اعىباي باتىر ساربازدارىمەن قاشقانتەڭىزگە ورالىپ كەنەسارى حاننىڭ بايبىشەسىنە قايىر بولسىن ايتىپ، ءبىر جەتى ايالداپ كۇنىمجان مەن جاڭىلدى قايعىدان سەرگىتىپ، ەل جۇرتقا قوناقاسى بەرگىزىپ قۇران وقىتىپ، باتا جاساتتى.

ەكى ايەلدى دە توركىندەرىنە قايتارماي كۇنىمجاننىڭ ۇلى احمەتپەن، جاڭىلدىڭ التى ۇلىنىڭ باسىن قوسىپ، اقىلداسا وتىرىپ ءجامشى وزەنىنىڭ بويىنا، ءوزى جايلاپ وتىرعان قاراكەسەك كوكبورى كەرنەيدىڭ جەرىنە كوشىرىپ الۋعا كوندىردى. اكەسىنىڭ قايعىسىن مويىنمەن كوتەرگەن احمەت، ومار، وسپان تايشىق، ابۋباكىر، سادىق، شىعايلاردان «ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جارادىڭدار، حان بالاسى دەگەن اتاقتارىڭ بار، بولاشاق تۋرالى ويلاناتىن ۋاقىت بولدى» دەپ  ءتورت كوزىن تۇگەلدەپ، اعىباي باتىر اقىل قوسىپ، ءجون سۇراپ ۇلداردىڭ جولى ۇلكەنى دەپ احمەتكە قارادى. 

- اكەم كوپ جىل سوعىستى. اكەسى دە، اعالارى دا جاۋ قولىنان قايتىس بولدى. بەيبىت ءومىر سۇرە العامىز جوق. مال باعىپ تىنىش ءومىر سۇرسەك قايتەدى؟

- جوق - دەدى قىزبا قاندى سادىق. مەن اكەمنىڭ ءىسىن جالعاستىرام. ورىسقا قارسى سوعىسام. كىم ورىسقا قارسى سوعىسسا سوعان قوسىلام. اعىباي اتام قۇساپ باتىر بولام.

- بولساڭ بول، سادىعىم. ءىس قيمىلىڭ ناۋرىزبايعا تارتقان. جاڭىل اكەلگەن اق ساۋىت ساعان شاق. اكەڭ سولاي اتاعان. بيىل قىستاپ شىعايىق. الداعىنى كەلەر جىل كورسەتەدى.

ەرىپ كەلگەن جىگىتتەرگە جىلقى، تۇيە، سيىردان ءبولىپ الدارىنا سالىپ، ەلىنە قايتاتىندارعا ۇلىقساتىن بەرىپ، راقىمەتىن ايتتى. حاننىڭ سىباعاسىن بالا شاعالارىنا قالدىرىپ كۇنىمجان مەن جاڭىلدىڭ كوشىن ءوزى باستاپ، ءجامشى وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا، باتىر بالتا توعانىنىڭ باسىنا كوشىپ كەلدى. حان ورداسىنىڭ ءسان سالتاناتىن بۇزباي، بىرنەشە قوناق ۇيلەر تىگىلدى. سويىس مالدارىن ىرىكتەپ كەلىمدى كەتىمدى كىسىلەردى كۇتۋگە جىگىتتەر، اسپازشى كەلىنشەكتەر دايىندادى. قىزىلاراي تاۋىندا وتىرعان جانعۇتى بي حان كوشىنىڭ كەلۋىن ەستىسىمەن قونىس جايلى بولسىن ايتىپ باتا وقىدى. جانعۇتى ءبيدىڭ اقىلىمەن «كەلەر جىلى مال قوڭدانعاندا كۇزگە سالىم، قىركۇيەكتىڭ ورتاسىندا اينالاداعى ەلگە ساۋىن ايتىپ «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەگەندەي بەس اتا قاراكەسەك جىلدىق قادەسىن بەرۋدى كوتەرىپ الار. قۇنانبايعا ەستىرتىپ، كەلەتىن كۇندەرىن حابارلاۋدى نايماننىڭ تورەسى بەكسۇلتانعا، قىپشاقتىڭ ءبيى بالعوجاعا دا، قاراكەسەكتىڭ ءبيى الشىنبايدىڭ دا حابارسىز قالماۋىن ەسكەرتىپ، ءارى قاراي بىرىنە ءبىرى حابارلاسار دەگەن ويىن تۇيىندەپ اعىباي باتىر مەن قاڭلىباي باتىر ءوزى باس كوز بولار» دەپ ءباتۋالاستى. قاڭلىباي باتىر ءوز ەلى توقىراۋىن وزەنى بويىنداعى دادان توبىقتىنىڭ جاقىندىعىن پايدالانىپ كەنەسارىنىڭ ەت جاقىن تۋىسى سەكسەندەگى رۇستەم تورەنى شاقىرتىپ الىپ داستارحان يەسى ەتىپ تورگە جايعاستىردى. سەيداق قوجا مولدالىق جاساپ قۇران، باتاسىن وقىپ، ۋاعىزىن ايتىپ حاتشىلىق، ەلشىلىكتەگى ءىس ارەكەتتەرىن اڭگىمەلەپ وتىردى.

قىستان امان ەسەن، مال شىعىنىنسىز شىعىپ، قايعىنى دا جەڭىپ  كۇندەلىكتى شارۋاسىمەن اينالىسىپ جاتقاندا اعىباي باتىرعا ۇيسىندەردەن ارقاعا جاقىن وتىرعان ىستى-بولتىرىك بيدەن جاۋشى كەلدى. تەرىسكەيدىڭ بۇرقىلداق دەگەن وزەگىندە قىستاتىپ وتىرعان جىلقسىنان ءۇش ءۇيىر جىلقىنى بەلگىسىز بىرەۋلەر ايداپ كەتكەنىن، ءىز كەسۋشىلەر، ءىزدىڭ وسىلاي قاراي تۇسكەنىن بايقاپ، كەلىپ تۇرعان بەتى ەكەن. قاراكەسەكتەر اراسىنان «جىلقى قۋىپ كەلدى» دەگەن اڭگىمەنى ەستىمەگەن اعىباي باتىر ء«دۇدامال جەرلەرىڭدى ارالاپ كورىڭدەر» دەپ جاۋشىلاردى ەركىنە جىبەردى. وسى اڭگىمە سىلتاۋ بولدى ما اعىباي باتىر تاقىمدى-تاقىمدى جيىرما جىگىتتى ىرىكتەپ «جىلقى ىزدەۋشىلەر» بولىپ جولعا دايىندالدى. ارنايى جالپاق توقىم دايىنداتىپ، استىنا قىلىشتارىن جاسىرىپ، قولدارىنا قۇرىق ۇستاپ جورىققا اتتانۋدى سادىق تورەگە عانا ايتىپ «جورىقتىڭ ماقساتى سىپاتايدى تابۋ» دەپ ءتۇسىندىردى. مامىر ايىنىڭ باسىندا بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىمەن باقاناستى باسىپ ءوتىپ ەكى كۇندە اقتاستىدا وتىرعان بولتىرىك شەشەننىڭ اۋىلىنا كەلىپ قوندى. جەتپىستەن اسقان بي بەتىنىڭ قىزىلى قايتپاعان تىڭ كورىندى، ءجۇرىس تۇرىسى شيراق بولعانمەن، اۋىل ايماقتان شىقپاي بۇرىنعىداي توگىلە سويلەۋدەن قالىپ، شارۋا باعىپ قالعانعا ۇقسايدى. اڭگىمەدەن اڭگىمە تۋعاندا سىپاتايعا جاساعان جاقسىلىعىم وزىمە تىكەن بولىپ قادالىپ جاتىر دەپ مۇڭايعانداي بولدى.

