مۇردەلەردى كومۋ مۇمكىن بولمادى...
«وسىناۋ ەل باسىنان وتكەن ناۋبەت جىلداردان قالعان كونەكوز قاريالار دا سيرەك. سۇراستىرا ءجۇرىپ، تۋعان اۋىلىم قىزىلاعاشتىڭ تۇرعىنى (الماتى وبلىسى، اقسۋ اۋدانى), اباي كوشەسىندەگى №24 ۇيدە تۇراتىن جاسى توقساننىڭ تورىنە وزا باستاعان اكەمنىڭ ناعاشى اپاسى ورازاەۆا ماعليما اپامەن سىرلاستىم. عاسىرعا تاياۋ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قارت اجەنىڭ كوز جانارىنىڭ ۇشقىنى ءالى سونبەگەن. مەن اجەيدىڭ قال-جاعدايىن سۇراپ بولعان سوڭ، ول كىسىنى اشارشىلىق جايلى سوزگە تارتتىم. اجەي كۇرسىنە وتىرىپ:
- ە، قاراعىم، ول ءبىر «ادام بالاسىنا قايتالانباسىن» دەپ تىلەيتىن ۋاقىت بولدى عوي...- دەپ كيمەشەگىنىڭ ۇشىمەن كوز جاسىن ءبىر سىعىپ الدى دا، اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاي جونەلدى.
- ول ۋاقىتتا 17-18 جاس شاماسىندا ەدىم، تۇرمىسقا جاڭا شىققامىن، كۇيەۋىم جامان جىگىت ەمەس ەدى، ازداعان ساۋاتى دا بار ەدى. الدىمەن بايلاردىڭ مالى الىنىپ، كوپ ۇزاماي ورتا شارۋانىڭ دا مالدارىن وكىمەت تارتىپ الدى. اۋەلى كۇن كورىس، ازىق قىلىپ وتىرعان مالدى الدى، سودان كەيىن كولىكتى الدى، ەشبىر اياۋسىز كەڭ تاقىر دالادا جاياۋ قالدىق. حالىقتىڭ جيعان قورى جوق. سىرتتان نە كومەك، نە كولىك، نە وزەندە بالىق جوق. جۇرت اشارشىلىققا ۇشىرادى.
«وسىناۋ ەل باسىنان وتكەن ناۋبەت جىلداردان قالعان كونەكوز قاريالار دا سيرەك. سۇراستىرا ءجۇرىپ، تۋعان اۋىلىم قىزىلاعاشتىڭ تۇرعىنى (الماتى وبلىسى، اقسۋ اۋدانى), اباي كوشەسىندەگى №24 ۇيدە تۇراتىن جاسى توقساننىڭ تورىنە وزا باستاعان اكەمنىڭ ناعاشى اپاسى ورازاەۆا ماعليما اپامەن سىرلاستىم. عاسىرعا تاياۋ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قارت اجەنىڭ كوز جانارىنىڭ ۇشقىنى ءالى سونبەگەن. مەن اجەيدىڭ قال-جاعدايىن سۇراپ بولعان سوڭ، ول كىسىنى اشارشىلىق جايلى سوزگە تارتتىم. اجەي كۇرسىنە وتىرىپ:
- ە، قاراعىم، ول ءبىر «ادام بالاسىنا قايتالانباسىن» دەپ تىلەيتىن ۋاقىت بولدى عوي...- دەپ كيمەشەگىنىڭ ۇشىمەن كوز جاسىن ءبىر سىعىپ الدى دا، اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاي جونەلدى.
- ول ۋاقىتتا 17-18 جاس شاماسىندا ەدىم، تۇرمىسقا جاڭا شىققامىن، كۇيەۋىم جامان جىگىت ەمەس ەدى، ازداعان ساۋاتى دا بار ەدى. الدىمەن بايلاردىڭ مالى الىنىپ، كوپ ۇزاماي ورتا شارۋانىڭ دا مالدارىن وكىمەت تارتىپ الدى. اۋەلى كۇن كورىس، ازىق قىلىپ وتىرعان مالدى الدى، سودان كەيىن كولىكتى الدى، ەشبىر اياۋسىز كەڭ تاقىر دالادا جاياۋ قالدىق. حالىقتىڭ جيعان قورى جوق. سىرتتان نە كومەك، نە كولىك، نە وزەندە بالىق جوق. جۇرت اشارشىلىققا ۇشىرادى.
