بابالارىما باس يەمىن
«بۇگىنگى قازاق حالقى - سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردا-اق تۇلپارلاردىڭ تۇياعىمەن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن كونە ساقتاردىڭ، ەجەلگى عۇنداردىڭ، بايىرعى تۇركىلەردىڭ ۇرپاعى، ۇلكەن ءۇيدىڭ قارا شاڭىراعىن اتاجۇرتتا ساقتاپ قالعان حالىق»
ن.ءا. نازارباەۆ، «تاريح تولقىنىندا»
قازاقتىڭ ۇلى بولسىن، مەيلى ءتىپتى قىزى بولسىن شەجىرەگە كىرمەسە دە، 7 اتاسىن ءبىلۋى پارىز، مىندەت. بۇل قازاق حالقىنا جانە كەيبىر مۇسىلمان ەلدەرىنە عانا ءتان. شەجىرەنى ءبىلۋ – امان-ساۋ ۇرپاق وربۋىنە تىكەلەي سەپتىگىن تيگىزەتىن گەنەتيكالىق عىلىم. تۋىس-تۋعان ادامدار، بىلمەستىكپەن ءبىر-بىرىنەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ قويماۋدىڭ شاراسى. اتاتەكتى ءبىلۋ، شەجىرەنى تاراتا ءبىلۋ رۋشىلدىققا، جىكشىلدىككە جاتپايدى. بۇل ومىرلىك- قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان زاڭدىلىق. شەجىرە-اتاسى، بالاسى، نەمەرەسى، شوبەرەسى، نەمەنەسى، شوپشەگى، ءشۇرشىت، تۋاجات، جۇرەجات، جۇرەعات، جات-جۇرت بولىپ كەتە بەرەدى ەكەن. اقىن ساعىنبولات ورمانبايۇلى ايتقانداي، «بابالاردى دارىپتەۋ دانالىعى – رۋشىلدىق ەمەس، بۇل ۇيىمشىلدىق». مەن وزىمنەن باستاپ (سوناۋ) ءتۇپ اتاما دەيىن ساباقتاستىرىپ بىلگەنىمدى، ەستىگەنىمدى، وقىپ-توقىعانىمدى بولىسكىم كەلەدى.
1. مۇقاتاي قوجابەكۇلى
اكەم قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن، كەڭپەيىل، ماڭىنداعىلارعا شاپاعاتىن ايامايتىن مەيىرىمدى جان بولعان. 1930 جىلى اكەسى قوجابەك تانەكەۇلى قاپال وڭىرىندە ءبىراز جاقتاستارىمەن رەجيمگە قارسى شىعىپ ء«بورىباي» ۇرانىمەن قاپال، سارقان كەنتىنەن بەرى كولتابان اۋىلىنا دەيىن باسىپ الىپتى، وزدەرى ۇستالىپ 3-تىكتىڭ شەشىمىمەن اتىلىپ قۋدالانعانىمەن قويماي بۇتكىل اۋىل قۋىلىپ، قىرعىنعا ۇشىرايدى. اكەم مەن شەشەم ساۋدانبايقىزى مايكە اۋىلداعى تۋعان- تۋىس پەن كورشى-قولاڭنىڭ اكە-شەشەسىنەن ايىرىلعان، جۇرۋگە جاراماعان جاس جەتىم بالالارىن اكەپ ساعابۇيەن اۋىلىنداعى جەتىمدەر ۇيىنە وتكىزىپ، قالعان ەرەسەكتەرىن ەرتىپ، قازاقستاننىڭ تۇپكىر-تۇپكىرلەرىندە ءبىر ءتىلىم ناندى ءبولىپ جەپ، كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ، 1940 جىلدارى ۇشتوبە ستانتسياسىنا كەلىپ تۇراقتايدى. كەيىن سوعىس باستالىپ بۇلاردى جايىنا قالدىرادى. اكەم سول 1941 جىلدىڭ جاز ايىندا سوعىسقا كەتىپ، 1944 جىلدىڭ كوكتەمىندە جارالانىپ، ناۋقاستانىپ ۇيىنە قايتادى.
اكەم سوعىستان كەلگەننەن كەيىن قاراتال اۋدانىنا قاراستى 45-رازەزدە تۇرىپ، جىلقى ۇستاپ، قاراپايىم، قوڭىرقاي تىرلىك كەشىپتى. ەڭبەككە ارالاسا الماعان ول ۇيدە تىنىش جاتپاي ەتىكشى ونەرىن يگەرىپ، بالا-شاعا اياق كيىمنەن تاپشىلىق كورمەپتى. مەن تۋعاننان 4 ايعا دەيىن اۋرۋشاڭ بولىپپىن. ۇنەمى «قىزىمدى العانشا، مەنى ال» دەپ قۇدايدان تىلەگەن ەكەن. كورشىلەر: «مۇنىڭىز نە؟ قىزدىڭ تىلەۋىن تىلەپ، ۇلىڭىز بار ەمەس پە؟» دەسە: «جوق، وسى قىز جىلاسا جانىم الدىما ءتۇسىپ دودەڭدەپ كەتەدى، بۇل مەنىڭ دوداگىم»- دەيدى ەكەن. شىلدە ايىنىڭ ءبىر كۇنى، تاڭعى ساعات ءتورت شاماسىندا شەشەم ويانسا مەن سەرەيىپ، الدەقاشان ءولىپ قالعان ادامعا ۇقساپ جاتقان بولسام كەرەك. شەشەم اكەمنەن قورىققانىنان، نەدە بولسا ءوزى كورسىن دەپ، بيە ساۋعا كەتىپ قالادى. بىرەر ساعات وتكىزىپ كەلسە، مەن ءالى دە قىبىر ەتپەي سەرەيىپ جاتىپپىن، اكەم ءالى ويانباعان ەكەن. ءسويتىپ، امالسىز شەشەم اكەمە مەنىڭ جاعدايىمدى حابارلاعان: «مۇقا، دوداگىڭ ءبىرتۇرلى بولىپ جاتىر» دەسە اكەم: «قۇرتتىڭ-اۋ»-دەپ مەنى ارى-بەرى سوزعىلاپ، كۇن ارايلاپ ەندى كورىنە باستاعان شاقتا: «ە، اللا وسىنى العانشا، مەنى ال» دەپ اتقا قونىپ، ستانتسياداعى دوكتورلارعا كەتىپتى. بۇل وقيعا شەشەمنىڭ، كەيىن كورشىلەردىڭ اۋزىندا اڭىز رەتىندە ايتىلاتىن ەدى. سول رازەزدە ءسامالي (اسەت دۇيسەباەۆتىڭ اجەسى) دەگەن كىسىنىڭ زايىبى، ەتجەڭدى، الاسا،تولىق، كولدەنەڭى مەن ۇزىندىعى بىردەي اپاي كەلىپ: «نەمەنە، مۇقاڭ تاڭ اتپاي، قۇدايدىڭ قۇلاعىن شۋلاتىپ، الگى جامان قىزى ءولىپ قالعان دەي مە، ءتايىرى، كايسى، مەن كورەيىن»- دەپ ۇيگە كىرىپ كەتىپ، ىلە-شالا مەنى اياعىمنان كوتەرىپ كەلىپ، باسىممەن جالىنداپ جانىپ جاتقان وتقا (كومۋگە دايىندىق) قارپىپ-قارپىپ الىپ، جاتقان توسەگىمە قايتا اكەپ لاقتىرا سالادى. الدەن ۋاقىتتا مەنىڭ ءبىر قولىم مەن ءبىر اياعىم تىربىڭداپ، ەسىنەپ، ەس جيىپپىن، سودان باستاپ اۋىرعاندى قويىپپىن. ال اكەم توسەك تارتىپ جاتىپ، ەكى ايدان سوڭ، 20 قىركۇيەكتە مەنىڭ 6 ايلىعىمدا قايتىس بولادى. اكەمنىڭ ماعان ازان شاقىرىپ قويعان اتى – گۇلجاھار ەكەن، قاھارلى بولسىن دەگەنى بولسا كەرەك، بىراق مەتىركە الۋعا بارعاندا ونىسىن ۇمىتىپ قالىپتى. ء سويتىپ، اكەسىز وسسەم دە مەنى مەن اعا، اپكەمدى شەشەم ەشكىمگە «جەتىمسىڭ» دەپ ايتقىزباي وسىرگەن ەدى. بابالارىمنىڭ بەدەلى، انامنىڭ اقىلى مەن پاراساتىنىڭ ارقاسىندا ءبىز ەشكىمنەن كەم بولمادىق.
2. قوجابەك بولىس تانەكەۇلى
اتام اكەسى تانەكەدەن كەيىن بيلىكتى قولىنا الىپ، ەل باسقارىپ ۇستەمدىك جۇرگىزگەن ادام. وبلىستىق پروكۋراتۋرانىڭ مۇراعات مالىمدەمەسى بويىنشا 1855 جىلى تۋىپ، 1930 جىلى 75 جاسىندا 3-تىكتىڭ ۇيعارىمىمەن «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالىپ، اتىلعان. وقىعان، ساۋاتتى دەلىنگەن.1930 جىلدارى قازاق جەرىندە رەجيمگە قارسى 360-تان استام كوتەرىلىستىڭ بولعانى انىق. سونىڭ ەڭ ءىرىسى وسى جەتىسۋ جەرىنىڭ قاپال وڭىرىندەگى – ء«بورىباي» نەمەسە «ماتاي كوتەرىلىسى»، وسى كوتەرىلىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى جانە باسشىسى دەپ قوجابەككە ايىپ تاعىلعان. بۇل كوتەرىلىستىڭ بولعانى تۋرالى باسپا بەتتەرىندە اشىپ جازىلمايدى.
