جاڭا عانا ساياسي بيلىككە كەلگەن بولشەۆيكتەر ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسسارياتتىڭ بەلگىلەنىپ، ونىڭ باسشىلىعىنا گرۋزين ي. ۆ. دجۋگاشۆيلي-ءستاليننىڭ تاعايىندالۋى ولاردىڭ الىپ يمپەرياداعى ۇلتارالىق قاتىناستى يگەرىپ، ءبىر ىزگە سالۋعا ۇمتىلىسىنىڭ كورىنىسى بولاتىن. ۆ.ي. لەنين ەندى عانا ۇكىمەت قۇرامىنداعى كوميسسارلىق قىزمەتىن باستاعان ي. ءستاليندى اۋىستىرا الاتىن باسقا ادام جوق دەپ ءبىلدى. ءسويتىپ كەڭەستەر ۇكىمەتىنىڭ ۇلت ساياساتىنىڭ مازمۇنى مەن باعىت- باعدارىن، جۇمىس مەحانيزمىن انىقتاۋ كوزىندە ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسسار ي. ستالين تۇردى. كەيىنىرەك بۇل كوميسساريات ونىڭ ۇسىنىسى بويىنشا جويىلعانىمەن، ي. ستالين ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بۇل ساياساتتى باعىتتاۋدى ءوز قولىنان شىعارعان ەمەس.

باسقاشا ايتقاندا، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلت ىسىندەگى ساياساتىنىڭ  ارحيتەكتورى، ياعني تەوريالىق نەگىزدەرى مەن پراكتيكالىق مازمۇنىن انىقتاۋشى ي. ستالين بولدى دەپ ايتۋعا نەگىز جەتكىلىكتى.

بولشەۆيكتەر پارتياسى بيلىككە يمپەرياداعى  ۇلت - ازاتتىق قوزعالىستىڭ ورلەۋ شاعىندا كەلدى. ال قازاق قوعامىنداعى بۇل قوزعالىستىڭ نەگىزىندە جەر ءۇشىن كۇرەس، ياعني ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرۋ ارقىلى قازاقتاردى قۇنارلى جەرلەردەن ىعىستىرۋدى توقتاتۋ جانە ۇلتقا ءوزىن-ءوزى باسقارۋ مۇمكىندىگىن بەرۋ سياقتى ىرگەلى تالاپ-تىلەكتەر جاتتى. انىعىراق ايتقاندا، مۇنداعى ازاتتىق قوزعالىس تاپتىق مازمۇن ەمەس، ۇلتتىق سيپات الدى.

جاڭا عانا ساياسي بيلىككە كەلگەن بولشەۆيكتەر ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسسارياتتىڭ بەلگىلەنىپ، ونىڭ باسشىلىعىنا گرۋزين ي. ۆ. دجۋگاشۆيلي-ءستاليننىڭ تاعايىندالۋى ولاردىڭ الىپ يمپەرياداعى ۇلتارالىق قاتىناستى يگەرىپ، ءبىر ىزگە سالۋعا ۇمتىلىسىنىڭ كورىنىسى بولاتىن. ۆ.ي. لەنين ەندى عانا ۇكىمەت قۇرامىنداعى كوميسسارلىق قىزمەتىن باستاعان ي. ءستاليندى اۋىستىرا الاتىن باسقا ادام جوق دەپ ءبىلدى. ءسويتىپ كەڭەستەر ۇكىمەتىنىڭ ۇلت ساياساتىنىڭ مازمۇنى مەن باعىت- باعدارىن، جۇمىس مەحانيزمىن انىقتاۋ كوزىندە ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسسار ي. ستالين تۇردى. كەيىنىرەك بۇل كوميسساريات ونىڭ ۇسىنىسى بويىنشا جويىلعانىمەن، ي. ستالين ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بۇل ساياساتتى باعىتتاۋدى ءوز قولىنان شىعارعان ەمەس.

باسقاشا ايتقاندا، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلت ىسىندەگى ساياساتىنىڭ  ارحيتەكتورى، ياعني تەوريالىق نەگىزدەرى مەن پراكتيكالىق مازمۇنىن انىقتاۋشى ي. ستالين بولدى دەپ ايتۋعا نەگىز جەتكىلىكتى.

بولشەۆيكتەر پارتياسى بيلىككە يمپەرياداعى  ۇلت - ازاتتىق قوزعالىستىڭ ورلەۋ شاعىندا كەلدى. ال قازاق قوعامىنداعى بۇل قوزعالىستىڭ نەگىزىندە جەر ءۇشىن كۇرەس، ياعني ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرۋ ارقىلى قازاقتاردى قۇنارلى جەرلەردەن ىعىستىرۋدى توقتاتۋ جانە ۇلتقا ءوزىن-ءوزى باسقارۋ مۇمكىندىگىن بەرۋ سياقتى ىرگەلى تالاپ-تىلەكتەر جاتتى. انىعىراق ايتقاندا، مۇنداعى ازاتتىق قوزعالىس تاپتىق مازمۇن ەمەس، ۇلتتىق سيپات الدى.

بيلىككە كەلگەن بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ۇلت ماسەلەسىندە نانىمدى باعدارلامالىق ۇستانىمى بولعان ەمەس. پارتيا كوسەمى ۆ.ي. لەنين بيلىك ءۇشىن كۇرەس بارىسىندا رەسەيدى «حالىقتار اباقتىسىنا» تەڭەپ، وتارلىق تاۋەلدىلىكتەگى از ۇلتتاردىڭ وزدەرىن-وزدەرى بيلەۋ قۇقىن مويىندايتىندىقتارىن اشىق مالىمدەدى. ومىرلىك تاجىريبەنىڭ كورسەتىپ بەرگەنىندەي، بۇل - ساياسي بيلىكتى العانعا دەيىن ايتىلعان ۋادە ەدى، ال بيلىكتى العاننان سوڭ ۇلتتاردىڭ وزدەرىن- وزدەرى بيلەۋ قۇقى ونىڭ تەك ەڭبەكشى بۇقارا بولىگىنە عانا تيەسىلى «قۇقىق» بولىپ شىقتى.

سونىمەن بىرگە بولشەۆيكتىك باسشىلىقتىڭ يمپەريا قۇرامىنداعى ۇلتتاردىڭ ءوز مەملەكەتتىگىن قۇرا الۋ قۇقىنا قاتىناسى دا بىركەلكى بولعان جوق. ماسەلەن، ول وكتيابر رەۆوليۋتسياسى جەڭگەن بەتتە پولشا پەن فينليانديانىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن بىردەن مويىندادى. 1922 جىلى كەڭەستىك رەسپۋبليكالار وداعى قۇرىلعاندا ۋكراينا، بەلورۋسسيا جانە كاۆكاز سىرتى رەسپۋبليكالارىنا فەدەراتيۆتىك نەگىزدە وداق قۇرامىنا ەنۋ قۇقى بەرىلسە، مۇنداي قۇقىق تاتار، باشقۇرت، ورتا ازيا حالىقتارىنا بەرىلمەدى. ولار اۆتونوميالىق قۇرىلىمدار تۇرىندە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا ەنۋگە ءتيىس بولدى.