- انا جىلى وزدەرىڭدى تاستاپ قاشقاندا مىقان سۋىنان ءوتىپ قىرعىزداردىڭ نايزاسىنا تۇيرەلىپ، دالادا قالعان جەرىنەن تاۋىپ الىپ، جاراسىن ەمدەپ قاشقىندارىنا قوسىپ جىبەرىپ ەدىم. سول سىپاتاي ۇيىردەگى ايعىرلارىمدى ىستىلاردىڭ ۇرىلارى ۇرلادى دەپ قارتايعان شاعىمدا ەلدىڭ  ايعىرلارىن ۇستاتىپ اكەتتى. وسى جولعىنى دا سول ىستەدى دەپ ويلايمىن. قۇمالاق سالدىرىپ ەدىم جىلقىڭدى باتىسقا قاراي ايداپ كەتتى دەيدى.

- اق ادال مالىڭىز ەش جاققا كەتپەس تابىلار. بىزگە ۇرلانعان مالدىڭ ءتۇر ءتۇسىن انىقتاۋعا 3-4 جىلقىشى قوسىپ بەر. سىپاتايدىڭ جۇرەتىن جەرلەرىن، جايلاۋ، قىستاۋىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن ايتىڭىز؟  

- اي، اعىباي-اي ۇرىدا جايلاۋ، قىستاۋ بولا ما؟ ىلە وزەنىنىڭ بويىندا، قالماق جالايىردىڭ ورتاسىندا تۋىپ ءوسىپ، كوزىن ۇرلىقپەن اشقانىن بىلەسىڭ. سەن ۇمىتاتىنداي بولعان جوقسىڭ. توقراۋىن وزەنىنىڭ بويىندا وتىرعانىڭدا، قانشا جىلقى ەكەنىن بىمەيمىن. ءبىراز جىلقىڭدى ۇرلاپ كەتىپتى، سول ءۇشىن جالايىردى شابامىن دەپ جار سالىپسىڭ. ولار ماعان كەلدى. «اعىباي باتىردى توقتاتىڭىز، ەلدى شاپپاسىن جىلقىسىن ۇرلاعان بوتپاي-انداس، سىپاتايدى ۇرلاعان جىلقىلارىن جيناپ الىپ وزدەرىن قىر اسىرا قۋدىق، قىرعىزدارعا جاققا قاشىپ قۇتىلدى، قالماق-جالايىرىن مويىنقۇم اسىرىپ جىبەردىك» دەگەن سوڭ مەن ساعان بارىپ كارى قۇرتاڭ شالدىڭ نەسىن شاباسىڭ دەپ توقتاتقان جوق پا ەدىم. جىلقىڭدى باسى ارتىعىمەن تۇگەلدەپتى. ءوز ەلى بوتپايلارعا دا سىيماي جۇرگەن ادامدا بەرەكە بولا ما، قايىن جۇرتىنىڭ جەرىندە جۇرگەن بولار.

- قايىن جۇرتى كىم ەدى؟ - دەدى اعىباي باتىر جۇلىپ العانداي.

- كىم دەرىڭ بار ما؟ باياعى ابىلاي حاننىڭ قولىنان ولگەن قىرعىزدىڭ سولتو رۋىنىڭ جايىلحانى ەمەس پە؟ شەشەسى قىرعىزدىڭ قىزى، ايەلى ءاليمان قىرعىزدىڭ قىزى، اتاسىن ولتىرگەن ابىلاي. سەندەردى ساتپاعاندا كىمدى ساتادى؟ ءبىر جۇرسە سۋسامىردىڭ تاۋلى قياسىندا، سارىكەمەردە، تالاس وزەنىنىڭ باسى جارشاپقاندى قىستاپ شىقتى دەپ ەستىدىم.

- جارايدى، بوكە. قانىقتىم سوزىڭىزگە. مىنا قاسىمدا وتىرعان بالانىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟

- جوق. قاي بالانى تاني بەرەم، ول جاستان ءوتىپ كەتتىم ەمەس پە؟

- تانىماساڭىز تانىستىرايىن. بۇل قۇرمەتتى حان يەم كەنەسارىنىڭ كوپ بالاسىنىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى سادىق سۇلتان بولادى. اكەمدى ولتىرتۋگە سەبەپكەر بولعان ساتقىننىڭ كىم ەكەنىن كورەيىن دەپ ىزدەپ شىقتى. بالانىڭ العاشقى جاۋىنگەرلىك جولىن باستاپ بەرۋگە ەرتىپ شىقتىم دەپ تانىستىرعاندا، سادىق سۇلتان ء«يا، سولمىن» دەگەندەي باس يزەپ يشارات ءبىلدىردى. بولتىرىك شەشەن ورنىنان قوزعالا قولىن سوزىپ «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن وسى الپامساداي جىگىت بولىپ ءوسىپسىڭ. اكەڭ قاتال دا بولسا اقىلدى، 20 مىڭ قولدى باسقارعان قولباسشى، اينالاسىنا 50-60 اعىبايداي باتىرلاردى جيناعان ءباھادۇر، العان بەتىنەن قايتپايتىن ەرجۇرەك كىسى ەدى. ارتى قايىرلى بولسىن، بالام. جاساماعان جاسىن سەندەر جاساڭدار. اكەڭ ازاتتىق ءۇشىن الىسقان ارىستان ەدى، ەتەكتەن تارتقان سىپاتايداي يتتەردىڭ، ءوزىڭنىڭ ورىستانىپ كەتكەن تورەلەرىڭنەن قولداۋ تاپپاي، باسىن تاسقا سوعىپ ءولدى عوي، قايران ەر - دەپ كورگەن جەردە قايىر بولسىن ايتىپ اكەسىنىڭ سىباعاسىن سويعىزىپ، ەكى كۇن تىنىقتىرىپ قوناق ەتتى.