قازاق حالقى ءۇشىن ناعىز ناۋبەت باستالدى عوي. قۋاڭشىلىق ءبىر جاعىنان، اش-جالاڭاش، ازىپ-توزعان بالا-شاعا. ەلدى جايلاعان ىندەت. اشتىقتان ەل جاپپاي قىرىلا باستادى. ول كەزدە ءبىز سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، سارقىماق اۋىلىندا تۇردىق. تارشىلىق زاماندا شەشەم ءولىپ، ءىنى-سىڭلىلەرىم جەتىم قالدى. تاماق جوق، ءشوپ-ءشوپتىڭ تامىرلارىن كەمىرىپ، سورعان كۇندەرىمىز دە بولدى. كوزى تۇنعان اش ادامدار ءتىپتى ءبىرىنىڭ بالاسىن ءبىرى ۇرلاپ جەۋگە دايىن ەدى. «كىسى ەتىن جەگەن شۇبارتاۋلىقتار» دەگەن سودان شىققان ءسوز. قالادا جاعداي الدە قالاي جاقسى دەپ ساناعان اۋىل قالاعا قاراي شۇبىردى. بىراق قالاعا جەتۋدىڭ مۇمكىندىگى از ەدى. ءبىز دە كۇيەۋىمىز ەكەۋمىز تالقانىمىزدى ارقالاپ، قالاعا بەت بۇردىق.
جول بويى سۇيەكتەرى ىرسيىپ كەتكەن ارىق ادامدار، جول شەتىندە كومۋسىز قالعان بالالاردىڭ ولىكتەرى. ابدەن قالجىراعان ايەلدەر ەمشەكتەگى بالالارىن بەل استىندا قالدىرىپ كەتكەنىن كوردىك. ءبىز يتپەكتەپ سەمەيگە دە جەتتىك. ول ۋاقىتتا سەمەيگە كىرە بەرىستە ەرتىستەن وتەتىن ۇلكەن كوپىر بارتۇعىن، سوعان تاياعاندا كوردىك: قۇداي-اۋ، مۇندا دا قاپتاعان ولىكتەر. مەنىڭ كوز الدىمنەن ءالى دە كەتپەيدى ولار، اسىرەسە مىنا سۋرەت: جاس ايەل ءولىپ جاتىر، ءبىر جاسقا تاياپ قالعان بالاسى شەشەسىنىڭ ومىراۋىن سورىپ-سورىپ، باقىرىپ جىلايدى. ءولى دەنەدەن نە شىقسىن. ول بالا دا ولگەن شىعار. بىرەۋگە بىرەۋ قارامايدى. سەمەيدە دە كۇنىمىز بەلگىلى بولدى: تاماق جوق، بىزگە قولعابىس بەرەر جان جوق. سودان جەتىسۋ جاقتاعى اعايىندارعا بەت بۇردىق. العاش ءبىز قازىرگى سارقان اۋدانىنداعى چەركاسسكىگە كەلدىك. كۇيەۋىم وسىنداعى بالالار ۇيىنە ارباكەش بولىپ جۇمىسقا كىردى. بۇل دەگەنىڭىز سۇمدىق جۇمىس ەدى. ەرتەلى-كەش مايا بوپ جينالعان بالالاردىڭ ءمايىتىن ارباعا تيەپ، تاۋ ىشىنە اكەتەدى دە، قۇزدان تومەن تاستايدى، ويتكەنى مۇردەلەردى كومىپ ۇلگەرۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنىڭ ءبارى دە وكىمەتتىڭ بۇيرىعى بويىنشا جاسالىپ جاتتى: ول ۋاقىتتا وكىمەت نە ايتسا، سول ورىندالاتىن ەدى عوي.