قوجابەك تانەكەۇلى 1916 جىلى پاتشا اعزامنىڭ قازاقتىڭ 18-25 جاس ارالىعىنداعى ەركەكتەردى سولداتقا الۋ تۋرالى جارلىعىنا قارسى بولعان. پاتشانىڭ جارلىعىن ەستىگەن جەتىسۋلىقتار نارازى بولىپ، بالالارىن سولداتقا بەرۋدەن باس تارتادى. پاتشاعا قارسى شىققان جەرگىلىكتى باس كوتەرگەندەردى اياۋسىز قىرىپ، جازالاپ، بالالارىن سولداتقا زورلىقپەن تارتىپ اكەتۋدى وسى قاپال جەرىندە وكىمەت بيلىگىندە جۇرگەن ورىس ءناسىلدى وكىلدەرىنە تاپسىرادى. قوجابەك ءوزى باسقارىپ وتىرعان بولىستىقتاعى جىگىتتەردى الىس تاۋ قۋىستارىنا تىعىپ، قۇتقارىپ قالادى. قوجابەكتىڭ بۇل قىلىعى وكىلدەردىڭ قۇلاقتارىنا جەتپەي قالمايدى. قوجابەك تۇرمەگە قامالادى.1924-1925 جىلدارداعى بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانىندا تاعى قاماۋعا الىنىپ، تۇرمەدە وتىرادى. ويتكەنى، قاپال ءوڭىرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى، مارقۇم مارات الىباەۆتىڭ دەرەكتەرىندە تانەكە باتىردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى قوجابەك ءوز ۋاقىتىندا ماتاي ەلىنە وتە قادىرلى ادام بولعاندىعىن ايتادى جانە قاپال جەرىندە 1926 جىلى مىرزاعۇلدىڭ اسىندا قوجابەكتى ەلدىڭ ەسىنە ءتۇسىرىپ، كەنجە-تەمىر اقىن ايتقان ءبىر ءسوز كوپ ويعا جەتەلەيدى-دەيدى
بازاردا تۇرعان ءبوز ەدىڭ،
قارۋلى تۇرعان تەز ەدىڭ.
جاقسىلار باس قوسقاندا،
اۋزىنداعى ءسوز ەدىڭ.
وسەك-اياڭ ءسوزىڭ جوق،
اسىل تۋعان بەك ەدىڭ.
جاقسىلار باس قوسقاندا،
قىزىل ءتىلدى بەز ەدىڭ،
اياتتىڭ ءسوزىن جاتقا ايتقان
بولەكشە تۋعان ەر ەدىڭ.
جاياۋعا ات بولىپ ەڭ،
شالقىپ ءبىر جاتقان كول ەدىڭ
تارتىلىپ نەگە قالايىن
جاۋاپتىڭ كەلگەن كەزەگىن
ولمەي تۇر،ءتىرى جۇرە تۇر،
جاقسىدان قالعان كوز ەدىڭ- دەپ جيىلعان جۇرتتى جىلاتىپتى.
تۇرمەدە زيالى قاۋىممەن بىرگە وتىرىپ، بىلىمىنە اقىلى ساي قوجابەك ءار قوعامنىڭ ءوز سۇرقىلتايىن ءتۇسىندى، ورىس وتارشىلارىنىڭ تۇپكى ماقساتى الماس قىلىشتىڭ جۇزىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن، بابالارىمىز قان مەن تەرىن قوسا توگىپ قالدىرعان جەر-سۋ، جەر استى، جەر ءۇستى بايلىقتارىن يەلىك ەتۋدى كوزدەگەنىن ءبىلدى. ول ەل اراسىنا كەلگەندە كۇننەن كۇنگە جۇدەپ-جاداپ بارا جاتقان اۋىل تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ۋايىم جەدى. بىراق، قولىنان كەلەر دارمەنى جوق ەدى. اۋىل ادامدارىنا اقىل-كەڭەس بەرىپ، رۋحاني قولداۋعا عانا قاۋقارى جەتتى. جەرىن، ەلىن سۇيگەن قوجابەك جاقىن تۇرعان تاۋ اسۋىنان اسپاي، قىتايعا بالا-شاعاسىن الا قاشپاي نە بولسا دا ەلىممەن بىرگە كورەمىن دەپ ءوزى بولىستىق جۇرگىزگەن 11 اۋىلدا ۇمىتپەن كۇن كەشە بەردى. 1929 جىلدىڭ سوڭىندا كولحوز ۇيىمداستىرۋعا بايلانىستى وكىمەت باسىنداعىلار كاپيتاليستىك ەلەمەنتتەر زيانىن كەلتىرىپ، قولحوز ۇيىمداستىرۋعا زالالىن تيگىزەدى دەگەن پاسىق ماقساتتا اۋىل بايلارىن جويۋ ساياساتىنا شۇعىل بەت بۇرادى. قازاقستان بويىنشا جۇزدەن اسا كوميسسيا قۇرىلىپ، وعان 3000-داي مۇشە سايلانىپ، ايماقتارعا جول تارتادى.
1929 جىلداردىڭ اياعىن الا 1930 جىلدىڭ باسىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن كوللەكتيۆتەندىرىپ، بەلگىلى ءبىر تابىستارعا جەتەمىز دەپ ەلەۋلى دە وتە زياندى قاتەلىكتەر جىبەرىلەدى. بۇل قاتەلىكتەردىڭ ءتۇپ تامىرى كولحوز ۇيىمداستىرۋدا ەرىكتىلىك پرينتسيپتەرىنىڭ ورەسكەل بۇزىلۋىندا، مەنشىك يەلەرىنە جۇگەنسىزدىك پەن زورلىق، زومبىلىق كورسەتىلۋىندە بولدى. ورتاشا شارۋالار مەن كەدەيلەنگەن بايلارعا دۇرىس باعا بەرىلمەدى، ولاردى كولحوز ۇيىمىنا ساتىلاپ، بىرتىندەپ وتكىزۋدىڭ ورنىنا كۇشتەپ جاپپاي كوندىرۋ ارەكەتتەرى دە تۇسىنبەۋشىلىك تۋدىردى.
بۇل تۇستا باسقارۋ مەحانيزمى دۇرىس جولعا قويىلمادى. شارۋاشىلىقتى باسقارۋى ءيىسى مۇرنىنا بارمايتىن، ءبىلىمى، زەردەسى جوق كەدەي باتراكتاردان قۇرىلعان «شولاق بەلسەندىلەر» جوعارىدان كەلگەن اۋىل ءومىرى مەن تۇرمىس احۋالىن تۇسىنبەيتىندەر ادەتتەن اسىرا سىلتەدى. بۇل «اشا تۇياق قالماسىن، اسىرا سىلتەۋ بولماسىن» ساياساتى تاريح ساحناسىنا شىققان كەز ەدى. قالا وندىرىسىندە جۇمىس ىستەگەن، ءتالىم-تاربيەسى شامالى، توپقا ىلەسىپ، قۇر ايقايمەن كۇن كەشكەن «شالا قازاق» پەن ورىس ۇلتىنان باسشىلىققا تاعايىندالعان بەلسەندىلەر «شاش ال دەسە، باس الدى». بۇل كومپانياداعى اسىرا سىلتەۋشىلىك بىرقاتار جەرلەردە اۋىل ەلدەرىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ، باس كوتەرۋىنە اكەپ سوقتى، سونىڭ ءبىرى قاپال وڭىرىندەگى ايتۋلى ءبورىباي نەمەسە ماتاي كوتەرىلىسى.
قوجابەك تۋرالى دەرەكتەر جيناعانىمدا اراسان اۋىلىنىڭ مولداسى اكىمباي قارتتان، ۇشتوبەدەگى مير كوشەسىنىڭ تۇرعىنى، 82 جاستاعى رىسباي اتادان كوپ اڭگىمەلەر ەستىدىم. بۇل كىسى قاپالداعى 11 اۋىلدا بالا كەزىندە تۇرىپ، قوجابەكتىڭ اتى قۇلاعىنا ابدەن ءسىڭىستى بولعان ەكەن. «شەشەم قۇران وقىعاندا كۇبىرلەپ قوجابەكتىڭ رۋحىنا باعىشتاپ وتىراتىن. اكەسى تانەكە دە، قوجابەك تە تەكتى، پاراساتتى، كىسىلىكتى، سىمباتتى، جاقسى ادامدار بولعان، ەلگە كوپ قولعابىس، كومەك بەرگەن جانە حالقىن جىلاتپاعان»، - دەيدى ول كىسى. ال، ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ وتستاۆكاداعى پولكوۆنيگى، الاكول اۋدانىنىڭ تجب باس قىزمەتكەرى بولعان، ماماندىعى تاريحشى، زاڭگەر مارقۇم قايىرجان قوجابەكوۆ (فاميليالاس، اتالارى كەزىندە قوجابەككە اتى شىققان جۇيرىك اتىن مىنگىزىپ قوجابەك ەسىمىن ىرىمداپ ساتىپ الىپتى) بىلاي دەيدى: «قوجابەك تانەكەۇلى سونىمەن قاتار، كۇيشى، دومبىراشى، اسەم داۋىستى، ءان سالعان ساۋىقشىل، ونەرلى بولعان ەكەن». قوجابەك ءوز زامانىندا اسقان بايلىعىمەن، كەڭ پەيىل جومارتتىعىمەن، ءادىل، ادامگەرشىلىگى مول، قاراپايىمدىلىعىمەن ەل جادىندا قالدى. ونىڭ بەت-بەدەلى مەن ءسوزى جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ اۋزىندا جۇرگەن بولىستاردىڭ ءبىرى.