ي. ستالين تىكەلەي ۆ.ي. لەنيننىڭ قولداۋىمەن، مىنە، وسى ساياسي كۋرستى تەوريالىق تۇرعىدان نەگىزدەۋشى جانە ونى پراكتيكالىق جاعىنان ومىرلىك شىندىققا اينالدىرۋ ءىسىن تىكەلەي جۇرگىزۋشى تۇلعا مىندەتىن ءوز موينىنا الدى.

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسسارى قىزمەتىندەگى ي. ءستاليننىڭ قازاق قوعامىنا قاتىستى ىستەرمەن جاقىنىراق تانىسا باستاۋى 1918 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستالادى. وسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىندا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن كەڭەس ۇكىمەتى باسشىلارىنا  2-ءشى جالپىقازاق (1917, جەلتوقساندا) سەزىنىڭ شەشىمدەرىن جەتكىزۋ ءۇشىن ورالدان ماسكەۋگە حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر كەلەدى. ازامات سوعىسىنىڭ بوساعاسىندا تۇرعان كەڭەس ۇكىمەتىنە قازاق اۆتونومياشىلارىمەن ىمىراعا كەلۋ اسا ماڭىزدى ەدى. ۆ.ي. لەنيننىڭ تاپسىرۋى بويىنشا ي. ستالين 19 ناۋرىز كۇنى سەمەيمەن* تەلەگراف ارقىلى حابارلاسىپ، الاشوردا ۇكىمەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى حالەل عابباسوۆپەن كەلىسسوز جۇرگىزەدى. كەڭەس ۇكىمەتى اتىنان سويلەگەن ي. ستالين 2-ءشى جالپىقازاق سەزى قابىلداعان شەشىم مەن «رەسەي حالىقتارىنىڭ قۇقىعى تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ» (1917 ج.  3 قاراشادا قابىلدانعان) ءوزارا ۇندەس ەكەندىگىن مالىمدەپ، وسى جاعداي كەڭەس وكىمەتىنە الاشوردانى مويىنداۋعا نەگىز بولاتىندىعىن ءبىلدىرىپ، ءوز رەتىندە الاشوردانىڭ كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋىن تالاپ ەتەدى.

الاشوردا كەڭەسى ءستاليننىڭ ۇسىنىسىن تالقىلاپ، 1918 جىلى 21 ناۋرىزدا «سوۆەت وكىمەتىن رەسەيدەگى بارلىق اۆتونوميالى حالىقتاردىڭ كىندىك وكىمەتى» رەتىندە مويىندايتىندىعىن ءبىلدىرىپ، ءوز رەتىندە «جالپىقازاق-قىرعىز سەزىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا توقتاۋسىز الاش اۆتونومياسىن» جاريالايتىندىعىن مالىمدەيدى (1).

مىنە وسى بەرگەن جاۋابىندا الاشوردا كەڭەسى الاش اۆتونومياسى قۇرامىنا ەنەتىن وبلىستار مەن ۋەزدەردى اتايدى. قازاق  مەملەكەتىنىڭ تەرريتوريالىق اۋقىمىن انىقتاۋ ىسىندە بۇل قۇجاتتىڭ ماڭىزى زور ەدى. سونداي- اق جاۋاپ ماتىنىندە الاشوردا وكىمەتى تەك قازاق ۇلتىنىڭ عانا ەمەس، بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ وكىمەتى بولاتىندىعى، سوعان بايلانىستى ونىڭ قۇرامىنا «قازاقتان باسقا حالىقتاردان كوبىنەن كوپ، ازىنان از ون كىسى» سايلانىپ كىرەتىندىگى، ال الاش اۆتونومياسىندا زاڭ شىعاراتىن ءھام ەل بيلەيتىن ۇكىمەت الاشوردا» بولاتىندىعى، قۇرىلتاي جينالىسى شاقىرىلىپ، بيلىكتىڭ سيپاتى انىقتالعانعا دەيىن، سوۆەتتەر  الاشورداعا «جاردەمشى» ەسەبىندە مىندەت اتقاراتىندىعى ايتىلادى (2).

*سەمەي - الاشوردا ۇكىمەتى ورنالاسقان قالا

كەڭەس وكىمەتى الاشوردانىڭ بۇل اتالعان جانە باسقا ساياسي ۇستانىمدارىنا بايلانىستى ۇسىنىستارىنا العاشىندا تۇسىنگەندىك تانىتقانىمەن، ال ءىس جۇزىندە ولاردى قابىل الدى ما؟ ارينە، قابىل العان جوق. ويتكەنى الاشوردا ۇسىنىستارىن قابىل الۋ شىن مانىندە قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋ قۇقىن مويىنداۋمەن بىردەي ەدى.

وسى جىلدىڭ 28 ناۋرىزى كۇنى ماسكەۋدەن سەمەيدەگى قازاق كوميتەتىنە ي. ستالين مەن مۇسىلماندار ءىسى بويىنشا كوميسسار م. ۆاحيتوۆ قول قويعان جەدەلحات كەلىپ جەتەدى. حاتتا ماسكەۋدەگى ۇلت ىستەرى حالىق كوميسسارياتى جانىنان قازاق ءبولىمى اشىلاتىندىعى، مىنە وسى بولىمدە قىزمەت اتقارۋعا وكىلدەر جىبەرۋ ءىسى العاشىندا الاشوردا ۇكىمەتىنە جۇكتەلگەندىگىن 29 ناۋرىز كۇنى سەمەيگە ح. عابباسوۆ اتىنا جولداعان جەدەلحاتىندا ح. جانە ج. دوسمۇحامبەتوۆتار دا راستايدى (3).

تاريحي دەرەكتەر كەڭەس وكىمەتىنىڭ الاشوردا ۇكىمەتىمەن ارا قاتىناسىنىڭ اراعا 5-6 كۇن سالىپ-اق تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراعاندىعىن ايعاقتايدى. مۇنداي بەتبۇرىستىڭ سەبەبىن تۇسىنۋگە بولادى. ۆ. لەنين مەن ي. ستالين باسقارعان بيلىككە قازاق ەلىندەگى باسشىلىقتى «بۋرجۋازيالىق- ۇلتشىلدارعا» بەرۋگە بولمايتىن ەدى. ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسسار ي. ءستاليننىڭ ەندىگى ۋاقىتتا ىقىلاسى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ شىنايى ەركىن ءبىلدىرۋشى الاشوردا وكىمەتىنە ەمەس، ازاتتىق قوزعالىستان مۇلدەم الىس، تىپتەن ونىڭ باسشىلارىمەن ءدۇرداراز ءا. جانگەلدين، ك.توعىسوۆ، م. تۇنعاچين سياقتى كىسىلەرگە اۋدى.