قورداي اسۋىنان تىكە اسقان جورىتۋشىلار قىرعىزدىڭ قارابالتا جوتاسىنا ات شالدىرىپ، جەكە-جەكە وتىرعان اۋىلدارعا جوق ىزدەگەن جىلقىشىلار بولىپ تۇنەپ شىقتى. جول جوسىقتى سۇراپ العان جىلقىشىلارعا ءجون سىلتەگەن قىرعىزدار:

- سىپاتاي دەگەندى بىلمەيمىز. شالدۋار وزەنىنىڭ باسىندا ءبىراز قازاقتار تۇراتىن كورىنەدى سولاردان سۇراڭىزدار دەدى. جۇرەر جولدىڭ ءۇستى بولعان سوڭ سوعا كەتكەندى دۇرىس كورگەن اعىباي باتىر بولتىرىك بي قوسىپ بەرگەن بەس جىلقىشىعا تاعى ءۇش ادام قوسىپ «بيلىكولدەن كەلگەن قوناقتار ەدىك دەپ سىپاتايدىڭ جايلاۋىن سۇراپ» بىلۋگە جىبەردى. وزدەرى تاسادا قالىپ جاۋاپ كۇتىپ، ات شالدىرىپ تىنىققان بولدى. كوپ كەشىكپەي كەشكە قاراي جىلقىشىلار قايتا ورالىپ «اعاەكە، جارشاپقاننان كوشىپ كەلگەن بولسا سارىكەمەرگە قونعان بولار» دەگەن جاۋاپتى جەتكىزدى. وسى دۇرىس جاۋاپ بولار دەگەن اعىباي جىگىتتەردى ءۇش توپقا ءبولىپ، جاڭا كوشىپ قونعان اۋىلعا جانسىزداندىرىپ ءبىرىنشى توپتى جىبەرىپ، ەكىنشى توپقا قاراۋىل قاراتتى. قالعان توپ سىپاتايدى تىرىدەي ۇستاپ، اۋىلعا الىپ كەتۋدى ويلاستىرىپ جاتقاندا ء«بىرىنشى توپ» كەلدى.

- اعاەكە، سىپاتايىڭىز كورشى اۋىلعا كەتىپتى. كەشكە قايتىپ ورالىپ قالار دەپ ايەلدەر ايتتى. اۋىلدا بىردە ءبىر ەركەك جوق. ازعانتاي ويىن بالالارى ءجۇر، ولاردان سۇراعاندى ۇيات كوردىك.

- جاقسى، شىداساڭدار وسىندا تۇنەپ، اۋىلدى تورۋىلعا الايىق. ولار ءبىر كىسى ەمەس 10-15 كىسى بولۋى مۇمكىن. ءبىر جاعىنان كەلىپ قالار. قوناعا، جاتار ورىنعا جيىرماشاقتى اتتىلى كەلىپ ءۇيدى ۇيگە ءبولىنىپ ءتۇستى. سىپاتايدىڭ وتاۋىن انىقتاپ كەتكەن جىگىت، ول ۇيگە ادام كىرمەگەنىن بايقاپ باتىرعا حابار بەردى. اعىباي بىردەن سەكەم الىپ «بيلىكولدەن ادام كەلدى» دەگەندى ەستىپ «ول قاشىپ كەتتى» دەپ تاڭەرتەڭ اۋىلعا كىرىپ، قوناق بولىپ جاعدايدى انىقتاماققا تاۋەكەل جاسادى. جىگىتتەرگە مەنىڭ اتىمدى، سادىقتىڭ اتىن اتامايسىڭدار دەپ تاپسىرىپ «بيلىكولدەن كەلگەن قوناقپىز» دەپ اۋىل اقساقالىن سۇراستىرىپ اتتارىنان ءتۇستى. قوناقتار كەلدى دەپ قۇلشىنىپ تۇرعان ادام بايقالماعان سوڭ بۇل سىپاتاي اۋىلى ما؟ - دەپ سۇراعان جىگىتتەرگە تۇشىمدى جاۋاپ بەرگەن ەشكىم بولمادى. 4-5 جىگىت جىلقىنىڭ قاسىندا قالىپ جەتپىستەن مول اسقان قارتقا ء«ۇيىڭىز قايسى» دەپ سۇراستىرىپ ۇيىنە باسا كوكتەپ كىردى. ءار ۇيدەن قۋىرداقتىق ەت الدىرتىپ ۇلكەن قازاندى قايناتا باستاپ، قىمىز جيناتتى. داستارحان جايىلىپ كەپكەن باۋىرساق توگىلىپ 2-3 جەردەن قۋىرداق قويىلدى.

- اقساقال - دەدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى سىپاتايدىڭ اۋىلى باقۋاتتى، مىرزا دەپ ەدى بۇلارىڭىز قالاي؟ ءار ۇيدەن قۋىرداقتىق ەت جيناتىپ، اۋرەگە ءتۇسىپ جاتىرسىزدار، ءبىر-ەكى قويدى سويىپ تاستاساڭىزدار قوناقتارىڭىز باتاسىن بەرىپ ريزا بولىپ قايتپاي ما؟

- شىراعىم، وندا سىپاتايدىڭ ۇيىنە بارىپ ءتۇس. بىزدەر جالشى، مالشى، قۇلشى ادامدارمىز.

- نەگە ءبىزدى سىپاتايدىڭ ءۇيىن كورسەتىپ، سوندا تۇسىرمەدىڭىز؟

سىزدەر سىپاتايدىڭ ءۇيى قايسى؟ - دەپ ءجون سۇراعان جوقسىزدار. ونىڭ بەرجاعىندا باتىر اۋىلدا جوق كورىنەدى. وزەكتەگى اۋىلعا قوناققا كەتىپ ەدى تۇندەگى كەلگەن جىگىتتەردىڭ ايتۋىنشا جارشاپقانعا - قايىن جۇرتىنا ايەلى مەن ەكەۋى جول ءجۇرىپ كەتىپتى. بۇيىرعان دامنەن اۋىز ءتيىپ رەنجىمەي كەتكەندەرىڭىز دۇرىس.