اسىل تۇقىمدى جىلقىلار ءوسىرىپ، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ پاۋەسكە (فاەتون) ءمىنىپ، ءسان-سالتاناتپەن ءومىر سۇرگەن كورىنەدى.
قوجابەكتىڭ ءوز كىندىگىنەن تۋعان 6 ۇلى مۇقاتاي، اقاتاي، قوجااحمەت، جۇماحان،
سلامباي، كەنجەاحمەت اكەمدى «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتادىڭ دەپ، وكپە-ناز ايتپاي 1941 جىلى ءبارى بىردەي سوعىسقا اتتانادى.سوعىستان قايتقاندارى مۇقاتاي مەن جۇماحان كوپ ءومىر سۇرمەي ەرتە كەتتى.
3. تانەكە (نۇرالى) بي، باتىر دوسەتۇلى – قازاقتىڭ سوڭعى باتىرى
15-ىندە ەل بيلەگەن تانەكە تۋرالى قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ جازبالارىندا: «1807 جىلى قىدىرالى بي قايتىس بولدى. ءدال سول جىلى ارعاناتى تاۋلارىنىڭ شىعىسىندا، تاسقورا شاتقالىندا ونىڭ نەمەرەسى، دوسەت ءبيدىڭ ۇلى تانەكە دۇنيەگە كەلدى» دەگەن مالىمەت قالدىرعان.
حIح عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى ورتا ازيا، وڭتۇستىك شىعىسىندا قىتاي حاندىقتارىنىڭ ىقپالىندا بولعانى ايان. بۇل حاندىقتار قازاق حالقىن الىم-سالىقتارىمەن تۇنشىقتىرىپ، مالىن تالان-تاراجعا سالىپ، تارتىپ الىپ، مال باعاتىن ءوز جەرىن وزدەرىنە بەرمەي، ۇستەمدىك قىلعان زامان ەدى. 1820 جىلدارى بۇتكىل قازاق جەرىندە قازاق حالقى ءوز تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كەزەكتى رەت كۇرەسكە شىققاندىعى اقيقات. تاريحتا ءۇش ءجۇز بىرىگىپ باستاعان ۇلت ازاتتىق كۇرەس جەتىسۋ ولكەسىن دە اينالىپ وتپەدى. كەنەسارى قاسىموۆ كوتەرىلىسى بۇتكىل قازاق دالاسىن شارپىپ، جەتىسۋعا دا ونىڭ ءبىر ۇشىعى جەتكەن بولاتىن. تانەكە باتىر كەنەسارى حانعا وراسان زور قولداۋ كورسەتىپ، حاننىڭ قىرعىز ەلىنە جەتىسۋ ءوڭىرى ارقىلى وتۋىنە ۇلكەن ىقپال جاسادى. ال وسىدان كەيىن قىرعىز ماناپتارىنىڭ رەسەي پاتشالىعىنا ساتىلىپ، كەنەسارىنىڭ باسىن الىپ، قاپال، اياگوز ارقىلى ومبىعا جىبەرگەنىن ەستىگەن تانەكە باتىر جەتىسۋ جەرىنەن ماتاي، سادىر، ارعى بەتتەن قىزاي ەلىنىڭ رۋلارىنان 2000-عا جۋىق قول جيناپ بارىپ، قىرعىز ماناپتارىن اياماي جازالايدى، قۇلدىققا جەگەدى. بۇل تاريحي شىندىق، تاريحشى ەرماحان بەكمۇحانبەتوۆ وسى وقيعانى اتاپ كورسەتكەن.
ءىلياس ەسەنبەرلين اعامىزدى حح عاسىردىڭ باتىرى، قاھارمانى دەۋىمىزگە ابدەن بولادى، 1969 جىلى ول كىسى كەنەسەرى حاندى زەرتتەپ، قازاقتىڭ سوڭعى حانى رەتىندە حالقىمەن قاۋىشتىرعان بولاتىن. كەنەسارىنىڭ قىرعىزدان كەگىن قايتارعاننان باستاپ تانەكەنى حالقى: «قازاقتىڭ سوڭعى باتىرى» دەپ اتادى كەنەسارى ۇرپاقتارىنىڭ حان جونىندە جازعان شىعارمالارىنان تانەكەنى اتاعانىن كەزدەستىرمەدىم. قايران قالامىن. ولىمدە حان دا، قارا دا، اللانىڭ دا، جاۋدىڭ دا الدىندا بىردەي ەمەس پە؟
تانەكە باتىر 1846 جىلدىڭ اياعىندا رەسەيگە جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان قوسىلدى. بۇل ءوزى باسقارىپ وتىرعان ماتاي ەلىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن امالدىڭ جوقتىعىنان، شاراسىزدىقتان بارعان قادام بولاتىن. ءبىر جاعى رەسەي، ەكىنشى جاعى قوقاندىقتار قىسقان قىسىلتاياڭ شاقتا، حالىق ىشىنەن شىققان الاۋىز رۇستەم سۇلتاننىڭ وكتەمدىگى قارا حالىقتى ودان سايىن السىرەتە بەردى. رۇستەمنىڭ ارەكەتى بەيكۇنا بالالار مەن ايەلدەردىڭ ولىمىنە سەبەپكەر بولدى. تانەكەنىڭ تەگەۋرىنىنەن قورىققان ول، قاشىپ-پىسىپ ءجۇرىپ، اقىرى باراق باتىردىڭ قولىنان قازا تابادى.
قاراشەكپەندىلەر جەتىسۋعا كەلىپ، ەڭ شۇرايلى جەرلەردى تارتىپ الىپ، قازاقتاردى قۇم مەن شولەيت، قۋ تاقىرعا قۋعاندا، پاتشا اعزام قازاق سۇلتاندارىنىڭ ءسوزىن قۇلاققا قىستىرماعاندا تانەكەنىڭ توتە جازۋمەن جازعان حاتىنان سوڭ 1857 جىلى ( ق.ر.مەملەكەتتىك مۇراعات قور.فوندى № 15, تىركەمە №1, ءىس № 179, بۋما №5) پاتشا كانتسەليارياسى تانەكەگە تىكەلەي جاۋاپ قايتارىپ، زورلىقپەن الىنعان شۇيگىن جەرلەر قايتارىلىپ، قازاقتار ءوز جەرىنە قايتا قونىستانادى. بۇدان ءبىز تانەكەنىڭ رۋعا، جۇزگە بولىنبەيتىن ۇلتجاندىعىن كورەمىز. تاريحشىلاردان «پاتشالىق رەسەي تانەكە باتىردى قاي قاسيەتىنە بولا قۇرمەتتەدى ەكەن؟» دەپ سۇراعانىمدا ولار: «تانەكەسىز قاشقاريا قاقپاسىنا كىرە الماس ەدى، جەتىسۋدا تىنىش ءومىر سۇرمەيتىن ەدى» دەپ جاۋاپ بەردى. «شوقىنعان» دەپ بۇگىنگى قازاقتىڭ ماقتانىشى شوقاننىڭ باسىنا قاۋىپ تونگەندە تانەكە باتىر ولىمنەن قۇتقارعانىن سەيدەش مۇحامەتشين جازادى. بالقاش كولى جاعاسىندا پايدا بولعان كىسى جەگىش جىرتقىش جولبارىس سول جەردە ءومىر سۇرگەن ۇلى ءجۇز تايپاسىنا تىنىشتىق بەرمەگەن. تانەكە باتىردى كومەككە شاقىرادى، تانەكە باتىر جولبارىستى ءولتىرىپ ەلدى اجالدان قۇتقارادى. جولبارىستىڭ ەكى كۇشىگىن وزىمەن بىرگە الا كەتەدى. ءبىر كۇشىكتى تانەكە جورىقتا جۇرگەندە توپوگراف نيفانتەۆ ومبىعا ۇرلاپ اكەتىپ، ودان ءارى اق پاتشاعا سىيلايدى.
تانەكە باتىر ورىس پەن قوقانعا قارسى شىقتى، قىتايدى جەردەن ايدادى. ەڭ باستىسى ولارعا ەلدى قىرعىزباي امان الىپ قالدى. ىشتەن شىققان جاۋ جامان دەمەكشى، رۇستەم قانىشەردىڭ قۇرعان تۇزاعىنان ەلىن امان بىرنەشە رەت ساقتاپ قالدى، ءوزى دە قاتەردەن اقىلدىلىعى ارقاسىندا قۇتىلدى. تانەكە باتىرلىعىمەن قوسا ءادىل بيلىگىمەن، ەل قامقورى، جەتىسۋ جەرىنىڭ ۋپراۆيتەلى بولدى. («قر مەملەكەتتىك مۇراعات قورى № 44 ءتىزىم №1, ءىس № 29145, بۋما № 9 »).