ي. ستالين 1918 جىلى 7 ساۋىردە كەڭەس وكىمەتىنىڭ تورعاي وبلىسىنداعى كوميسسارى ءا. جانگەلدينگە جولداعان جەدەلحاتىندا ورتالىق بيلىكتىڭ بۇل ۇستانىمىن بىلايشا نەگىزدەدى: «بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق ۇستانىمىنداعى توپتار اۆتونوميانى ءوز بۇقاراسىن قاناۋ قۇرالىنا اينالدىرۋ ءۇشىن تالاپ ەتىپ وتىر. سوندىقتان دا ولار ورتالىق كەڭەستىك بيلىكتى مويىنداۋمەن ءبىر مەزگىلدە جەرگىلىكتى سوۆەتتەردى مويىنداعىلارى جوق جانە ىشكى ىستەرىنە ارالاسۋعا قارسى» (4).

ورتالىق بيلىككە قازاقستاندى باسقارۋ ىسىنە كىمدەردىڭ كەرەك ەكەندىگىن جاقسى تۇسىنە   قويعان ءا. جانگەلدين الاشتىق توپقا قارسى كۇرەستە وزىنە وداقتاس بولا الادى دەگەن ۇمىتپەن بۇرىنعى تورعاي وبلىستىق گۋبەرناتورى جانىنداعى تاتار جانە قازاق باسىلىمدارى بويىنشا تسەنزور قىزمەتىن اتقارعان مۇحامەديار تۇنعاچيندى ماسكەۋدەگى قازاق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە ۇسىنعان ەدى. بۇل ۇسىنىستى قابىل العان ي. ستالين 1918 ج. 11 مامىرداعى بۇيرىعىمەن م. تۇنعاچيندى ۇلت ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى قازاق بولىمىنە مەڭگەرۋشى ەتىپ تاعايىندادى (5).  بۇل ارادا كوممۋنيست ي. ستالين م. تۇنعاچيننىڭ (سۇلتاندار اۋلەتىنەن) شىققان تەگى مەن پاتشالىق تۇسىندا اتقارعان شەنەۋنىكتىك قىزمەتىنە سونشالىقتى كوڭىل اۋدارعان دا جوق ەدى.

ي. ءستاليننىڭ قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنا قارسى ۇستانىمىن تاعى دا ءبىر مىناداي فاكتىگە بايلانىستى ايتىپ  وتكەن ارتىق ەمەس. قازاق اراسىندا ءوزىنىڭ كۇماندى ارەكەتتەرىمەن اتى شىققان كولباي توعىسوۆ 1918 جىلى 21 ساۋىردە ۆ. لەنين مەن ي. ستالين اتىنا جەدەلحات جولداپ، وندا «سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ پلاتفورماسىندا تۇرعان جانە ونىمەن قول ۇستاسىپ كەلە جاتقان» «ءۇش ءجۇز» دەگەن سوتسياليستىك باعىتتاعى پارتيا قۇرعاندىعىن، ونىڭ «كادەت بوكەيحانوۆ باسقاراتىن بۋرجۋازيالىق «الاش» پارتياسىنا قارسى» ەكەندىگىن بىلدىرەدى» (6).

ي. ستالين تەز ارادا ءا. جانكەلديندى تەلەفونعا شاقىرىپ: «مەنىمەن كولباي توعىسوۆ سويلەستى، ول «ءۇش ءجۇز» گازەتىنىڭ رەداكتورى، سونىمەن بىرگە الاشورداشىلار پارتياسىنا قارسى «ءۇش ءجۇز» پارتياسىن قۇرۋشى. وسى پارتيا بىزگە جاقىنىراق دەپ ويلايمىن. ونىمەن بايلانىسىپ، بۇل ءوزى قانداي پارتيا جانە توعىسوۆتىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن ءجون. ەگەر بۇل پارتيا شىنىمەن دە الاشورداعا قارسى ارەكەت جاساپ، بىزگە جاقىندىعىن تانىتىپ وتىرسا، وندا ونى وزىمىزگە تارتۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىس جاسايدى (7).

ال شىن مانىندە قازاق قوعامى مويىنداعان «ءۇش ءجۇز» پارتياسى تۋرالى ايتۋ قيىن ەدى. 1917 جىلدىڭ سوڭىندا بولىپ وتكەن بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتار سايلاۋ بارىسىندا «ءۇش ءجۇز» اتىنان تۇسكەن كانديداتتار الاش پارتياسى اتىنان ۇسىنىلعانداردان اناعۇرلىم از داۋىس جيناپ، ويسىراي جەڭىلگەن بولاتىن.

قورىتا ايتقاندا، كەڭەستىك ورتالىق بيلىك، ونىڭ ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسسارى 1918 جىلدان باستاپ-اق «بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدارمەن»  كۇرەس ۇرانىن جامىلعى ەتىپ، شىن مانىندە قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باسىپ-جانشۋ جولىنا ءتۇستى. ال بۇل جولدا ولار كىممەن بولسا دا ءتىل تابىسۋعا دايارلىقتارىن بايقاتتى.

ۆ.ي.لەنين مەن ستالين وكىمەتىنىڭ بۇل جۇرگىزىپ وتىرعان كۋرسىنىڭ ادىلەتسىزدىگىن تۋرا ءتۇسىنىپ، وعان قارسىلىعىن اشىق بىلدىرگەن جەكە تۇلعالار ورىس دەموكراتياسىنىڭ اراسىندا دا بار-تىن. سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى تيموفەي يۆانوۆيچ سەدەلنيكوۆ (1876-1930) بولدى. شىققان تەگى - ورىنبور كازاعى، ماماندىعى - جەر ولشەۋشى ت.ي.سەدەلنيكوۆ 1905 جىلى «بوربا زا زەمليۋ ۆ كيرگيزسكوي ستەپي ي كولونيزاتسيوننايا پوليتيكا پراۆيتەلستۆا» اتالاتىن ەڭبەك جازعان. وندا وكىمەتتىڭ قونىستاندىرۋ ساياساتىن ىمىراسىز سىنعا الىپ، سول ءۇشىن «سەنىمسىز» رەتىندە تانىلعان. سوعان قاراماستان مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانىپ، دۋمادا سىبىرلىك دەپۋتاتتاردىڭ قولداۋىمەن قازاق جەرىن قارقىندى وتارلاۋعا بايلانىستى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جەر تاپشىلىعىنا ۇشىراپ وتىرعاندىعىن بايانداپ، 53 دەپۋتاتتىڭ قولى قويىلعان مالىمدەمەنى دۋما توراعاسىنا تاپسىرادى (8).