- اتا، سىپاتاي قاشان كەلەدى - دەپ ويلايسىز دەگەن سادىق سۇلتان اقساقالدىڭ جاۋابىن دەگبىرسىزدەنە كۇتتى.

- شىراعىم، بىزدەرگە ول ءجونىن ايتا ما؟ ءبىر جىلدان استى باتىرىمىزدىڭ «قونارىن ساي، ۇشارىن جەل ءبىلىپ ءجۇر» عوي. ارقادا اعىباي دەگەن باتىر قىرعىزداردىڭ قورشاۋىن بۇزىپ شىعىپ، ءتىرى قالىپتى. مەنىڭ باسىمدى السا سول الادى دەپ، بۇرىنعى باتىرىمىز قازىر پاقىر بولدى. جان جاقتان تىڭ تىڭداتىپ، بوتەن بەيساۋبات بىرەۋلەر جۇرگەن جوق پا دەپ جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ جۇرگەن جاعدايى بار. قوناق كۇتەتىن جاعدايى جوق.

- راقىمەت اقساقال جاۋابىڭىزعا قانىقتىم. قاسىندا وتىرعان اعىباي باتىر ءۇن شىعارماي داستارحانعا ىقىلاس جاساپ سىرتقا شىقتى.

كەرمەدەگى اتتى كۇزەتۋشىلەر دە ءبىر-ءبىر جانان قۋىرداققا تويىپ العان ەكەن اتقا قوپارىلا وتىرىپ بەت العان جاققا ۇزاڭقىراپ بارىپ اعىباي باتىر اتىنىڭ باسىن تارتتى. 

- جىگىتتەر - دەدى اعىباي باتىر - سونشا جەردەن كەلىپ بوس قايتقانىمىز بولماس، الدىمىزدا ەرمەك بولسىن سىباعالىق جىلقى ايداپ قايتايىق. ءتورت-بەس توپقا ءبولىنىپ مىنا كەمەرلەردى ءسۇزىپ شىعىڭدار، ۇرلىقتان جيعان سىپاتايدىڭ جىلقىلارى وسى ماڭايدا بولار، سۋعا قۇلاسا شالدۋارعا ايدار - دەپ اقىل بەردى.

ايتسا ايتقانداي الاتاۋدىڭ سوزىلعان سىلەمدەرىندەگى ساي سالادا بولەك-بولەك، ءۇيىر-ۇيىرىمەن  ەكى مىڭعا تارتا جىلقى جايىلىپ جۇرگەنىن كورىپ ايتىپ كەلدى. جىلقىشىلار ءۇش ءۇيىر شۇبار جىلقىنىڭ قالىڭ جىلقىدان بولەك باعىلىپ جۇرگەنىن دە تاۋىپ، اعىباي باتىرعا ايتتى. ات باسىن تارتا بۇرىپ باتىردىڭ قاسىنا توقايلاسقان جىگىتتەرگە:

- ال تارتپالارىڭدى تارتىپ، قىلىشتارىڭدى شىعارىپ بەلگە ىلىڭدەر. قۇداي بۇيىرتسا وسى جەردەن اۋىلعا قايتامىز. قالاعاندارىڭشا جىلقى ءبولىپ الىڭدار. بولتىرىك ءبيدىڭ جىلقىلارى بار ما ەكەن بايقادىڭدار ما؟

- ءىشىن ارالاپ كورگەمىز جوق. جىلقىنىڭ ءبارى ءبىر ەمەس پە؟ «ىسقىرسا جەلدىكى...» دەگەندەي بولتەكەڭ قۇلاعىنا ەن سالىپ قويعان جوق، سانى تۇگەل بولسا بولدى.

- وندا باس جىلقىشىسىن ماعان جولىقتىرىڭدار. ءوز جىلقىلارىن ءبولىپ السىن، ايتايىق.

سويىل قۇرىعىن سۇيرەتكەن ونبەس جىلقىشىنى جىگىتتەر جيناپ كەلدى. اعىباي باتىر جايمەن امانداسىپ، ءجون ايتىسىپ ءوزىن تانىستىردى. ءبارى مۇڭايعان قالىپ تانىتىپ «تانيمىز، تانيمىز، ەستىگەنبىز» دەپ شۋلاستى. ءبىز قازىر الدىمىزعا سيعانشا جىلقى ايداپ كەتەمىز. وزدەرىڭنىڭ جىلقىلارىڭ بولسا الىپ قالىڭدار. سەندەر جازىقتى ەمەسسىڭدەر. شۇبار جىلقىلارعا تيىسپەڭدەر. ءوزى ىزدەپ كەلسە الار.

- باتىرعا نە دەپ جاۋاپ بەرەمىز؟ – دەگەن باس جىلقىشىنى جاقىنىراق شاقىرىپ الىپ اعىباي باتىر:

ءۇش ءۇيىر شۇبار جىلقىڭدى،

اعىباي الدى دەگەيسىڭ.

باسىڭدى الماي تىنبايدى،

ساتقىندىعى ءۇشىن دەگەيسىڭ.

حان كەنەنىڭ كەگى ءۇشىن،

تاعى كەلەدى دەگەيسىڭ.

باس جىلقىشى اعىباي ولەڭىن ىشتەي ەكى-ءۇش قايتالاپ جاتتاپ الدى. سىپاتاي جىلقىشىلارىنا ەركىندىك بەرىپ ەدى تاڭداپ-تاڭداپ ءۇش جۇزگە تاياۋ جىلقىنى ءبولىپ الدى. سىرتىنان قاراپ تۇرعان اعىباي باتىر باس جىلقىشىعا «تاعى الىڭدار» دەدى.

- باتىرەكە، ءبىز ءوز جىلقىلارىمىزدى الدىق. سىپاتايىڭىز ءوز جىلقىسىن ءوزى السىن - دەپ ورىندارىنان قيمىلدايتىن ءتۇر كورسەتپەدى.

- تىگەرگە تۇياق قالدىرماي كەتكەنىمىز قۇدايدان ۇيات بولار، جاۋ بولعانشا دامدەس تۇزداس بولىپ ەدىك، جىلقىنىڭ ورتاسىنان كىرىپ، قاق ءبولىپ الىپ قالىڭدار - دەپ داۋىسىن قاتتىراق شىعارىپ جىلقىشىلاردى جۇمسادى.

- بولىنگەن جىلقىلاردىڭ ءوزى جەتى جۇزدەي بولادى - دەپ شامالادى اعىباي باتىردىڭ جىگىتتەرى.

- ال وندا سارىارقاعا قاراي جەلدەتە قۋىڭدار، ىمىرت جابىلماي جازىققا جەتىپ الايىق - دەپ بەتتى ەلگە بۇرعىزدى.