تانەكەنى شوقان قولجازباسىندا «قولاعاش مۇرىن، شۇڭىرەك كوز، شۋدالى ءتوس» دەپ سيپاتتايدى، شۋدالى توستىگى شۋدالى شىعار، ال مۇرىنى مەن كوز تۋرالى ايتقانى شىندىققا جاناسپايدى. ءبىز بىلەتىن 7 ايەلىنەن تاراعان ءتىپتى، 4-ءشى، 5-ءشى ۇرپاقتارىنا دەيىن مۇرىندارى ءبىر كەلكى قۇس مۇرىن، كوزدەرى اشىق، قاستارى، شاشتارى قالىڭ، بۇيرالاۋ، ات جاقتى، ءتىپتى ءار ايەلىنەن تۋعان بالالارىنان ۇقساستىق تابىلادى. تاريح تانۋشىلاردان شوقان اتامىزدىڭ بۇل جازباسىنىڭ ءمانىسىن سۇراعانىمدا: «شوقان تانەكەنى جازبالارىندا قالدىرۋ ماقساتىندا جاعىمسىز تۇرپاتتا جازۋعا ءماجبۇر بولعان، ايتپەسە، باسقارۋشىلارى رۇقسات ەتپەس ەدى»- دەگەندى ايتتى. ال ەندى «بارىمتاشىلىققا» كەلسەك، شوقان ءوزىن ولىمنەن قۇتقارعان تانەكەنى، قاشقارياعا دەيىن جولدا توناۋشى-قاراقشىلاردان ساقتاپ، قاشقاريا قاقپاسىن ايقارا اشىپ بەرگەن تانەكەنى «بارىمتاشى» دەۋىنە جول بولسىن. بىراق سول زاماندا بۇتكىل باتىرلاردى بارىمتاشى دەپ ايتاتىن ەدى عوي. ءتىپتى، كەيبىر باتىردى «ۇرىسىڭ» دەپ كوزى تىرىسىندە بەتىنە باسپاپ پا ەدى؟ مىسالى، اۋليە بۇقار جىراۋ قابانباي مەن بوگەنباي اراسىنداعى كيكىلجىڭدە: «ەي، بوگەنباي، تاقىمىڭ كەپپەگەن ۇرى ەدىڭ، قابانبايدان بۇرىن نايزاڭدى قاشان جاۋعا تىرەدىڭ؟» دەگەن اقيقاتتى ايتقان ءادىل دە، ازۋلى بي ەمەس پە ەدى؟ بۇگىنگى كۇنى دارىپتەپ وتىرعان باسقا دا باتىرلار جونىندە دە ۇرى، ساتقىن دەگەن اڭگىمەلەر تولىپ جاتىر.ءتىپتى، تەزەك تورەنىڭ ءوزى دە ۇرى اتانعان ەمەس پە ەدى .
ارۋاقتارى كەشىرسىن. قازاقتىڭ باتىرلارى 500 ەمەس، 500 مىڭنان اسارى حاق. وندىق، ەلۋلىك، جۇزدىك، مىڭدىق باسقارعان باتىرلار نەگە اتالمايدى؟ ايتپەسە، مىنا ۇلانعايىر جەردى نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن جاۋلاپ الۋ اتالىپ جۇرگەن ەكى-ءۇش باتىردىڭ ەڭبەگى عانا ەمەس. تانەكە - «پوچەتنىي كيرگيز»، «حورۋنجي»، «ستارشين» اتاعىن العان، التىندالعان تون كيگەن، التىن مەدال تاققان ماراپات يەسى (قر مەملەكەتتىك مۇراعات قورى، 44-ءتىز.1 ءىس، 29145). بىراق، اياقتان شالۋشىلار ءبىلىمى، ساناسى تاياز كەيبىر رۋشىل، جۇزشىلدەر «بارىمتاشى» دەگەن ءسوزدى جەلەۋ ەتىپ، جالاۋ قىلىپ تانەكەنى قارالاعىسى كەلەدى. تانەكە باتىر، بالاسى قوجابەك بولىس، اكەسى دوسەت بي، اتاسى قىدىرالى بي، ارعى اتالارى ءبورىباي باتىر، سارى بي، باتىر رەسەيدەگى قازاقتىڭ العاشقى ەلشىسى، تولەگاتاي، قىتاي بي، ماتاي، قاپتاعاي باتىرلار تۋرالى جەرگىلىكتى جەردە كوپ ايتىلا بەرمەيدى.ءتىپتى ايتىلمايدى دا. پاتشالىق رەسەي تانەكەنى كەنەسارى حاننىڭ جاقتاسى دەپ ايىپتاسا، سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا باي، كاپيتاليستىك ەلەمەنت دەپ اتىن اتامادى. جانە دە بۇل تاقىرىپتار قوزعالا بەرمەيتىن سەبەبى، بۇل اۋلەتتى «حالىق جاۋلارى» اۋەلى باستا م.تىنىشباەۆ، ي.جانسۇگىروۆ، ە.بەكماحانوۆ ت.ب. زەرتتەگەن، جازبالارى وزدەرىمەن بىرگە قۇرتىلىپ، جاريالانۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. تاۋەلسىزدىگىمىز قولىمىزعا تيگەلى 20 جىلدان استى، بىراق باياعى جارتاس، سول جارتاس. تانەكە ەسكەلدى اتامىزدىڭ قىزىن الدى، تۋعان كۇيەۋ بالاسى، بالپىق اتامىزدىڭ قىزىن ۇلى ەسىمبەككە اپەردى، نەمەرەسى جاقسىبەككە بالپىق اتانىڭ تۋعان ءىنىسى تىلەنشىنىڭ قىزىن قوستى. ياعني اۋليە اتالارىمىزبەن تانەكە قۇرداس، زامانداس.
4. ەر دوسەت (دوس بي) قىدىرالىۇلى
تانەكە (نۇرالى) باتىردىڭ اكەسى دوسەت – تىرىسىندە قايىرىمدى اتالعان قىدىرالى ءبيدىڭ تۇسىندا بيلىك جۇرگىزگەن، بۇتكىل قازاق حالقىنا قامقور بولعان، سونىمەن قاتار كورىپكەل اۋليەلىگىمەن ەل جادىندا قالعان تاريحي تۇلعا. كوبىنە بۇل كىسى تۋرالى اۋىز ادەبيەتىنەن، ياعني اڭىز بولىپ ايتىلاتىن ەستەلىكتەردەن بىلەمىز. قازاق بيلەۋشىلەرى ءىس قاعازدارىن، ءمورىن قورجىندا، وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇرىپ، مۇراعاتقا تاپسىرماعاندىقتان جانە دە ساقتالسا دا ءىس قاعازدارى اراب، توتە جازۋمەن جازىلعاندىقتان، ونى قازاقشا اۋداراتىن اۋدارماشى بۇگىندە جوقتىڭ قاسى. بۇل كىسىنى ەلى ەر دوسەت دەيتىن. جوڭعارلار السىرەپ، قىتاي مەن قوقاندىقتار بوي كوتەرە باستاعان كەزدە ءومىر سۇرگەن دوسەت بابامىزدى كورگەندەر: «بويشاڭ، اقسارى، قاسى قالىڭ، ۇزىن، كوبىنە قاسىن تومەن ءتۇسىرىپ، قاسى كوزى مەن مۇرنىن جاۋىپ تۇرادى ەكەن، توقتامدى، سابىرلى، مەيىرىمدى بولعان» –دەپ ايتقا ەكەن. ءمايىتى قىزىلاعاش اۋىلىنان شىعىسقا قاراي 17 شاقىرىم جەردە، اۋماعى 2-3 گەكتاردى الىپ جاتىر. تانەكە اكەسىنە 4000 سەركەنىڭ مايىمەن، 4000 اتتىڭ قۇيرىق جالىمەن سارى بالشىققا ارالاستىرىپ، كىرپىش قۇيىپ، زيرات تۇرعىزعان. بابا بەيىتى سول كەزدە بيىكتىگى 18 -20 مەتر، كولدەنەڭى 2-2,5 مەتر بولاتىن بيىك دوڭەستەن ورىن سايلاپتى. ەل جادىندا دوسەت تۋرالى مىنانداي اڭىز ايتىلادى. بىردە اتقا مىنگەن شولاق ەتەك كەلىنشەك پەن ەل اعاسى بەيىت تۇسىنان: «دوسەت، قۇدىرەتىڭدى كورسەت»، -دەپ شابا جونەلەدى دە ەكەۋى دە وماقاسىپ اتتان قۇلاپ، نەشە جىل توسەك تارتىپ جاتىپ قايتىس بولادى. بۇل العاشقى اۋىلعا كەلگەن اتەيزمنىڭ ۋى ەدى. ازاماتتىق سوعىستىڭ وتى تۇتانعان اۋمالى-توكپەلى كەزدە قىزىلدىڭ كومانديرى دوسەت ءبيدىڭ مازارىنا كەلىپ، دۇربىمەن جەر شولايىن دەپ بەيىتكە ورمەلەپ شىعىپ، جان-جاعىنا قاراپ تۇرىپ، مازاردىڭ توبەسىنەن قۇلاپ ءتۇسىپتى. «نە بولدى » دەپ قاۋمالاعان ورىنباسارلارى مەن سولداتتارىنا: «قاسى، ساقالى اپپاق شال ء«تۇس ۇستىمنەن» دەدى»، - دەپتى. ءسويتىپ قىزلدار مازار جانىنا جولامايتىن بولىپتى. سودان وسى كۇنگە دەيىن تىرىشىلىكتە جولى بولماي جۇرگەن نەمەسە ءبىر بالاعا زار بولعان اتا-انالار دوسەت ءبيدىڭ بەيىتىنە تۇنەپ، تىلەگىن شىن نيەتىمەن تىلەسە، ورىندالادى دەگەن سەنىم قالىپتاسقان . قىزىلاعاش جىلقى زاۆودىنىڭ ديرەكتورلارىن سسسر كەزىندە تەك ماسكەۋ تاعايىندايتىن، رەسپۋبليكا، وبلىس باسشىلىعى قارسىلىعى جوقتىعىن ايعاقتايتىن. ءناسىلى ورىس بولسا دا، سول باسشىلار اۋليە اتانىڭ باسىندا «ابەستىك ەتپەڭدەر» دەپ، تراكتوريست، پىشەنشىلەرىنە ەسكەرتىپ وتىرادى ەكەن.سوۆحوز-زاۆودتىڭ جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى: «منە دەد پوموگ يزبەجات وت تيۋرمى»-دەپ اتانىڭ باسىنا بارىپ تۇراتىن كورىنەدى. فەرما جىلقىلارىنىڭ ۇستىنە جاپپاي بەلگىسىز جارا شىعادى، «قۇرىدىم، ءبىتتىم» دەپ شىج-بىج بولىپ جۇرگەندە وعان قازاقتىڭ ءبىر اقساقالى بۇتكىل جورالعىسىن جاساپ اتانىڭ باسىندا 7 كۇن تۇنەپ، تىلەك تىلەۋگە كەڭەس بەرەدى. ونى بۇلجىتپاي ورىنداعان فەرما مەڭگەرۋشىسىنىڭ جىلقىلارى ۇستىندەگى جارادان قۇلان تازا ايىعادى. ايتا بەرسە، اتانىڭ قاسيەتى، شاراپاتى تۋرالى اڭىز اڭگىمە كوپ. ارۋاق سىيلاعان قازاق ەمەسپىز بە، اتانىڭ بەيىتى قاسىنان اتتىلى ءتۇسىپ، جاۋيالاپ، كولىكتى توقتاپ، ارۋاعىنا سىيىنىپ، رۇقسات سۇراعانداي باسەڭ جۇرىسپەن وتەدى.
