمەس يمان دەگەن نە نارسە،

 بولعان ەمەس جۇمىسى ونىڭ جانمەنەن،

دەگەن ولەڭ تەزيستىك ماعىنادا قولدانىسقا تۇسكەن «يمان، جان» دەگەن سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن باتىس ەلدەرىنىڭ تانىپ ءبىلۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى «يمان» ۇعىمى تۇپيەنىڭ بارلىعىنا نانۋدى العا قويسا، ولار وعان نانا الماي اتەيستىك جولعا ءتۇستى. «جان» ءسوزىن دە وسى ماعىنادا ۇعىندى.

ابايدىڭ تۇپيەنى تانىپ بىلۋگە ايرىقشا ىزدەنىسكە تۇسكەن ارەكەتى «لاي سۋعا ماي بىتپەي قوي وتكەنگە» (1895 جىل) دەگەن ولەڭىندە:

وزگەنى اقىل، ويعا قوندىرادى،

بىلە الماي ءبىر ءتاڭىرىنى بولدىرادى.

اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس،

قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن،

دەپ، تۇپيەنى تانىپ بىلۋگە ۇمتىلادى. بىراق تۇپيەنى تانىپ بىلۋگە ادام اقىلى جەتپەسىن بىلسە دە، «سوندا دا ونى ويلاماي تۇرا المايمىن» دەپ الدا دا ىزدەنە بەرەتىنىن مەڭزەيدى.

اباي تۇپيەدەن كەلگەن جاننىڭ بولمىسىن تانىپ بىلۋگە ۇمتىلۋ ارەكەتى ونى جانتانۋ ىلىمىنە الىپ كەلەدى.

بۇلار – ادامزات بالاسىنىڭ الدىنا قويىلىپ وتىرعان ۇلى ماسەلەلەر. مۇنى تەك قانا كۆانتتىق فيزيكتەردىڭ «عالامدى سانا بيلەيدى» دەگەن جاڭا دۇنيەتانىمىمەن ساباقتاسىپ جاتقان مۇلدە سونى تىڭ تانىمعا قادام باستىق.

اباي، شاكارىم، ماعجان سىندى دارابوز اقىندار دۇنيەتانىمىنىڭ ەندى دۇنيەباستاۋىندا تۇرعان سانا بيلىگى ارقىلى تانىپ بىلۋگە كۇش سالۋ – ابايتانۋ سالاسىنداعى عىلىمي زەرتتەۋ، ىزدەنىستەرىمىزدىڭ وزەگىنە اينالار ۋاقىت جەتتى دەپ بىلەمىز.

مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى، ابايتانۋشى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،  پروفەسسور.

"جۇلدىز جۋرنالى"