ت.سەدەلنيكوۆ ورىس وتارشىلارىنا ۇناي قويمايتىن بۇل ىمىراسىز مىنەزىن كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا دا بايقاتادى. 1920 جىلى قازاقستانداعى جوعارعى بيلىك - قازاق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولا ءجۇرىپ ول ورىس «بوناپارتيزمىنە»* ىمىراسىزدىق تانىتىپ، ناقتى ءىس-ارەكەتتەرىمەن كوزگە تۇسەدى. ءتۇرلى باسقوسۋلار مەن رەسمي جيىنداردا ءسوز العان ول جەرگىلىكتى حالىقتى «ۇلى ورىس ءشوۆينيزمى مەن يمپەرياليزمىنە» توزبەۋگە، ولارعا قارسى سوققى بەرۋگە شاقىرادى.

مۇنىمەن شەكتەلمەي ت.ي.سەدەلنيكوۆ 1920 جىلى ساۋىردە ۆ.ي.لەنينگە «قازاق رەسپۋبليكاسى جانە قازاق كەدەيى جونىندە» اتالاتىن اتاقتى حاتىن جولدايدى. حاتىندا ول «بۇرىن ءاربىر ورىس گۋبەرناتورىنىڭ نەمەسە كرەستيان ناچالنيگىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اتىنان وكىمەتتىڭ ۇستانىمى شەڭبەرىنەن شىقپايتىن» ارىز-تىلەكتەر جولدايتىن «ءوز باشقۇرتتارى» مەن «ءوز قىرعىزدارى» بولۋشى ەدى. وسى «ۇيرەنشىكتى قۇبىلىس» ءسال وزگەرىستەرمەن ەندى ءبىزدىڭ دە جەرگىلىكتى پارتيالىق جانە سوۆەتتىك مەكەمەلەرىمىزدە جاڭعىرا باستادى. ال «سەنىمسىزدەر» بۇرىن دا قۋدالاناتىن، قازىر دە قۋدالانۋدا. ەگەر سەن ينتەرناتسيوناليست بولساڭ - وندا ورىسشا ويلاپ، ورىسشا جازۋعا مىندەتتىسىڭ، ال پارتيادا جوق ۇلتشىلدارمەن دوستىق قۇرۋعا ەشقانداي دا قۇقىڭ جوق (9).

مىنە وسى ت.سەدەلنيكوۆ ۆ.ي.لەنيندى قازاقستانداعى بيلىككە حالىققا جانە اتقارىلىپ جاتقان ىسكە جانى اشىمايتىن «الاياقتاردى» تارتپاي، «حالىقتى تونامايتىن ينتەلليگەنتتەرگە جول اشۋعا» شاقىردى (10). ءوزى ا.بايتۇرسىنوۆپەن بىرىگىپ قازاسكەررەۆكومىنىڭ قىزمەتىندەگى قازاق ىسىنە قاتىستى كەمشىلىكتەرمەن ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزدى.

ت.سەدەلنيكوۆتىڭ مۇنداي ۇلىورىستىق شوۆينيزمگە قارسى ارەكەتىن قازاق ولكەلىك ركپ(ب) بيۋروسىنىڭ پرەزيديۋمى ءوز وتىرىسىندا ارنايى تالقىعا سالىپ، مىناداي باعا بەرەدى:

1.«ءوزىنىڭ بارلىق سويلەگەن سوزدەرىندە سەدەلنيكوۆ تازا قازاق ۇلتشىلدىعى تۇرعىسىنان كوممۋنيستەرگە قارسى دەموكراتتىق ۇگىت جۇرگىزۋدە».

2. پارتيا وكىلدەرى مەن جەرگىلىكتى پارتيا ۇيىمدارىنا ۇلىورىستىق شوۆينيزم مەن يمپەرياليستىك ۇستانىمدا تۇرسىڭدار دەگەن ايىپ تاعىپ، قازاقتاردى ورىستارعا قارسى قويىپ، سول ارقىلى ۇلتتىق سەزىمدى قوزدىرىپ، تىپتەن كەيبىر كوممۋنيستەر «قازاق ءوشۋ جولىندا تۇرعان ۇلت» دەپ ايتتى-مىس دەگەن ءسوز تاراتۋدا.

*ت.سەدەلنيكوۆ ورىس «ءبوناپارتيزمى» دەپ كەشە عانا ازامات سوعىسىندا رەۆوليۋتسيا جەڭىسىن قورعاپ، ەندى بەيبىت قۇرىلىستا ءوزىنىڭ كاسىبي دايارلىعىن تانىتۋدىڭ ورنىنا «رەۆوليۋتسيونەر» اتاعىن جامىلىپ، قازاق قوعامىن ىقتىرۋعا تىرىسقان كەۋدەمسوقتاردىڭ ۇستانىمىن اتاعان.

3. مىنە وسى ۇگىتتى جۇرگىزۋ ىسىندە ول قازاق ۇلتشىلدارىنا جانە الاشوردا وكىلدەرىنە سۇيەنەدى، ولارمەن تۇراقتى تۇردە كەڭەستەر وتكىزەدى... قازىرگى ۋاقىتتا وسى مازمۇنداعى فاكتىلەر ءبىراز جينالعان جانە ونىڭ الاشوردالىق ۇلتشىل-قازاق توبىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە كوممۋنيستىك ۇيىمدارعا قاتىناسى ءبىرجولا انىقتالىپ وتىر (11).

قازاق ولكەلىك پارتيا ۇيىمىنىڭ بيۋروسى ت.سەدەلنيكوۆتىڭ بۇل قازاقشىل ۇستانىمىن ايىپتاپ، مىناداي مازمۇنداعى قاۋلى قابىلدايدى:

1.     ت.سەدەلنيكوۆتىڭ ۇستىنەن پارتيالىق باقىلاۋ ورناتۋ قاجەت دەپ تابىلسىن.

2.     ورىنبور گۋبكومى مەن ولكەلىك پارتيا كوميتەتى بيۋروسى پرەزيديۋمىنىڭ بىرلەسكەن ءماجىلىسى شاقىرىلىپ، وندا سەدەلنيكوۆتەن تۇسىنىك بەرۋ تالاپ ەتىلسىن...

3.     سەدەلنيكوۆكە گۋبكوم بيۋروسىنىڭ جانە ۇيىمداستىرۋ بيۋروسى پرەزيديۋمىنىڭ رۇقساتىنسىز ءوز بەتىنشە پارتيا جانە جالپى ساياسي جينالىستاردا سويلەۋگە تيىم سالىنسىن» (12).

ت.سەدەلنيكوۆتىڭ قازاسكەررەۆكوم قۇرامىنداعى قىزمەتىن بىرجاقتى قازاق ۇلتشىلدىعى تۇرعىسىنان قاراۋعا نەگىز جوق-تىن. ماسەلەن، ول 1920 جىلى 26 ءساۋىر كۇنى «جالپى قازاق سەزىن شاقىرۋ تۋرالى» ماسەلە قاراعان قازرەۆكوم وتىرىسىندا رەۆكوم مۇشەسى باقىتجان قاراتاەۆقا بايلانىستى سوت ءىسىن قوزعاپ، ونى تۇتقىنعا الىپ، سوتتاپ جانە جەر اۋدارۋدى» تالاپ ەتەدى (13).  ب.قاراتاەۆتىڭ قازرەۆكوم قۇرامىندا قالۋ-قالماۋى شەشىلگەنگە دەيىن بۇل بيلىك ورنىنىڭ جۇمىسىنا قاتىناسا المايتىندىعىن مالىمدەيدى.