5. قىدىرالى بي، باتىر ءبورىبايۇلى
ەرتە بيلىككە ارالاسقان قىدىرالى جاس شاعىندا «بالا بي»،كەمەلىنە كەلىپ ەل اعاسى بولعان كەزىندە ورىندى سويلەپ «دارا بي»، ءدوپ باسىپ، تاۋىپ سويلەيتىن «دانا بي»، جاسى ۇلعايعانىندا «بابا بي» اتانىپتى.
اۋىز ادەبيەتى، «بابالار ءسوزى»، سەگىز سەرى ء«بورىباي باتىر» داستانىندا جىرلاپ كەتكەن، ولەڭ تۇرىندە ايتىلعان مىنا جولدارعا زەيىن سالا وتسەك:
ء بورىبايدان قىدىرالى بەسەۋ تۋدى،
قىدىرالى ءبورىبايدىڭ جولىن قۋدى.
ول كۇندە ونان اسقان كىسى بولماي،
مەن شەشەنمىن دەگەننىڭ ءتىلىن بۋدى.
قىدىرالى ءبيدىڭ «قايىرىمدى» اتالۋىنىڭ باستى 3 سەبەبىنە توقتالساق، ءبىرىنشى سەبەپ – قىدىرالى ءوز كىندىگىنەن 11 ۇلى بولعان، سول 11 ۇلعا قوسا شاپقان جەرىنەن كەلگەن قولعا تۇسكەن شونجارلاردىڭ بالالارىن دا اسىراپتى. قىدىرالى اتادان 11 ۇل،11 قۇل، ياعني 22 ۇرپاق تارايدى جانە دە قىدىرالى ءوز بالالارىنا: «وسى بالالارىمدى قۇل دەپ بولگەنىڭ، مەنىڭ ۇمبەتىم ەمەسسىڭ» دەپ وسيەت قالدىرعان ەكەن. سوندىقتان بولار سىرت كوزدەر ايتسا دا، ۇلدان تاراعاندار ءالى كۇنگە ءبولىنىپ جاتقان جوق.ادامدى ماقتاعان بولىپ، مىسىن باسۋ ماقساتىمەن وت تاستاي سويلەيتىندەر: «قىدىرالىنىڭ ۇلدارى تۇرماق، قۇلدارىنىڭ ءوزى حاننىڭ ۇلىنداي عوي»دەپ ءجيى تاڭداي قاققان. ەكىنشى سەبەپ – قىدىرالى بي جاز جايلاۋعا، قىس قىستاۋ، كوكتەۋ-كۇزەۋگە كوشسە دە، جۇرتىنا توشالاسىن تىگىپ، قازان-وشاعىن قالدىرىپ كەتەتىن بولىپتى، جۇرتىنا كەلگەن دالاعا كەلگەندەي بولماسىن دەپ. سوندىقتان بولار ەل اۋزىندا قالعان:
توقاعا قونعانشا قوعاعا قون،
بىكەنگە قونعانشا تىكەنگە قون.
قاراعا قونعانشا دالاعا قون.
كوشىپ كەتكەن قىدىرالىنىڭ جۇرتىنا قون-دەگەن ءسوز بار. ء ۇشىنشى سەبەپ – قىدىرالى ءبيدىڭ ءادىل دە، ادال بيلىك شەشىمىندە. قايىرىمدى قىدىرالى بي;
- حاندا - ۇل بولمايدى،
بيدە- قۇل بولمايدى.
حان - ءوز ەلىنىڭ ۇلى،
بي - ادىلدىكتىڭ قۇلى.
حان ءوز ۇلىنا تارتسا، -
حالقىنا كادىرسىز.
بي-قىلدان ماي تارتسا،
بيلىگى ادىلەتسىز، - دەگەن ەكەن.
«قىلدان ماي تارتسا» دەگەن ءسوزدىڭ توركىنى قايدا جاتقانىن ءسوز ۇعاتىن قازاققا ءتۇسىندىرىپ جاتۋ ارتىق. بۇل سوزدەردىڭ قاي جولى بولسا دا ونەگە تۇتارلىق ۇعىم، اقيقات جولىنداعى ۇستانىم. قايىرىمدى قىدىرالى ءبيدىڭ جەر داۋىنا ارالاسقانى تۋرالى مىنانداي ءبىر اڭگىمە بار.
ەكى رۋلاس ەلدىڭ ءبىر رۋ باسىسى: «مولدا ءبىر كەسكەن، ەندى قىدىرالى بي ءبىر كەسىپ، ءورىسىمدى تارىلتا الماس»، -دەپ دولىلانىپ ىزاعا بۋلىعا سەس كورسەتىپتى. سوندا
قايىرىمدى قىدىرالى بي:
كەسىرتكەنىڭ قۇيرىعىن كەسسە
قايتا ءوسىپ ۇزارادى.
ء يتتىڭ قۇيرىعىن كەسسە-
مۇشەلەنىپ زورايادى،
كەسۋدە دە كيە بار،
ەن سالعان مالدا – يە بار.
دۇنيەگە كەلگەن شارانا
كىندىگىن كەسپەي بولا ما؟
تالپىنسا ءسابي دالاعا،
تۇساۋىن كەسپەي بولا ما؟
قوجا-مولدا الدىن كورمەگەن ەر بالا،
مۇسىلمان بولىپ وڭا ما؟..
كەسۋدە دە كيە بار،
كەسىمدى سوزدە جۇيە بار.
كەسىلگەندى كەمدىك كورسەڭ،
مۇسىلماندىقتان بەزگەنىڭ ەمەس پە ؟
اتالى سوزگە توقتاماي،
اعايىننىڭ جوعىن جوقتاماي،
ء تىرى ءجۇرىپ ولگەنىڭ ەمەس پە ؟- دەپ جەر داۋىن ءادىل شەشكەن ەكەن. سونىمەن قاتار وسى تۇستا قايىرىمدى ءبيدىڭ تۋىسىنا ايتقانى بار:
بار بولىپ جوق دەگەنىڭ،
سۇبەسى قارىس دوڭىزدان ايىرىمى كانى؟
جوق بولىپ بار دەگەنىڭ،
بوق دومالاتقان قوڭىزدان ايىرىمى كانى ؟
بارىنەن دە ۇعىسقان-
بەرەكە،بىرلىك ارتىق،
قۇمىرسقاداي ۇيىسقان،
قاراكەت ارتىق.
مال اشۋى، جان اشۋى دەگەن قىدىرالى بيگە ات ارقاسىنىڭ جاۋىر بولعانىن بىرىنەن ءبىرى كورگەن ەكى جىگىت جۇگىنىپتى. سوندا قىدىرالى بي ەكەۋىنىڭ دە توقىمدارىن الدىرىپ، اۋدارىپ كورىپ:
توقىمى جاقسى ەر تۇرمان-
ات ارقاسىن كەتىرمەس.