ءۇش ءۇيىر شۇبار جىلقىنى سىپاتايدىڭ بالاسى توقتامبەتكە ايداتىپ «اكەڭ ىزدەپ كەلگەنشە مەنىڭ قاسىمدا بولىپ ءوزىڭ باعاسىڭ» دەپ الا كەتتى. اكەسىنە تارتقان مىنەزى جوق «قوي اۋىزىنان ءشوپ المايتىن» مومىن، ىشەر اسى بولسا، كيىم دە ىزدەمەيتىن، دەنەسى اكەسىنە تارتقان ءىرى، كەشكە دەيىن مال سوڭىنا سالىپ قويساڭ شارشامايتىن موجان توپاي سەكىلدى. جىگىتتەر ءاجۋالاپ اڭگىمەلەسىپ ىشكە تارتىپ «توقتامبەت» دەگەن اتىن وزگەرتىپ تىلگە جەڭىل «توقاباي» دەپ اتاپ كەتتى. مال قايىرۋدى ۇيرەنگەن، تاقىمى مىقتى قاسىنا كەزەك-كەزەك كەلگەن جىگىتتەر سوزگە تارتىپ «شۇبار ءۇيىردى» قايىرىسىپ ء«بىزدىڭ ەلدەن قىز الاسىڭ، اكەڭمەن قۇدا بولامىز» دەپ قاعىتسا دا جارقىن جاۋاپ بەرمەي ء«يا» دەۋمەن كەلەدى.

اقسۋ وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا وتىرعان قازاق اۋىلدارىنا جەتىپ، قازان كوتەرتىپ، ەكى تۋ بيەنى سويدىرتىپ ماڭايداعى ەل جۇرتتى دا تاماقتاندىردى. «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەپ جىلقى كۇزەتىن كۇشەيتىپ تاڭەرتەڭ ەرتەلەپ شىققان جىلقىشىلار جايساڭ تاۋلى جوتاسىنىڭ توبەسىمەن جۇماجان جايلاۋىنىڭ قايناربۇلاعىنا كوشىپ قونعان بولتىرىك شەشەن اۋىلىنا جىلقىلاردى قاپتاتا ءتۇسىردى. اتقا ءمىنىپ الدارىنان شىققان بولتىرىك اعىباي باتىرعا العىسىن ايتىپ جىلقىشىلارىن قۇشاق جايىپ قارسى الدى. اۋىلدا اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلىپ «جاۋدان قايتقان مال ولجا» دەگەن، ارتى قىرسىقسىز بولسىن دەپ مال سويعىزىپ قۇدايى تاماق بەرگىزدى. اعىباي باتىردىڭ جىگىتتەرى سايدىڭ تابانىندا اعىپ جاتقان سۋى  مول شوقپاردىڭ وزەنىنە شومىلىپ ەكى كۇن دەمالىپ ابدەن تىڭايىپ الدى. كوڭىلى مارقايعان بولتىرىك شەشەن سىپاتايدىڭ ەكى مىڭنان ارتىق جىلقىسى بار ەكەنىن ەستىپ:

- سىپاتايدى قانشا ۇرى قارى دەسەكتە وتە مالساق. ءىشىپ جەمەسكە بار، مال سانىن كوبەيتكەنگە قۇمار. انە ءبىر جىلدارى شۇبار جىلقىعا ەكى جىلقىدان بەرىپ جيناپ ءجۇردى دەپ اڭگىمەلەگەندە اعىباي باتىر:

- «تايا جەسەڭ تاي قالادى، قويا جەسەڭ قوي قالادى» دەگەن وسى، ايتپەسە، ءۇش ءۇيىر شۇباردىڭ باسى قالاي قۇرالادى؟ - دەپ بولتىرىك شەشەننىڭ ءسوزىن قوشتاي ءتۇستى.   

اعىباي باتىر بولتىرىك شەشەنمەن اڭگىمەلەسە وتىرىپ الداعى كۇزدە، قىركۇيەكتىڭ ەكىنشى جۇماسىندا كەنەسارى حانعا ارناپ اس بەرەتىنىن، وعان قۇنانباي، جانعۇتى، قىپشاق-بالعوجا بي، قاراكەسەك-بايسەيىت، الشىنباي بيلەر، ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتان-تورەلەرىنىڭ شاقىرىلعانىن ايتتى. ۇلى جۇزدەن كەلەتىندەردى باسقارىپ كەلۋدى وزىنە تاپسىراتىنىن جەتكىزدى. «جول اقىسى جۇرسە بىتپەك» دەپ اتتى دا، ادامدى دا ەكى كۇن دەمالدىرعان اعىباي باتىر بالقاش كولىنىڭ سولتۇستىگىمەن جامشىگە جەتۋدى جىگىتتەرگە «شارشاساڭدار دا جەتەسىڭدەر» دەپ ماقسات قويدى. ەلۋدى ەڭسەرسە دە اتقا وتىرۋى ءتىپ تىك، تاقىمىنىڭ قىسىمىنان استىنداعى «قىزىلاۋىز» تۇلپارى بەلگى الىپ سان ءتۇرلى جۇرىسكە سالىپ، باتىردىڭ ۇيقىسىن اشىپ، بويىن سەرگىتىپ جورعاسىنان تايپالماي كەلەدى. ايدان اسا جول ءجۇرىپ، ەلگە جەتىپ قاپتاعان قالىڭ جىلقىنى قارابۇلاققا قاراي ورگىزىپ، شۇباردىڭ ۇيىرىنەن باسقا جىلقىنى ءبولىپ الىڭدار دەپ نۇسقاۋ بەردى.