ت.سەدەلنيكوۆتىڭ بۇل ۇسىنىسىن ا.بايتۇرسىنوۆ قولدايدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى ركپ(ب) قازاق ولكەلىك ۇيىمداستىرۋ بيۋروسى ءوز قاۋلىسىندا ب.قاراتاەۆ ءىسى تۋرالى توتەننەن ماسەلە كوتەرگەنى ءۇشىن ت.سەدەلنيكوۆقا قاتاڭ ەسكەرتۋ جاساپ، ونى قولداعانى ءۇشىن ا.بايتۇرسىنوۆتى دا تارتىپكە شاقىرادى (14).

1920 جىلى 26 ءساۋىر كەشىندەگى ب.قاراتاەۆقا بايلانىستى قازرەۆكوم وتىرىسىنداعى جانجال كەڭەستىك بيلىكتىڭ قازاق قوعامىنا بايلانىستى ءوزارا قايشى ەكىجاقتى ۇستانىمىنىڭ بەتپە-بەت كەلۋىنىڭ كورىنىسى ەدى. ونىڭ ءبىر جاعىندا ورتالىقتىڭ «سەنىمدى» وكىلدەرى ا.اۆدەەۆ، ن.كۋلاكوۆ، سونداي-اق جەكە باس مۇددەسى ءۇشىن رەۆكوم قۇرامىنداعى كوممۋنيستەرمەن ىمىراعا كەلۋگە ءازىر ب.قاراتاەۆ تۇرسا، ەكىنشى جاعىندا جالپى قازاق ۇستانىمىن سوڭىنا دەيىن قورعاپ، سول ءۇشىن دە رەۆكومنىڭ قۇرامىنان كەتۋگە ءازىر ت.سەدەلنيكوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆ تۇردى.

وسى ارادا كوڭىل اۋدارۋعا لايىق مىناداي نارسە بار: باسىندا ي.ستالين تۇرعان ورتالىق بيلىك قازرەۆكومداعى ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ونىڭ پاتشالىق كەزەڭنەن بەرگى قارسىلاسى ب.قاراتاەۆ اراسىنداعى ەگەستە سوڭعىسى جاعىن قولدادى.

قازاسكەررەۆكومنىڭ 1920 جىلى 4 مامىرداعى (№24 حاتتاما) شەشىمىمەن ت.سەدەلنيكوۆ بۇل بيلىك ورنىنىڭ قۇرامىنداعى قىزمەتىنەن بوساتىلدى (15). قازاسكەررەۆكومىنىڭ بۇل شەشىمىن ماسكەۋدەگى حالكوم كەڭەسى بەكىتتى (16). سونىمەن بىرگە، ت.سەدەلنيكوۆتىڭ قازرەۆكومنىڭ مۇشەسى ب.قاراتاەۆتى «پارا العاندىعى جانە قىزمەتىن اسىرا پايدالانعاندىعى ءۇشىن» جاۋاپقا تارتۋ تۋرالى ۇسىنىسى كەشىگىڭكىرەپ بولسا دا ورىندالعان ەدى. وسى جىلعى 28 شىلدەدە جىمپيتى رەۆكومىنىڭ شەشىمىمەن ب.قاراتاەۆ تۇتقىنعا الىندى (17).

سونىمەن، ازامات سوعىسى جاعدايىندا قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىمەن ىمىراعا بارۋعا ءماجبۇر بولعان  كەڭەس ۇكىمەتى قازاسكەررەۆكومىنىڭ قۇرامىنا ا.بايتۇرسىنوۆتى توراعانىڭ ورىنباسارى رەتىندە ەنگىزە وتىرىپ، سونىمەن بىرگە وعان مۇشەلىككە كەزىندە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا قارسى ۇستانىمىمەن تانىلعان م.تۋنعاچين جانە ب.قاراتاەۆ سياقتى كىسىلەردى ەنگىزۋى، ارينە، كەزدەيسوق نارسە ەمەس-ءتىن. مۇنداي شەشىمنىڭ ارعى جاعىندا قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن بىرتىندەپ السىرەتىپ، ەڭ اقىرى، ءبىرجولا ءسوندىرۋ مۇراتى جاتتى.

سونىمەن بىرگە، وسى مەزگىلدە-اق ۇلتتىق مۇددەگە قارسى ءتۇرلى اعىم جانە كۇشتەردىڭ ءوزارا ماقساتتى جۇمىس ىستەۋ ءادىس-ايلاسى دا قالىپتاسا باستاعان ەدى. ماسەلەن ب.قاراتاەۆ ت.سەدەلنيكوۆتىڭ جالپى قازاق سەزىن شاقىرۋعا بايلانىستى ەرەجەسىن «ۇلتشىلدىق سيپاتتا جازىلعان، سوۆەتتىك بيلىكتىڭ ۇستانىمىنا قايشى كەلەتىن» قۇجات رەتىندە باعالاسا (18), ءوز كەزەگىندە قازاسكەررەۆكومىنىڭ مۇشەلەرى ا.اۆدەەۆ پەن ن.كۋلاكوۆ ماسكەۋدەگى س.پەستكوۆسكيگە جولداعان حاتتارىندا ت.سەدەلنيكوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆقا قارسى ارەكەتتەگى ب.قاراتاەۆقا «سەنىمدى» كوممۋنيست رەتىندە مىنەزدەمە بەردى (19).

كەڭەستىك بيلىكتىڭ ۇستانىمىن ىمىراسىز سىنعا العان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ حاتى دا ت.سەدەلنيكوۆتىڭ ۆ.ي.لەنينگە جولداعان حاتىمەن ءبىر مەزگىلدە جازىلعان، سونداي-اق، مازمۇن جاعىنان ونىمەن ۇندەس ەدى.* ا.بايتۇرسىنوۆ حاتىندا قازاقستانعا بايلانىستى ورتالىق بيلىكتىڭ پرينتسيپتىك ءمانى بار ەكى كەمشىلىگىن كورسەتتى: 1) قازاقستاندى باسقارۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن ورتالىقتىڭ وكىلدىگىنىڭ بەلگىلى ءبىر كوزقاراسى، سوعان سايكەس جۇمىس جوسپارى جوق، مۇنداي جاعداي قازاق شىندىعىنا قاتىستى ۇستانىم مەن جوسپاردىڭ ورتالىقتىڭ وزىندە بولماۋىنا بايلانىستى; 2) ورتالىقتىڭ جىبەرگەن وكىلدىگى مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىندا ءوزارا سەنىم جوق.