ءبىز چەركاسسكىدە كوپ تۇرمادىق، اقسۋعا كەلىپ تابان تىرەدىك. وندا مولشەرمەن بيداي بەرەدى ەكەن: ءار ۇيگە 1 كەسە بيدايدان ۇلەستىرەدى. سول بيدايدى كەپكەن تەرىگە ازداپ شاشىپ، بالالاردى الداپ، تەرگىزىپ جەگىزەمىز، سوندان اۋقات الاتىنبىز. سەمەيدەن جيىرما ءۇي كوشىپ كەلدىك، ونىڭ ىشىندەگى 13 ءۇي بالا-شاعاسىمەن تەگىس اشتان قىرىلدى. العاشىندا ابىسىن، كەلىن، قىزداردى جۋىندىرىپ، كەبىنىن كيگىزۋگە قورقىپ ەدىم، ۇلكەن ەنەمىز «ساۋابىن الاسىڭ» دەپ ولگەندەردى جۋىندىرىپ، كويلەگىن كيگىزىپ كومەتىن بولدىق. ال كەيىن ءتىپتى جۋىندىرۋعا دا، كومۋگە دە ۇلگەرە المادىق. بۇل جەردە دە مايىتتەردى قۇزدان تاستايتىن بولدىق. ءبىر كۇندە ءتىپتى 52 ادامدى قۇزعا اپارىپ تاستاعان كۇنىمىز بولدى. اشتىقپەن قاتار سۇزەك، قىلشا اۋرۋلارى دا قاباتتاستى. ەل اش-جالاڭاش، ولگەندەر كوپ، سونىڭ ىشىندە بالا جاعى باسىم. ءبىر جانۇيادان 7-8 بالانى دا كومىپ ەدىك. ول كەزدە «پرودپوموشش» دەپ ازداپ ازىق-تۇلىك تاراتادى، ول بارىنە تەگىس جەتپەيدى. مىنە وسى اشارشىلىق جىلدارى ءوزىمنىڭ ناعاشىلارىم ەسىمبەك، ەسقالى دەگەن كىسىلەر ءۇش بالاسىمەن، ايەلدەرىمەن شۇبىرىپ، تاشكەنت جاققا كەتىپ، سودان جوق بولدى. سولتۇستىك جاقتىڭ كوپ ەلى تۇركىستانعا اعىلىپ، امان قالدى عوي - ول جاقتا جاعداي ءبىرشاما جاقسى ەدى عوي، قارعام،- دەپ كۇڭىرەنە سىر شەرتتى قاريا.
- ءسويتىپ اپالارىڭ اشارشىلىقتان امان قالىپ، اتالارىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا دا قاتىستى. تىنىش ءومىردى دە كورىپ كەتتى. اينالايىن، نان اۋىز تي، ءبىر ءۇزىم ناننىڭ قادىرىن بىلىڭدەر! - دەپ ءسوزىن اياقتاپ بولدى دا:
- ءاي، قايدام، زامان دا، ادام دا وزگەرىپ بارادى عوي، تەك ناندى قادىرلەڭدەر! - دەپ شەگەلەي ەسكەرتتى.
اپامىز نەمەرە، شوبەرە ءسۇيىپ وتىر. اپامىز ءسوز سوڭىندا سول كەزدە كورگەن ءبىر ءتۇسىن ايتتى. اشارشىلىق زامانىندا اشىعىپ، شارشاپ كەلە جاتىپتى. و دۇنيەلىك بولعان كوپ بالا-شاعا، ايەل-ەركەكتەر شىعادى الدىنان. ولاردىڭ ىشىنەن ءبىر قارت ادام اپامىزعا قالشىلداعان، ەتى ابدەن كەتكەن، قۋ سۇيەك بولعان، ءاجىم باسقان قولىمەن ۇلكەن كەسە تولى تارىنى ۇسىنادى دا: «وسى تارى سەن ءجۇز جاسقا كەلگەندە ءبىتۋى كەرەك، سوعان مولشەرلەپ سالدىم»،- دەيدى.
- سول تارى تولعان كەسە مەنىڭ جاساعان جاسىم شىعار، - دەيدى كوپتى كورگەن ماعليما اپامىز. سودان كەيىن اپامىز ماعان كەلەسىدەي باتاسىن بەردى:
جارىلقاسىن جاندى قىلسىن،
قاتارىڭنىڭ الدى قىلسىن،
نە تىلەسە تىلەۋىن بەرىپ،
قورا تولى مالدى قىلسىن. ءاۋمين!»
مەنىڭ جاڭاعى ءتۇستى جورۋىم بويىنشا، ماعليما اپامىز ءجۇز جاسقا كەلەتىن شىعار».
جازىپ العان
بازارباەۆا ايجان
ءو.ا.جولداسبەكوۆ اتىنداعى
ەكونوميكا جانە قۇقىق اكادەمياسى
«قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعىنىڭ ستۋدەنتى