استىڭ دايىندىعىنا تۋ بيەلەردەن بولگىزىپ، كەبە قۇيرىقتى قويلاردى ىرىكتەتىپ ءشوبى شۇيگىن تولاعاي تاۋىنىڭ باۋرايىنا باققىزۋعا ادامدار دايىنداپ، ءۇي جايىمەن كوشىرىپ قوندىردى. قوناقتارعا ارنالعان 70-80 كيىز ۇيلەردى قايتا قاراتىپ، جاساۋىن جابدىقتاتۋدى جەر يەسى، ەل يەسى باعىس پەن ايماعانبەتكە تاپسىردى. ءۇش ءجۇزدىڭ قازاقتارىنا ات شاپتىرىپ، جار سالدىرماسا دا كەلەتىن قوناقتاردىڭ مول بولاتىنىنا قاراكەسەك بيلەرى الشىنباي مەن بايسەيىت سەنىمدى ەدى. ءبىرى حاننىڭ مەزگىلسىز قازاسىنا قايعىرىپ كەلسە، ءبىرى 10 جىلعى سوعىسىن جازعىرىپ، قاتىگەز قاتالدىعىن، تالاۋعا تۇسكەن مالدارىن مانسۇقتاي كەلەرى انىق. ەلدىڭ ازاماتىمىن دەگەندەرى  ۇلتتىڭ ازاتتىعىن ويلاپ جەرىمدى، ەلىمدى ورىس پاتشاسىنا بەرمەيمىن، تابانىن باستىرمايمىن دەگەن قايسارلىعىن قۋاتتاي كەلەر. ابىلاي زامانىن اڭساعان شال شاۋقاندار «قايىرۋسىز مال باقتىرعان، قالىڭسىز قاتىن الدىرعان» ءومىردى ورناتامىن دەپ مەرت بولدى عوي دەپ ارمانداي كەلەر. نەدە بولسا كەنەسارى حاننىڭ اسى بەس اتا قاراكەسەكتەرگە ۇلكەن سىن بولعالى تۇر.

سىپاتاي جورىعىنان سادىق سۇلتاننىڭ بۋىنى قاتايىپ، ەڭسەسى كوتەرىلىپ، ءسوزى تۇزەلىپ قايتقانى ۇلكەن اپاسى كۇنىمجانعا قويعان سۇراقتارىنان، ايتقان اڭگىمەسىنەن سەزىلىپ تۇردى. «اكەم قىرعىزدارمەن نە ءۇشىن سوعىستى» دەگەن سۇراقتىڭ توڭىرەگىندە قايتا اينالىپ سوعىپ، كۇنىمجانعا باۋىر باسىپ وسكەندىكتەن بە، باسقا بالالارداي ەمەس «اپا وتىرشى، اڭگىمە ايتشى» دەگەندى جيىلەتتى. اعىباي كوكەم سىپاتايدى تاپقاندا ء«وز قولىممەن باۋىزداپ باسىن كەسىپ الاتىن ەدىم، اتتەڭ قولعا تۇسپەدى» دەپ جۇدىرىعىن ءتۇيىپ وتىرۋى جيىلەدى. اعىباي كوكەسىنىڭ مىرزالىعىن ايتىپ، بىزبەن ەرىپ بارعان جىگىتتەرىنە ون-وننان جىلقى ءبولىپ بەردى. ساتقىن سىپاتايدىڭ بار مالىن ايداپ كەتپەي جارتىسىن جىلقىشىلارىنا تاستاپ كەتتى. جاۋدىڭ مالىن نەگە  ايادى، ەلدەگى مالى ازدارعا ءبولىپ بەرگەندە العىسىن ايتىپ، باتاسىن بەرەتىن ەدى» دەگەندى ۇلكەن اپاسى ەستىگەندە مىناۋ اكەسىنەن دە قاتىگەز بولار ما ەكەن دەپ ويلادى. «بار مالىن ايداپ كەتسە ولار اش قالماي ما؟» دەپ ايتقىسى كەلىپ وقتالدى دا، الدىنان شىعىپ بەتىن قاقپايىن اكەسىنىڭ ىزاسى ءالى كوكەيىنەن كەتپەي تۇر عوي دەپ توقتاپ قالدى. سادىق سۇلتان كۇنىمجان اپاسىن ەرەكشە جاقسى كورەتىنى سانسىز سۇراقتارىنا ەرىنبەي جاۋاپ بەرىپ، سەن دە ەرتەڭ باتىر بولاسىڭ، حان بولاسىڭ، اكەڭنىڭ ىستەگەن ءىسىن جالعاستىراسىڭ دەپ ارقاسىنان قاعىپ، ماڭدايىنان يىسكەپ وتىراتىن.

كوپتەن كۇتكەن ۋاقىت جاقىنداپ قاڭلىباي باتىر مالدى ايداتىپ قارابۇلاق باسىنا كەلتىردى. قاز قاتار تىگىلگەن ۇيلەر بوي تۇزەپ، كەرمە اعاشتار ءتىزىلىپ، ءار ءۇشىنشى ۇيگە جاڭا ىستالعان قارا مەستەر كەرەگەنىڭ جىبىنە ءىلىنىپ، اس تاباعىن جىگىتتەر اتپەن تاسيتىنداي ەتىپ قازان وشاق اۋلاققا ورنالاستىرىلدى. قاشانعى ادەتىنشە قۇنانباي ەشكىمگە تۇرىپ سالەم بەرمەس ءۇشىن ايتقان ۋاقىتتان ءبىر كۇن بۇرىن كەلىپ ارنايى تىگىلگەن ۇيگە جايعاستى. ۇلى جۇزدەن بولتىرىك شەشەننىڭ قولقالاۋىمەن ءسۇيىنباي اقىن، ءالي، تەزەك تورە باستاعان بىرقاتار قوناقتار كەلدى. نايماننان بەكسۇلتان تورە، قىپشاقتان بالعوجا بي ونبەس اداممەن كەلدى. قارقارالىدان اعا سۇلتان قۇسبەك تورە باستاعان قوناقتار قاتارلاس ۇيگە جاڭىلدىڭ وتاۋىنا ءتۇسىرىلىپ، الشىنباي بي، بايسەيت بي، اعىباي باتىرمەن داستارحانداس بولدى. كەشتەۋ كەلگەن ساققۇلاق ءبيدى دە قۇسبەك تورەنىڭ قاتارىنا وتىرعىزىلدى. ساققۇلاق ءبيدىڭ كەلۋىمەن الدە نە ويىنا تۇسكەن الشىنباي بي ساكەڭدى قۇنانباي، بولتىرىك وتىرعان ۇيگە كىرگىزۋ كەرەك ەدى دەپ قالدى.

- بولتىرىك قۇرىسىن، ول وتىرعان جەرگە وتىرمايمىن دەگەن ءسوزىم بار. الشەكەڭ قاتتىراق كۇلىپ جىبەردى.