توقۋى جاقسى جىگىتتىڭ،
اقىلى ازىپ كەتىلمەس- دەپ توقىمى بىلعانعان جىگىتتى كىنالاپ، ايىپپۇل سالىپ، داۋدى توقتاتىپتى.
سونداي-اق جەر داۋى، جەسىر داۋى، قۇن داۋى، ار داۋى، مال داۋى باسقا داۋلاردى قايىرىمدى قىدىرالى بي شەشەندىگىمەن، تاپقىرلىعىمەن بىرگە بەينەلى دە سالماقتى ءسوز قۇدىرەتىمەن شەشىپ وتىرعان. قازاقتا «بارىمتا- قارىمتا» دەگەن بولماشىنى سىلتاۋ ەتىپ، باي-شونجارلار بارىنشا قولدانعان، بۇنىڭ ار جاعىندا بۇرىننىن كەلە جاتقان وشپەندىلىك – كەك الۋمەن بىرگە ءالسىزدىڭ مالىن ۇرلاپ وزىنە ءسىڭىرىپ كەتۋ ماقساتى بوي كوتەرگەن. ارينە، بۇنداي جاعدايدا مال جوعالتقاندار قول قۋسىرىپ وتىرماي بيگە جۇگىنەدى. وسىنداي ءبىر داۋ-دامايدا قايىرىمدى قىدىرالى بي اپتىققانداردى اقىلعا شاقىرىپ ايتقان ەكەن:
بۇيدالى بۇقا بۇلقىنار،
بايانسىز جىگىت جۇلقىنار.
بۇلقىنعان بۇقا بۇيداسىن ۇزەر،
بۇيداسىن ۇزەر دە بۇزاۋدى سۇزەر.
بايانسىز جىگىت جۇلقىنسا دا،
جاۋعا شابا الماس،
داۋعا جاراماس، - دەپ داۋلاسۋشىلاردى ىمىراعا كەلتىرىپ، مالى جوعالعان ەلدىڭ مالىن قايتارتىپتى.
ءالسىزدى قورلاۋ، ايەلدى زورلاۋ، كەدەيدى، جالعىزدى كەمسىتۋ، ۇستەمدىك، وزبىرلىق - ار داۋىنا جاتادى. قايىرىمدى قىدىرالى ءبيدىڭ اتاسى سارى باتىر، بيدەن تۋعان ءبىر باۋىرى كۇنىن زورعا كورىپ جۇرگەن كىرمە اعايىنعا قىساستىق كورسەتەدى. بۇنى ەستىگەن قايىرىمدى بي اتامىز، بۇيرەگى اعايىنعا بۇرىلماي، ءالسىزدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، ۇستەمدىك كورسەتكەن ءوز تۋىسىنا 9 ايىپپۇل سالعان ەكەن. تۋىسى ء«بىز سارى ءبيدىڭ ۇرپاعى ەدىك، قايداعى ءبىر كىرمەگە جىعىپ بەردىڭ» دەپ وكپە ايتادى، سوندا قايىرىمدى قىدىرالى بي:
بىرەۋدىڭ باعى اسىپ تۋادى،
بىرەۋدىڭ تاعى اسىپ تۋادى.
بىرەۋدىڭ جاعى اسىپ تۋادى.
باعىم اسىپ تۋدى دەپ،
اقىلىنان ازىپ،اسىپ-تاسىسا نە بولار؟
تاعىم اسىپ تۋدى دەپ،
تىزەگە سالىپ،تاقىمعا باسسا نە بولار؟
جاعىم اسىپ تۋدى دەپ،
قالىپتان تانىپ، جاقىنعا تارتسا نە بولار؟ -دەپ تۋىسىنا قارسى سۇراق قويىپتى.
اۋىل اقساقالدارى اراسىندا قايىرىمدى قىدىرالى ءبيدىڭ وسيەتى، فيوسوفيالىق سوزدەرى كوپ ايتىلىپ كەڭىنەن تاراعان:
اتالى ءسوز-
اقساۋىتتان وتەدى.
اققۇمعان-
الباستىنىڭ جولىن كەسەدى.
قارا قازان
قايناعان كەكتى باسادى،
قارا مالدان-
قۇلاعى شۇناق قۇلىن اسادى.
قۇرىلتاي دەگەن ءبىر قۇس بار،
قۇلاماعا سالار ۇياسىن.
قۇس ەكەش قۇستا قورعانار،
ۇيانى بۇزباس شىن اسىل.
بۇل اڭىزدىڭ بارلىعى جاستايىنان اۋىلدا ءوسىپ، شەجىرەلى اۋىل دانالارىنىڭ اۋزىنان ەستىپ جادىندا ساقتاپ، بۇگىندە حالىقپەن قاۋىشتىرىپ، جارىققا شىعارعان، قايىرىمدى قىدىرالى ءبيدىڭ ۇرپاعى، بەلگىلى بالالار اقىنى، قر جازۋشىلار وداعى مۇشەسى، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق تالاي گازەت، جۋرنالداردىڭ قىزمەتكەرى، قر پارلامەنتى ءماجىلىسى،ۇلتتىق بانكىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ باسقارما باستىعى بولعان، مارقۇم وتەپبەرگەن اقىپبەكوۆتىڭ ەڭبەگى.
قاز داۋىستى قازبەك بي مەن بالا بي قىدىرالىنىڭ اراسىندا بولعان ساۋال-جاۋاپ (بۇگىنگى تەستيروۆانيە) ۇلگىسىندەگى سوزدەر ياكي بي اتانۋ ءۇشىن اۋزىنا ەلدى قاراتقان مايتالمان توبە بيلەردىڭ سان ءتۇرلى سىناعىنان ءوتىپ بارىپ، ولاردىڭ باتاسىن العاننان سوڭ عانا بي اتانىپ، حالىقتىڭ سەنىمىنە، بيلىك شەشىمىمەن، اقىلىمەن، تاپقىرلىعىمەن، دانالىعىمەن، ادىلەتتىگىمەن قۇرمەتكە يە بولعان. ءۇش جۇزگە اتى شىققان قاز داۋىستى قازبەك بي جاستايىنان بيلىككە ارالاسقان بالا بي قىدىرالىعا باتاسىن بەرگەن دەگەن دەرەك بار (وتەپبەرگەن اقىپبەكوۆ).
ونىڭ ۇزىن-ىرعاسى مىنانداي: ء«ۇش جۇزگە اتى ءماشھۇر قاز داۋىستى قازبەك بالا بي قىدىرالىنى الدىنا شاقىرتىپتى دەيدى، داۋسىن سوزا امانداسىپ، ەندى جايلانا بەرگەن بالا بيگە:
سۇمىراي كەلسە سۋ قۇريدى،
سۇمبىلە تۋسا سۋ سۋيدى.
قاھارلانسا ءوڭ سۋيدى،
قار جاۋسا كوڭ سۋيدى - وسى سوزدەردىڭ ماعىناسى نە ؟-دەپ سىناپتى.
سوندا قىدىرالى :
-سۋ تارتىلاردا تاسقىن بولار،
از كۇن الاشاپقىن بولار.
سۋ شىركىندە نە جازىق بار ؟!
قارا سۋعا ۇرىق شاشاتىن،
سۋ تاسىسا كەرى قاشاتىن،
«سۇمىراي» دەگەن بالىق بار.
«سۇمىراي» كەلسە سۋ قۇريدى-
دەگەن ءسوز سودان قالعان حالىقتا.
سۇمىرايدىڭ دا سۇمىرايى بار،
ء سوز ءتۇيىنى بالىقتا ەمەس، قالىپتا..
سۇمبىلەدە كۇن جىلامىقشىلانىپ،
ءتۇن سالقىنداپ، قىراۋ تۇسەدى.
توپىراق – سۋدىڭ ولەڭ-توسەگى،
توپىراق سۋىنعان سوڭ،
سۋ سۋىنباي نەتەدى؟!
كوڭىل تارىلسا-جۇرەك سۋىنار.
سۋىنعان جۇرەك ىزعارى وڭگە شابار
جۇرەكتى جىلىتاتىن-
مەيىرىم مەن پەيىل بولار...
ال ەندى « قار جاۋسا كوڭ سۋيدى»-دەگەننىڭ ءمانىن ۇقپادىم دەسە كەرەك، كوڭ قاتسا قالىبىندا ەمەس پە دەپ- ىركىلىپتى . قازبەك بي:
تاقپاقشىل ءبيدىڭ ويى تاياز،
ءسوزى جايداق كەلەدى،
ايتارىن سايلاپ كەلەدى،
جايداق ءسوز – ايبات تا،
ايعاق تا ەمەس.
كەسىمدى ءسوز قىسقا بولار،
ءارى نۇسقا بولار...
تاقپاقتاساڭ دا،
تاپقىرلىق تانىتتىڭ،
اقىلىڭا –تۇششىندىم،
ايتۋىڭا-قانىقتىم!.
شەشىلىپ سويلەسەڭ دە ەسىپ سويلەمە،
كەسىپ سويلە!
اق پەن قارانى شەشىپ سويلە،
تاقپاقتاپ سويلەپ بالا بي اتاندىڭ،
تاۋىپ سويلەپ دارا بي اتان،
تاپتاپ سويلەپ دانا بي اتان !.