*ت.ي.سەدەلنيكوۆ حاتىن «1920 جىلعى 23 ءساۋىر، ورىنبور قالاسى» دەپ بەلگىلەسە، ا.بايتۇرسىنوۆ ءوز حاتىن «ماسكەۋ قالاسى، 1920 جىلى 17 مامىر» دەپ بەلگىلەگەن.

وسى جاعدايدى بايانداي كەلىپ، ول قازاقتاردى بۇرىنعى پاتشالىق بيلىك تۇسىنداعىداي ورتالىق تاعايىنداعان گەنەرال-گۋبەرناتورلار ارقىلى ەمەس، ءوز ەلىنىڭ مۇددەسىن جەكە باسىنىڭ قامىنا ايىرباستامايتىن، ەل سەنىمىندەگى شىنايى كوممۋنيستەر مەن ۇلت زيالىلارى ارقىلى باسقارۋدى ۇسىندى (20). ت.سەدەلنيكوۆتىڭ ايتىلعان سىن ەسكەرتپەلەرى سياقتى، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ دا بۇل ۇسىنىستارى ەسكەرۋسىز قالدى.

ماسكەۋلىك ورتالىق العاشقى جىلداردان باستاپ-اق قازاقستاندى ەرەكشە نازاردا ۇستادى. وعان سەبەپشى بولعان - قازاق جەرىنىڭ اسا زور ەكونوميكالىق پوتەنتسيالى ەدى. كسرو-نىڭ ەكونوميكالىق مۇمكىندىگى وسكەن سايىن وداقتاعى رەسەي فەدەراتسياسى، ۋكراينا رەسپۋبليكالارى سياقتى قازاقستاننىڭ دا ۇلەس سالماعى ارتا ءتۇستى. سوعان بايلانىستى ورتالىق قازاقستانداعى ساياسي بيلىكتىڭ ۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىلىنە ەمەس، ءوزى تاعايىنداعان نامەستنيكتەرى ارقىلى قولىندا ۇستادى. ال كەڭەستىك كەزەڭدە ساياسي بيلىك رەسپۋبليكاداعى كوممۋنيستىك ۇيىمنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا تيەسىلى بولدى.

كەڭەستىك جەتپىس جىلدان استام مەزگىلدە قازاقستانداعى ساياسي بيلىكتىڭ باسىندا قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى (م.مىرزاعاليەۆ، ج.شاياحمەتوۆ، د.قوناەۆ، ن.نازارباەۆ) 34 جىل شاماسىندا وتىرعان. قازاقستاندى وسى ۋاقىتتا باسقارعان جيىرما باسشىنىڭ تورتەۋى عانا قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرى بولدى.

مىنە وسى كەڭەستىك كەزەڭدە قازاقستاندى باسقارعان ءتورت قازاق باسشىلارىنىڭ بىرەۋىنىڭ عانا، ياعني جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ باسشىلىق قىزمەتى ي. ستالين بيلىگىنە تۇس كەلەدى ەكەن. بۇل ارادا، ارينە، ج.شاياحمەتوۆتىڭ ءبىراز ۋاقىت (1928-1938) وگپۋ-نكۆد جۇيەسىندە بەلسەندى قىزمەت اتقارعاندىعى ەسەپكە الىنعاندىعى اقيقات. ونداي بولماعان كۇندە ي.ستالين ج.شاياحمەتوۆتى قازاقستانداعى ەڭ جوعارعى ساياسي باسشىلىققا جىبەرمەگەن بولار ەدى.

جالپى ي.ستالين  بيلىگى تۇسىندا قازاق ساياسي باسقارۋشى توبى اراسىندا رەسپۋبليكاداعى ەڭ جوعارعى ساياسي بيلىك باسىندا بولۋعا لايىق قايراتكەرلەر از بولعان جوق، ولار ساندىق تۇرعىدان دا، ساپالىق تۇرعىدان دا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ەدى. قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋ كەزەڭىن باسىنان كەشىرگەندىگى ونىڭ بۇتىندەي ءبىر ساياسي قايراتكەرلەر شوعىرىن تاريح ساحناسىنا شىعارعاندىعىنان انىق بايقالدى.

يمپەريا كولەمىندە قازاق ينتەللەكتۋالدارى كەڭەستىك كەزەڭگە دەيىن-اق پولياك، تاتار، گرۋزين سياقتى ۇلتتاردىڭ زيالىلارى قاتارىندا ءجۇردى، ۇلتتىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تەوريالىق تۇرعىدان قورىتىپ، مەملەكەتتىك دۋما سياقتى ساياسي بيلىك مىنبەرىنەن قويا ءبىلدى. جوعارعى ساياساتتا جۇرگەن ي.ءستاليننىڭ قازاق زيالىلارىنىڭ مۇنداي ساياسي بەلسەندى قىزمەتىنەن حابارسىز بولۋى ارينە مۇمكىن ەمەس-ءتىن. وسى رەتتە ونىڭ الاشتىق ۇستانىمداعى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، دوسمۇحامەدوۆتەرمەن ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى جۇزدەسكەندىگىن، كەڭەستىك ۇستانىمداعى ت. رىسقۇلوۆ، س. قوجانوۆ، س.سەيفۋللين، ن.نۇرماقوۆ، س.اسفەندياروۆ  ج.مىڭباەۆ سياقتى قايراتكەرلەردى قىزمەت بابىندا قابىلداپ، ءتۇرلى ماسەلەلەرگە بايلانىستى پىكىر الىسىپ تۇرعاندىعىن ەسكەرگەن ءجون. ياعني، ي. ستالين وكتيابر رەۆوليۋتسياسى جەڭىسى قارساڭىنداعى يمپەرياداعى جالپىتۇركىلىك جانە جالپىمۇسىلماندىق قوزعالىستار ارناسىنداعى قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قارىم-قابىلەتىنەن جاقسى حاباردار بولعاندىقتان دا پاسسيونارلىق ۇستانىمداعى قازاق باسشىلارىن تەجەپ ۇستاۋدى، سونداي-اق ولاردىڭ اراسىنداعى ەرەكشە ىقپالدىلارىن تىپتەن  قازاقستانداعى ساياسي باسشىلىققا جىبەرمەۋگە باسا نازار اۋداردى دەپ تۇجىرىم جاساۋعا نەگىز جەتكىلىكتى.