- الشەكە، نەگە كۇلدىڭىز، كۇلەتىندەي نە بار ەدى - دەپ قۇسبەك تورە دە جىمىيدى. الشىنباي ايتسا تاعى بۇلدىرەر، ءوزىم ايتىپ بەرەيىن - دەدى ساققۇلاق بي:

- قاراتاۋدان جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ قۇرداسىم بولتىرىكتىكىنە سوعا كەتەيىن دەپ جولدا جۇماجان جايلاۋىنا سوقتىم. ۇيىنە كىرەيىن دەسەم تابالدىرىقتا كولدەنەڭدەپ يت جاتىر ەكەن «كەت» دەسەم ىرىلداپ ايبات شەگەدى. قولىمداعى قامشىمەن تارتىپ جىبەردىم قىڭسىلاعان دىبىسىنان بولتىرىك شىعىپ:

- قوي، توبەت قوي. اۋىلدى دۇرلىكتىرمەي. اعاسى  ۇرعاندا ءىنىسى كوتەرەر بولار. تۇلپاردىڭ ءوز تۇياعى وزىنە ءدارى.... اعاڭا جول بەرمەگەن ءوزىڭ كىنالى دەپ وتتاپ شىعىپ كەلەدى. تەرىس اينالىپ اتقا قارعىپ ءمىندىم دە ءجۇرىپ كەتتىم. ول ات تاۋىپ ەرتتەپ مىنگەنشە مەن قىر اسىپ ءبىراز جەرگە جەتىپ قالعانمىن. دوس كوڭىلى قالجىراپ قالعان بىلەم، قوس اتتى قارا تەرگە ءتۇسىرىپ قۋىپ جەتتى. ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ ەكەۋلەپ جالىنىپ جالبارىنىپ بەتىمنەن قايتاردى. قۇلىن سويىپ، قول قۋسىرىپ قىزمەت جاساتىپ، جىگىتتەرىمە تۋ بيە سويعىزىپ قۇرمەت كورسەتتىرىپ، ابىگەرگە ءتۇسىرىپ كەتتىم. ءبىزدىڭ ەلدە «تام» دەپ مولانى ايتساق، ول جاقتا ءوزىنىڭ وتىرعان ءۇيىن ايتادى. ءبىزدىڭ ەلدەگى «وي، توبەت-اي» دەگەن ماقتاۋ، كوتەرمەلەۋ ءسوزى ءۇيسىن ەلىندە ايتىلمايدى. سونى  ماعان جاپسىرىپ الشىنبايدىڭ كۇلىپ ەسكە الىپ وتىرعانى وسى اڭگىمە دەپ توقتادى.

قۇسبەك تورە، ساققۇلاق بي «كەنەسارىنىڭ ءولىمىن» ءوز قۇلاقتارىمەن ەستىسىن دەگەندەي باسقا ۇيدە وتىرعان نىسانباي جىراۋدى شاقىرتىپ الدىردى. سالەم بەرىپ كىرگەن جىراۋعا قۇسبەك تورە:

- جىراۋ اعا، كەنەسارى ءولىمىنىڭ باسى قاسىندا بولىپسىز، بىزگە ايتقاندار ارقيلى ەتىپ ايتادى. ءوز اۋزىڭىزدان ەستيىك دەپ ەدىك.

- تاعدىر شىركىن قيىن عوي. بايزاق داتقا ەكەۋمىزدى قول اياعىمىزدى بايلاپ كەنەسارىعا قارسى تىزەرلەتىپ وتىرعىزىپ قويعان. حانىمىز قول اياعىن شەشۋدى، سوڭعى ءسوزىن ايتىپ، ناماز وقىپ الۋعا ۇلىقسات سۇرادى. قىرعىزدار مۇسىلمانشىلىق جاساپ ۇلىقساتىن بەردى. كەنەكەڭ باسىن كوتەرىپ بەتىن سارىارقاعا بۇرىپ جىگەرلى، شيراق داۋىسپەن قوشتاسۋىن ولەڭمەن تولعاپ ۇزاق اندەتتى. حان يەمدى اقىن دەپ ويلاماعان ەدىم، تاڭ قالدىم. تولعاۋىنىڭ سوڭىندا بايزاق ەكەۋمىزدى «بوساتىڭدار» دەپ سۇراپ الدى. ەلشى بوپ جۇرگەن قالىعۇل اياق قولىمىزدى شەشتىرىپ قاسىنا تۇرعىزدى. حان يەم شىنىندا دا جۇرەك جۇتقان باتىر عوي ءولىمدى دە سالقىن قاندىلىقپەن قارسى الدى. سۇراتىپ العان دارەت سۋىمەن قولىن شايىپ، بەتىن سيپاپ بولعان سوڭ بەلىنەن جاينامازىن شەشىپ، بۇكتەلگەن قۇرىستارىن جەلپىپ جىبەرىپ قۇبىلاعا قاراتىپ جايدى دا نامازىن باستادى. دۇعاسىن ءۇش رەت قايتالاپ بىتىرگەن سوڭ جاينامازىن جۋان بورەنەنىڭ باس قوياتىن جەرىنە توسەپ جاتار كەزدە، بايزاق داتقا جەڭىمنەن تارتىپ ء«جۇر كەتتىك» دەدى. باسىنىڭ شابىلعانىن كورگىسى كەلمەگەن بولۋ كەرەك سىرتتاپ كەتكەندە قالىعۇلدىڭ داۋىسى شىقتى. «باسىن كىم شابادى، كىمنىڭ ۇيىنەن ەكى-ءۇش ادام ءولدى» دەپ ايقايلاپ جاتتى. باس شابىلعان سوڭ جاينامازىنا وراپ قالىعۇل 5-6 اداممەن قاپالعا الىپ كەتتى. ساققۇلاق بي مۇقيات تىڭداپ العاننان كەيىن:

- جىراۋ دەگەن اتىڭىز بار ءبىراز تولعاپ جىبەرىڭىز، قۇلاقتىڭ قۇرىشى قانسىن. نىسانباي دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، ەكپىندەپ بارىپ قايىرىپ:

...ون بەس جاسقا كەلگەندە،

كەنەسارى، ناۋرىزباي،

تورەنى ىزدەپ كەلگەنمىن...  دەي كەلىپ ۇزاق تولعاپ اياقتاردا:

...كەشەگى وتكەن كەنەكەم،

ءدۇرري - گاۋھار داناسى،

ارقادان اۋىپ كەتكەنى،

بۇل جاقتاعى ەل جۇرتتىڭ،

اۋىزىنىڭ الاسى. - دەپ توقتاپ ماڭداي تەرىن ءسۇرتىپ قايتا تولعاپ مەركەدەگى، اۋليەاتاداعى قوقانداردى قالاي قىرعانىن اعىباي مەن ناۋرىزبايدىڭ شايقاستاعى باتىرلىعىن كوركەم سوزبەن بوياۋسىز جىرلاپ بەرىپ توقتادى. 