ءاۋ-مين، - دەپ قىدىرالىعا باتاسىن بەرىپتى.
قىدىرالى بي جاستايىنان بيلىككە ارالاسۋىنا مىنا وقيعا سەبەپشى بولعان دەپ تۇجىرىمدايدى وتەپبەرگەن.تۇسكەن ولجادان ء«بورىباي سىباعاسى» جەكە بولىنەتىنىن كورىپ وسكەن قىدىرالى وسىنداي ءبىر بولىستە ماعان دا اتامنىڭ سىباعاسىن بەرىڭدەر دەپتى. «توبىقتاي بولىپ سىباعا سۇراۋىن»- دەگەندەرگە، قىدىرالى:
– توبىقتايدىڭ دا
تايلاقتاي قۇنى بار،
تايدىڭ دا تۇلپارلىق سىنى بار،
ء«دۇلدۇلتاستىڭ» تۇگىندەي،
تەڭبىلكوك،تارپاڭ تاي ەكەن،
تاقىمىما ساي ەكەن،
قالاۋىم وسى، حالايىق ! - دەپ تەڭبىل- كوك تايعا قارعىپ ءمىنىپ الىپ :
- ات جالىن مەن دە تارتايىن،
ساۋرانعا ساۋىن ايتايىن.
«تاڭبالى تاسقا» تاۋ ەتىپ،
سارىسۋ بارىپ قايتايىن.
«اقسۇيەك» بولماس ەرمەگىم،
جاق سۇيەككە سالماق ارتايىن! – دەگەن ەكەن.
وسى كۇنگە دەيىن اۋىلداعى تۋىستار سوعىم سويعاندا ء«بورىباي سىباعاسى» دەگەن سىباعا بەرىپ جىبەرەتىن، بابالار ءداستۇرىن اۋىل ساقتايتىن.
5. ءبورىباي بي، باتىر سارىۇلى
قازاق حالقى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جەردە رۋحاني بايلىقتىڭ ءبىرى – اۋىز ادەبيەتى اسا ماڭىزدى بولعاندىقتان جانە دە سول رۋحاني بايلىقتان ورتاسىن ويىپ ورىن الىپ وتىرعان ءبورىباي باتىردىڭ ەسىمى حالىقپەن بىرگە جاساپ كەلەدى. جوڭعارلارمەن جويقىن سوعىستا ءبورىباي ەلىن امان الىپ قالۋدا، باسىن ولىمگە تىگىپ، جالپى قازاققا كەلگەن ناۋباتتەن، ياعني كۇنگەي جاقتان قاپتاپ كەلگەن قالماقتان، تەك ءوز رۋىن، ءوز ەلىن امان الىپ شىقپاي سونىمەن قاتار قاراماعىنداعى جالايىر، قوڭىراتتى جوڭعارلاردىڭ تالاۋىنا تۇسىرمەي ءوزى باستاپ سارىسۋ بويىنا كوشىرىپ اكەپ قونىستاندىرادى. ەل باسىنا تۋعان اۋىر كۇندە قازاق ەلىنىڭ اۋىز ادەبيەتى «ەلىم-اي» اتتى زارلى ءانى وسى كۇنگە دەيىن جادىمىزدا ساقتالدى ...
بوستىرىپ جالايىر مەن نايمانداردى،
التاي مەن الاتاۋدى قالماق الدى
جالايىر،نايمان،قوڭىرات بورىبايعا ەرىپ،
سارىسۋ بويىنا كەپ قونىستاندى.
بۇل ءىس ارەكەت ءبورىباي باتىردىڭ داڭقىن بۇكىل ءۇش جۇزگە جايادى.
ء بورىباي باتىر 1689 جىلدارى تۋعان بولۋ كەرەك، تۋعان جەرى قورا اتتى كەڭ جايلاۋدا، ال قايتىس (1740/50) بولعان جەرى سارىسۋ ءوڭىرى، امانات رەتىندە جەرلەنىپ، كەيىن مۇردەسى تۇركىستانعا قوجا احمەت كەسەنەسى جانىنا قويىلادى.
ءبورىباي باتىردىڭ ەسىمى العاش رەت ءحىح عاسىردىڭ جارتىسىندا قازاق ەلىنىڭ جەرىن،تاريحىن ەتنوگرافياسىن، جالپى قازاقتىڭ بولمىسىن زەرتتەگەن ورىس وقىمىستىلىرىنىڭ جازبالارىندا، ەسىمى ۇرانعا اينالعان ءبورىباي باتىر تۋرالى مالىمەت ن.ي.گورەدكوۆتىڭ ەڭبەگىندە كورسەتىلگەن ەكەن. ودان بەرى م.تىنىشباەۆ، ب.سىرتتانوۆ، س.امانجولوۆ، ن.مىڭجان، م.مۇقانوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى بار. جازۋشى ق.ءجۇمادىلوۆ، تورەباي اقىن، قر ۇعا كورر مۇشەسى ب.ب.كارىباەۆ تاريح، ارحەولوگيا، ەتنولوگيا فاكۋل.قازاقستان تاريحى كافەد.پروفەسسورى،ت.ءبىربالانوۆ، بالالار اقىنى، جازۋشىلار وداعى مۇشەسى، مارقۇم وتەپبەرگەن اقىپبەكوۆ، ماراتالىباەۆ، جەمىسبەك دۋلاتۇلى كوپتەگەن عالىم تاريحشىلىر، ولكەتانۋشىلار، جازۋشى-جۋرناليستەر تاعى باسقا دا اۋىلىنىڭ تاريحىنا ەنجەر قارامايتىن پاتريوتتاردىڭ ماقالالارى گازەتتەر بەتىندە كەڭىنەن جازىلىپ ءجۇر.
ءجۇز تومدىق «بابالار اماناتى» اتتى حالىق اۋىز ادەبيەتى جيناعىندا ... پاھ،شىركىن،بۇل كىسىگە،قۇدايىم-اي،
باق بەرگەن-ءدى...
ماقتاماي تۇرايىن با-اي،
قازاق اۋلى سۇيىنسە، جىر بولادى،
ءۇش جۇزگە ۇران بولعان ەر ءبورىباي، - دەيدى.
ءبورىباي باتىر قالماقتىڭ قاپال باتىرىمەن جەكپە-جەكتە جەڭىپ، ءولتىرىپ، مەرەيى ۇستەم بولعان ەكەن. ابىلاي حان ءبورىباي باتىردىڭ ەرلىگىنە ءسۇيسىنىپ، حاندىق جارلىعىمەن «اتىڭ جاۋعا شاپقان جاۋىنگەرلەردىڭ ۇرانى بولسىن» دەپ جاريالاعان ەكەن. جاۋعا شاپسا دا، بايگەگە شاپسا دا، ۇرپاقتارى ء«بورىباي» ۇرانىمەن شاباتىن بولعان. ءبورىبايدىڭ تاڭباسى ءبورى، قىلىش. ءبورىباي باتىر ءومىرى مەن ەڭبەگى ءالى دە بولسا تولىق زەرتتەلمەدى. بۇل بۇگىنگى تاريح عالىمدارىنىڭ ەنشىسىندە، ايتا بەرسە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءىس شارا.تۇجىرىمداپ كەلگەندە ءبورىباي باتىر، ايتۋلى قولباسشى، ەلىن جوڭعارلاردىڭ سوققىلارىنان امان الىپ قالعان كورەگەن ەل بيلەۋشىسى، «قالماققىرىلعان»،«اڭىراقاي»جانە «اقتابان شۇبىرىندى » شايقاستارىن دا قازاقتاردىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە ۇلەس قوسقان جانە سول سوعىسقا قاتىسقان تاريحي تۇلعا. اتى ۇرانعا اينالعان ارۋاقتى باتىر. قوجابەك، تانەكە، دوسەت، قىدىرالى، ءبورىباي - وتانى، حالقى ءۇشىن، جانىن قيعان باتىرلار بەينەسى بۇگىنگى جاستاردى وتان سۇيگىشتىك رۋحتا تاربيەلەۋ ءۇشىن تاپتىرماس تاريحي تۇلعالار. بۇلار ويدان قۇراستىرىلعان، قيالدىعى باتىرلار، بيلەر ەمەس، ناعىز ومىردە بولعان تاريحي شىندىق.