تاتار تاريحشىسى ب. سۇلتانبەكوۆ 1923 جىلى تىكەلەي ءستاليننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا باستالىپ كەتكەن «سۇلتانعاليەۆتىڭ ىسىنە» بايلانىستى «ەڭ جوعارعى بيلىك بۇل ءىستى ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ، ەڭ الدىمەن  مۇسىلمانداردىڭ، جەتەكشى تۇلعالارىن ''ىقتىرىپ'',  ''جۋاسىتىپ'' الۋ ءۇشىن پايدالانۋ جونىندە شەشىم قابىلداعانعا  ۇقسايدى» (21) دەگەن تۇجىرىم جاسادى، ونىسى شىندىققا جاقىن. ويتكەنى م.سۇلتانعاليەۆ «ءىسىن» قاراۋعا ارنايى شاقىرىلعان ركپ وك-ءنىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءتورتىنشى كەڭەسىنە (ماسكەۋ، 1923, 9-12 ماۋسىم) وداقتاعى بارلىق ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردان 58 ادام (ولاردىڭ 24-ءى ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەلەرى مەن وعان كانديداتتار), سونداي-اق ركپ(ب) وك ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەلەرى مەن وعان كانديدات 11 ادامنىڭ (سىرقات لەنيننەن جانە سوۆناركوم  توراعاسى رىكوۆتان باسقا) 9-ى تۇگەل قاتىناسادى (22).

كەڭەستە سۇلتانعاليەۆ ءىسى بويىنشا بايانداما جاساعان قۋيبىشەۆتىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا، سۇلتانعاليەۆكە  تاڭىلعان ايىپ ونىڭ باسماشىلار قوزعالىسىنا قوسىلىپ كەتكەن زاكي ۆاليدوۆپەن بايلانىس ورناتۋعا باعىتتالعان ارەكەتى ەدى (23).

كەڭەستە سۇلتانعاليەۆ ءىسىن تالقىلاۋ بارىسىندا كەلتىرىلگەن ماتەريالدار گپۋ-دىڭ ح. پەتەرس باسقاراتىن شىعىس ءبولىمىنىڭ بارلىق مۇسىلمان رەسپۋبليكالارى باسشىلارى ۇستىنەن (ونىڭ ىشىندە وك مۇشەلەرى، ۇكىمەت باسشىلارى دا بار) قۇپيا چەكيستىك باقىلاۋ ورناتىلعانىن انىق بايقاتقان ەدى. ي. ءستاليننىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن بۇل وپەراتسيا «2-ءشى پارلامەنت» اتالىندى (24). قۇپيا «تىڭشىلار» ارقىلى الىنىپ، ەڭ جوعارعى باسشىلىققا بەرىلىپ وتىرعان بۇل مالەمەتتەردىڭ ىشىندە باقىلاۋداعى قايراتكەرلەردىڭ جەكە ادامي  قاتىناستارى، باسقا جاعدايدا ايتىلمايتىن سوزدەرى، ينتيمدىك فاكتىلەر دە مولىنان تابىلاتىن ەدى. بايانداماشىدان سوڭ ءبىرىنشى بولىپ ءسوز العان ت.رىسقۇلوۆ كەزىندە م.سۇلتانعاليەۆتەن ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي حات العانىن جاسىرعان جوق، ايتتى. ول حاتتاردا سونشالىقتى كوڭىل اۋدارارلىق تا ەشتەمە جوق ەكەندىگىن باياندادى (25). سونىمەن بىرگە ول ساياساتشىلدىققا سالىنبادى، شىعىس رەسپۋبليكالارىندا قالىپتاسقان ناقتى جاعدايدان جالتارىپ، ز.ۆاليدوۆ پەن م.سۇلتانعاليەۆتى ايىپتاۋعا كوشكەن جوق، قايتا، ول وزىنە ءتان تۋراشىلدىقپەن، بۇل ەكى كايراتكەردىڭ كوڭىل-كۇيىنە نەگىز بولارلىق ومىرلىك سەبەپتەردىڭ بار ەكەندىگىنە نازار اۋداردى: «ەلدىڭ شىعىس بولىگىندەگى جاعدايعا كەلسەك، ءبىز قوعامنىڭ شارۋالار بولىگىن وزىمىزگە ءبىرجولا قاراتا العان جوقپىز، ويتكەنى وعان جەر بەرمەدىك. تەمىرجولدا ىستەيتىن شىعىستىق بۇقارا حالىق ورىس جۇمىسشىلارىمەن تەڭ جاعدايدا ەمەس...

جەتىسۋ وبلىسىنداعى قىرعىز كەدەيلەرى جەرسىز كۇيدە قالىپ، ولاردىڭ ۇستىنەن 125 دەسياتينا جەرى بار جانە 15 باتراق جۇمساپ وتىرعان ورىس كۋلاگىنىڭ جۇدىرىعى ءتونىپ تۇرعاندا، ول قىرعىزعا ينتەرناتسيوناليزم دەگەن جاقسى نارسە، سوندىقتان دا سوۆەت وكىمەتىنە جاقىن بولعان ءجون دەپ قانشا ايتساڭ دا، ول ءبارى ءبىر سوۆەت بيلىگىن الگى كۋلاكتىڭ بيلىگى رەتىندە قابىلدايدى» (26).

قازاقستان سياقتى رەسپۋبليكادا ۇلتارالىق قاتىناستىڭ شيەلەنىسۋىنە نەگىز بولىپ وتىرعان شىنايى جاعدايعا كوڭىل اۋدارۋدى تالاپ ەتكەن ت.رىسقۇلوۆتىڭ بۇل پىكىرىنە ي.ستالين باستاعان ورتالىقتاعى باسشىلىق قۇلاق اسپادى. كەرىسىنشە ي.ستالين ت.رىسقۇلوۆتىڭ «جىبەرىلگەن قاتەلىكتەرى ءۇشىن» كەشىرىم سۇرايتىندىعىنا سەنىمدى بولدى. ي.ستالين جاۋاپ سوزىندە: «مەن رىسقۇلوۆتى تىڭدادىم، سوعان بايلانىستى مىنانى ايتۋىم قاجەت. ونىڭ ءسوزى جۇرەكتەن شىققان ءسوز ەمەس، شىندىقتان جالتارۋدىڭ كورىنىسى، جالپى ونىڭ ءسوزى اۋىر اسەر قالدىرادى... ءسوز سۇلتانعاليەۆشىلدىقپەن يدەيالىق، يدەولوگيالىق بايلانىس جونىندە بولىپ وتىر. ال رىسقۇلوۆتىڭ سۇلتانعاليەۆپەن ونداي بايلانىسى بولدى، بۇل انىق، ونى رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى دە جوققا شىعارا المايدى»، - دەدى (27).

ي.ءستاليننىڭ تۇسىنىگىنشە، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا ت.رىسقۇلوۆ سياقتى ۇلتشىلدىق ۇستانىمىندا تۇرعان قايراتكەرلەر قاتارىندا س.قوجانوۆ پەن ا.يكراموۆ تا بار ەدى. سوندىقتان دا سوزىندە ولاردىڭ اتىنا ارناپ: «...بۇلاردىڭ ەكەۋى دە بۇگىنگى تۇركىستان مەن پاتشالىق تۇركىستاننىڭ اراسىندا ەشقانداي دا ايىرماشىلىق جوق، تەك ماڭدايشاداعى جازۋ عانا وزگەرگەن، ال تۇركىستان سول پاتشا تۇسىندا قانداي بولسا، قازىر دە سول كۇيىندە دەگەن پىكىردە.