6. سارى باتىر، بي اسانۇلى – قازاقتىڭ رەسەيدەگى العاشقى ەلشىسى
ءبورىباي باتىردىڭ اكەسى سارى بي، باتىر تاۋكە حاننىڭ سەنىمىنە يە بولىپ، ءوزىنىڭ اقىلدىلىعىمەن ءادىل دە تۋرا بيلىگىمەن قوسا، اسقان شەشەن دىلمارلىعىمەن ء از تاۋكە حاننىڭ الدىندا ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. رەسەي مەملەكەتىمەن ساۋدا-ساتتىق، ساياسي قارىم قاتىناس، شەكەرا ماسەلەلەرىن شەشۋ ماقساتىندا 1690 جىلى سارى بي باستاعان ەلشىلىكتى رەسەيگە جىبەرەدى.توبولسك قالاسىندا كەلىسسوز جۇرگىزىلىپ جاتقان كەزدە سول جەرگە كورشىلەس جەردىڭ توناۋشىلارى ورىس جاۋىنگەلەرىمەن قاقتىعىسىپ، ورىستاردان كوپ ادام ءولىمى بولادى. ورىستار سارى باتىر، بيگە «سەنىڭ ادامدارىڭ»، - دەپ جالا جاۋىپ، ەلشىلىككە بىرگە بارعان كىسىلەرىمەن بىرگە تۇرمەگە قامايدى. تاۋكە حان ءى پەترگە حات جولداپ، ەلشىلىك زاڭىن، ەرەجەسىن ورەسكەل بۇزىپ وتىرعانىن اتاپ كورسەتەدى،ەلشىلىككە بارعان ادامدارىن قايتارۋىن تالاپ ەتەدى جانە بۇل تالابى ناتيجەلى بولادى. بىراق كەلىسسوز جۇرگىزىلىپ جاتقاندا سارى باتىر، بي تۇرمەدە قايتىس بولادى.تاۋكە حان سارى باتىر، بي ولىمىنە ءبىر جىل ازا تۇتىپ، جىلدىعى وتكەنشە جاۋگەرشىلىك، بارىمتا-قارىمتانى توقتاتادى. سارى باتىر، ءبيدى حالقى بىلاي جىرلاعان ەكەن ...
اساننىڭ بالاسى سارى بولدى،
جاقسى كىسى بولادى ءاربىر جولدى.
اركىمگە جاقسىلىقتى قۇداي بەرەر،
باسىنا باقىت، داۋلەت بىردەي قوندى.
ءبورىباي باتىردىڭ اكەسى سارى ءجاي ادام ەمەس، قازاق ەلىنىڭ ەلشىسى، مەملەكەت قايراتكەرى، قازاق-ورىس مەملەكەتى اراسىن ماملەگە كەلتىرگەن ساياساتكەر. سارىنىڭ ەسىمى ورىس دەرەكتەرىندە ۇشىراسادى. قازاق-ورىس مەملەكەتى قاتىناستارى حVII عاسىردىڭ 90 جىلدارىندا اسا ماڭىزدى دا كۇردەلى ناتيجەلى ماسەلەردى شەشۋدە سارى ءبيدىڭ ءرولى زور بولدى. ءوزى ولسە دە، ارتىندا قالعان وڭ ىستەرى، حالقىنا ازىق بولعان.
7. اسان بي، باتىر جولانۇلى
سارىنىڭ اكەسى اسان ءوز زامانىندا ءادىل بي، ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاعان باتىر. ول كىسى تۋرالى جىرلاردا بىلاي دەلىنگەن;
جولاننىڭ بالاسى باتىر اسان،
اقىلى بۇ كىسىنىڭ بولعان استام.
مۇنشا حالىق بيلەگەن اقىلمان،
بۇل كىسى دە جاقسى بوپ، بولدى كوسەم.
تەنتەكتى سالادى ەكەن تابانىنا،
شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس بولىپ وتكەن،
ورىسقا قاراماعان زامانىندا.
بۇل جىردان بايقاعانىمىز ءبورىبايدىڭ اتاسى اساننىڭ ءجاي ادام ەمەس ەكەنى بايقالادى، ورىس پاتشالىعىن كوزىنە ىلمەي، باعىنباي وتكەنى جىردا تىلگە تيەك بولعان. «اساننىڭ التاۋى، اساننىڭ التى قاسقىرى» دەپ اتالاتىن اتالى ءسوز بار.
بۇنىڭ سەبەبى اساننىڭ التى باتىر ۇلدارى ەلىن، جەرىن قورعاۋدا اسقان ەرلىگىمەن
اتتارى شىققىن: سارى باتىر، قىرعيقوناق باتىر، جاقسىلىق باتىر، بورتە باتىر،
قارجاۋ باتىر،توقا باتىر دەگەن ءوز كىندىگىنەن تۋعان بالالارى اساننىڭ اتىن،تاعى دا بيىككە ورلەتكەن.
جولان بي، باتىر ەسەنگەلدىۇلى،
ەسەنگەلدى بي،باتىر قاپتاعايۇلى
بۇل جولان مەن ەسەنگەلدى بي، باتىرلار تۋرالى جىردا بىلاي دەلىنگەن;
بالاسى قاپتاعايدىڭ ەسەنگەلدى،
ءار-اركىمگە قىلايىن مىنا جىردى.
ەسەنگەلدى بالاسى جارىلقامىس، باتىر جولان-دى
قاي ادامنان قالمادى مىنا زامان.
قاپتاعاي بي، باتىر ماتايۇلى
قاپتاعاي باتىردىڭ ەسىمى بۇتكىل ورتا ءجۇزدىڭ، ونىڭ ىشىندە قالىڭ نايمانعا ۇران بولعانى تاريحتا ءمالىم. قاپتاعاي بي،باتىر بولۋىمەن بىرگە، اسقان بايلىق پەن بيلىكتى قاتار يەلەنگەن.تايپا كوسەمى، باسشىسى. ول تۋرالى جىردا:
...وكىرەش نايمان، جالايىر،تولەگەتاي،
ءتورتۋىل، قاراكەرەي، سادىر، ماتاي.
ءۇش جۇزدە مۇنان اسقان جان بولماعان،
بايلىق، بيلىك كەتپەگەن ەر قاپتاعاي.
بۇل جىردان قاپتاعاي باتىر (شىن اتى قولداس) ءومىر سۇرگەن زامانىندا ەل ىرگەسى سوگىلمەگەن، اۋىز بىرلىكپەن رۋ، جۇزگە بولىنبەي قاپتاعاي باتىردىڭ تۋىنىڭ استىندا جاۋعا بىرىككەن قازاق ەلىن كورەمىز.
الماتى وبلىسىنا قاراستى قاپشاعاي قالاسى تۋرالى ولكەتانۋشى ۆلاديمير تاران ءوزىنىڭ «سولنەچنىي گورود» اتتى ەڭبەگىندە قاپشاعاي قالاسىنىڭ اتىن قاپتاعاي باتىرمەن بايلانىستىرادى. ونىڭ جازۋى بويىنشا،. «قاپشاعاي» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىنىڭ تاعى ءبىر بولجامى جوڭعار شاپقىنشىلىعى زامانىمەن بايلانىستى، قازاق قولباسشىسى قاپتاعاي باتىر بۇل جەردە وزەن ارقىلى ءوتىپ، ونىڭ ارناسىن قۇم سالىنعان قاپتارمەن بەكىتىپ تاستاماقشى بولادى. ياعني، قاپ ءسوزى دە قاپشاعاي اتالۋىنا نەگىز بولسا كەرەك.
قاپتاعايدىڭ اكەسى ماتاي بي، باتىر. ەل اراسىندا ماتايدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – سارىكەرەي ەكەن، ءىس ارەكەتى ايۋعا ۇقساعاندىقتان ماتاي اتانىپ كەتكەن دەيدى. ماتاي دەپ ايۋدىڭ ەركەگىن اتايدى. سارىكەرەي مەن قاراكەرەي ەگىز دەگەن ءسوز بار حالىق اراسىندا. ماتايدىڭ اكەسى قىتاي (قىتايداي كوپ بولسىن دەپ اتىن ىرىمداپ قويعان), قىتايدىڭ اكەسى تولەگەتاي (تولەك اتاي), ونىڭ اكەسى قۇرماناي، ونىڭ اكەسى سۇگىرشى، ونىڭ اكەسى بەلگىباي (وكىرەش), ونىڭ اكەسى نايمان (نايبي) اتامىز.
كورىپ وتىرساق مۇنداي تەكتى تۇقىمنان، تەكتى اتا-بابالاردان جاي ادامنىڭ شىعۋى مۇمكىن ەمەس. ماتاي باتىردان باستاپ قاراپ وتىرساق ونىڭ كەيىنگى ۇراپعىنىڭ ءوزى شەتىنەن قاراكوك: ءبىرى ەل باسقارعان باسشى-كوسەم، اسكەر باستاعان قولباسشى، ادىلدىك ايتقان بي، حان سارايىندا كەڭەسشى، قازاق مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا اقىل-ويىن، كۇش-قايراتىن جۇمساعان قوعام قايراتكەرى، ەلشى، بولىس. ەسىمدەرى ۇرانعا اينالۋى تاريحتا وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاي. ەسىمى ۇرانعا اينالۋ ءۇشىن، مىندەتتى تىردە ول تۇلعا – باتىر بولۋ كەرەك، ەل باسقارا الاتىن شەشەندىك پەن بىرگە قاسيەتتى، ارۋاقتى، ارقالى بولۋ كەرەك. ال وسى نايماننىڭ تەك ماتاي رۋىنان شىققان وسىنشاما باتىر، بي بولعان ەكەن، ال باسقا رۋلاردان قانشاما باتىر شىقتى دەسەڭشى؟. اۋليە بۇحار جىراۋ بابامىزدىڭ «نايمان بولساڭ ماتاي بول» دەۋى بەكەر ەمەس ەكەن. جاتتاندى 2-3- باتىردى، ءبيدى، اۋليەنى عانا ايتىپ، ۇرپاققا ۇلگى بولار وزگە تۇلعالاردى تاسادا قالدىرۋ – تاريحقا قيانات بولادى دەپ ءسوزىمىزدى تۇيىندەمەكپىز.
تانەكەنىڭ قوجابەگىنىڭ نەمەرەسى
گۇلجان مۇقاتايقىزى
Abai.kz