ال ەگەر تۇركىستان شىنىمەن دە پاتشالىق تۇسىنداعىداي وتارلىق تاۋەلدىلىكتە قالسا، وندا باسماشىلاردىكى تۋرا. ولاي بولسا سۇلتانعاليەۆتى ءبىز سوتتاماۋىمىز كەرەك، كەرىسىنشە، سوۆەت جاعدايىندا وتارلىق تارتىپكە ىمىراشىلدىق تانىتقانىمىز ءۇشىن ول ءبىزدى سوتتاۋى كەرەك. ەگەر وسىنىڭ ءبارى دە راس بولسا، وندا سىزدەردىڭ وزدەرىڭىزدىڭ باسماشىلارعا نەگە قوسىلىپ كەتپەگەندىكتەرىڭىزدى تۇسىنە المادىم؟»، - دەگەن ويىن ايتتى (28).

بۇل 1923 جىل بولاتىن.  ەندى عانا ورناعان ساياسي ءتارتىپ جاعدايىندا ءوز ەلىنىڭ مۇددەسىن قورعاي المايتىندىعىن ءدال تۇسىنگەن زاكي ۆاليدي توعان ەندىگى ۋاقىتتا ءانۋار پاشامەن (29) بىرىگىپ ارەكەت جاساۋ ءۇشىن باسماشىلار قوزعالىسىنا كەتتى. كەڭەستىك ورتالىقتىڭ  ۇستانىمىنا نارازى م.سۇلتانعاليەۆ ءوز كوڭىل كۇيىن اشىق بىلدىرگەنى ءۇشىن گپۋ-ءدىڭ لۋبيانكاداعى اباقتىسىنا ءتۇستى (30).

م. سۇلتانعاليەۆتىڭ اباقتىعا جابىلۋى، كەيىن زەرتتەۋشىلەر ءبىر اۋىزدان مويىنداعانىنداي، كەڭەستىك ساياسي ەليتاعا قارسى جۇرگىزىلگەن رەپرەسسيالىق شارالاردىڭ باسى ەدى. م. سۇلتانگاليەۆپەن جەڭىل «ەسەپ ايىرىسقان» ي.ستالين ءوز «كۇشىن» سەزىنە باستادى. سۇلتانعاليەۆتى كوپە-كورىنەۋ «قۇرباندىققا» بەرە سالعاندىقتارىن تروتسكي، كامەنەۆ جانە ولاردىڭ سىبايلاستارى كەشىگىپ ءتۇسىندى. ەندىگى كەزەك كەڭەستىك شىندىققا قاتىستى اشىق سىني ۇستانىمداعى تۇرار رىسقۇلوۆ سياقتى قايراتكەرلەردىكى ەدى.

سونىمەن، جوعارىدا باياندالعان فاكتىلەر كەڭەستىك بيلىكتىڭ باستاپقى كەزەڭدە قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن اشىقتان-اشىق باسىپ تاستاۋ ۇستانىمىندا بولعاندىعىنان جەتكىلىكتى دارەجەدە تۇسىنىك بەرەدى. بيلىكتىڭ وسى ۇستانىمى كەيىنگى كەزەڭدەردە ءوز جالعاسىن تاپتى. بۇل تاقىرىپ زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ەندىگى بولىگىندە باياندالادى.

ادەبيەت:

1.    قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. ا.، 2008, 460-461 ب.ب.
2.    الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. جاۋاپتى رەداكتورى م.ق.قويگەلديەۆ. ا.، 2004, 1ت. 472-482 ب.ب.
3.    «سارىارقا» گازەتى، 1918, №35
4.     گولوششەكين ف.ي. دەسيات لەت پرويدەننىح ي پرەدستوياششيە زاداچي. الما-اتا، 1930, س.8.
5.    زيمانوۆ س.، داۋلەتوۆا س.، يسماگۋلوۆ م. كازاحسكي رەۆوليۋتسيوننىي كوميتەت. ا.، 1981, س. 28.
6.     قاراڭىز: 1917 گود. ۆ كازاحستانە. ا.، 1977, س.201.
7.    ءالىبي جانكەلدين. دوكۋمەنتتەر مەن ماتەريالدار. ا.، 1975, 47-48 ب.ب.
8.    قويگەلديەۆ م. اتالعان ەڭبەك، 117-150 ب.ب.
9.    الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار، 3 ت.، 1-كىتاپ، 40 ب.
10.    سوندا، 45 ب.
11.    سوندا، 45-47 ب.ب.
12.    سوندا 46 ب.
13.    پروتوكولى رەۆوليۋتسيوننوگو كوميتەتا پو ۋپراۆلەنيۋ كازاحسكيم كراەم (1919-1920 گ.گ.). سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. ا.، 1993, 96-98 ب.ب.
14.    الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار، 3 ت.، 1-كىتاپ، 46-47 ب.ب.
15.    پروتولى رەۆوليۋتسيوننوگو كوميتەتا ...، س.104
16.    سوندا، 106 ب.
17.    سوندا، 118-119 ب.ب.
18.    سوندا، 99 ب.
19.    الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار، 3 ت.، 1-كىتاپ، 48 ب.
20.    قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ  پرەزيدەنتىنىڭ  مۇراعاتى.، 811 ق.، 20 ت.، 568 ءىس، 46-48 پ.پ.; يستوريا كازاحستانا. حرەستوماتيا، سوست.: ي.كوزىباەۆ، م.كوزىباەۆ، ا.، 1994, س.103-107; الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار، 3 ت.، 1-كىتاپ، 59-64 ب.ب.
21.    تاينى ناتسيونالنوي پوليتيكي تسك ركپ. «چەتۆەرتوە سوۆەششانيە تسك ركپ س وتۆەتستۆەننىمي رابوتنيكامي ناتسيونالنىح رەسپۋبليك ي وبلاستەي ۆ گ.موسكۆە 9-12 يۋنيا 1923 گ.». ستەنوگرافيچەسكي وتچەت. م.، 1992, س.6-8
22.    سوندا، س.8
23.    سوندا س.5
24.    سوندا، س.6
25.    سوندا، 23-26 ب.ب.
26.    سوندا، 26 ب.
27.    ستالين ي. سوچينەنيا. ت.5.، س.304-305
28.    سوندا، س.306-307
29.    ءانۋار پاشا – يسمايل ءانۋار (1881-1922), 1921-1922 جىلدارى ءوز ەركىمەن كەلىپ، تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا قاتىناسىپ، جەتەكشى رول اتقارعان تۇركيانىڭ مەملەكەت قايراتكەرى.
30.    م.سۇلتانعاليەۆ العاش رەت 1923 جىلى 2 مامىردا وگپۋ اباقتىسىنا جابىلدى.