تىگىلگەن 85 ءۇي ايتىلعان جۇماعا لىق تولىپ تاعى ۇيلەر تىكتىرىلدى. استىڭ داستارحانىن باسقارۋ بايسەيت بيگە تاپسىرىلىپ كىمنىڭ كىممەن وتىراتىنىن بەلگىلەپ بولتىرىك شەشەندى قۇنانباي، جانعۇتى مەن بالعوجا بي وتىرعان ۇيگە كىرگىزىپ سىيلى قوناق ەتىپ قابىرعالى بيلەرمەن داستارحانداس جاسادى. قۇنانبايمەن جالايىرلاردىڭ جەر داۋىندا «التىن ەمەلدە» كەزدەسەردە قۇنانباي وتىرعان ۇيگە تۇسپەي ءوتىپ كەتىپ، ءبىر كۇننەن كەيىن ورالعانى ەل ەسىندە قالعان. قايتىپ ورالعان شەشەنگە «قايدا بولدىڭىز، قوناقتار كۇتىپ قالدى عوي» دەگەن قوناق كۇتۋشىگە:

- قۇنانبايلاردان دا ۇلكەن ارۋاقتار بار، سولارعا بارىپ قۇران وقىپ، باتا جاساپ قايتتىم. قۇنانباي بالا عوي وتىرا تۇرسىن دەدىم - دەپ ۇيگە قۇنانباي ەستىسىن دەگەندەي سويلەي كىردى. بولتىرىكتىڭ نە ايتىپ كەلە جاتقانىن تۇسىنە قويعان اعا سۇلتان كوزىن جۇمىپ، ۇيىقتاعان بولىپ باس كوتەرمەدى. بۇرىن كورمەگەن بالعوجا ءبيدىڭ سالەمىنە جاۋاپ قايتارىپ، ءجون سۇراسىپ وتىرعاندا قۇنانباي باسىن كوتەرىپ بولتەكەڭە اقشيا قاراپ «مەن كورگەندە بولتىرىك ەدىڭ، ەندى ارلان بولعان شىعارسىڭ - دەپ سويلەي تۇردى.

- اعا سۇلتان - قابلان بولعانىڭ قۇتتى بولسىن. اۋەلى امانداسىپ الايىق، قارادان حان سايلانىپ مارتەبەلى بولدىڭ. ەلگە پايداڭ ءتيىپ، حالىقتىڭ قامىن ويلا - دەپ قۇنانبايدىڭ ۇسىنعان قولىن الىپ امانداستى. جاراسىمدى قالجىڭدارىنىڭ ارتىن زىلگە اينالدىرماي بالعوجا بي ءسوز ارناسىن باسقاعا بۇرىپ:

- قۇنەكە، بىزدەن گورى ورىسپەن كوپ ارالاسىز قارقارالى، سەمەي دۋاندارىنىڭ اكىمدەرى كەنەسارى تۋرالى نە دەپ جاتىر؟

- سەمەيدىڭ اۋىپ كەلگەن وقىمىستىلارى، توڭكەرىسكە قاتىسقاندارى كەنەسارىنى داتتاپ وتىرعان جوق. كەسەك مىنەزدى، ءىرى تۇلعا دەپ ماقتايدى. ورىس پاتشاسىنىڭ قازاق جەرىنە باسا كوكتەپ كىرىپ، بەكىنىستەر سالۋىن ايىپتايدى. وعان قارسى شىققان كەنەسارىنىڭ كۇرەسىن - قازاقتىڭ ازاتتىق كۇرەسى دەپ باعالايدى. تاۋەكەل مەن نامىستى تۋ ەتكەن العاشقى ءۇش ءتورت جىلدىڭ سوعىسىن توقتاتپاعاندا، اسكەرىن تاراتپاعاندا ۇلكەن كۇشكە اينالاتىن ەدى. قوڭىرقۇلجا، جانتوريندەردىڭ قارسىلىعى ەل اراسىنا ىرىتكى ءتۇسىرىپ كەتتى ەمەس پە؟ سودان كەيىن-اق حالىقتىڭ قيۋى قابىسپاي، تورەلەر ءتور ءبولىسىپ قىرعي قاباق بولدى. قازاقتى رۋ-رۋ ەتىپ ءبولىپ العىسى كەلدى. قازاقتىڭ الاۋىزدىعىن پايدالانىپ ورىستار بەكىنىستەرىن كوبەيتىپ جىبەردى.

- راس، قۇنەكە! كەنەكەڭ 1825 جىلدان 1830 جىلعا دەيىنگى گەنەرال كاربىشوۆتىڭ جۇرگىزگەن سوعىستارىنان، قازاق اۋىلدارىنىڭ شەككەن زارداپتارىن، قىرىلعان ادامدارىنىڭ سانىن كورسەتىپ ومبى گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىن سوندا بارعانىمدا ماعان وقىتىپ ءجون سۇراعانى بار «جازعانىنىڭ ءبارى شىندىق» دەپ جاۋاپ بەردىم - دەپ بالعوجا بي قۇنانباي ءسوزىن قوشتاپ وتىردى. سوزگە ارالاسقان جانعۇتى بي:

- ابىلاي زامانىندا سەگىز دۋان ەل ەدىك، سول كەزدەگى حاندىق بيلىكتى قالپىنا كەلتىرمەي اتتان تۇسپەيمىن دەۋشى ەدى، اقىرى اتتان تۇسپەي مەرت بولدى. يمانى سالامات بولسىن.

- مەرت بولعان جوق. ەتەكتەن تارتقان يتتەر مەرت ەتتى. سىپاتاي مەن ابىلپەيىزدىڭ رۇستەم تورەسى 12 مىڭ اسكەردى الىپ كەتپەگەندە قىرعىزداردى ەكى وراپ الۋعا كۇشى جەتكىلىكتى بولاتىن ەدى،  - دەپ بولتىرىك شەشەن تىزەسىن قومداپ وڭتايلانا وتىردى.

كەنەسارى حان اتقا قونعالى ورىس جەرىنە باسىپ كىرمەگەندىگىن قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرىنە بەكىنىستەر سالىپ جايىلىمدى تارىلتىپ جاتقانىن، تىلگە تيەك ەتىپ ورىنبور، ومبىعا قانشاما حات جازدى. قازاققا باس كوتەرتەر ءبىر ادام كەرەك ەدى، ونىڭ جۋعاراقتا شىعار ءتۇرى جوق. باس باسىنا بي بولىپ، ءوز رۋىم، ءوز قۇلىم دەپ رۋدان اسا الماي جەكە باسىنىڭ مارتەبەسىن ويلاپ، «بارىمەن بازار» دەپ تاماق توقتىعىن، كىشكەنە بيلىككە ءماز بولعانداردىڭ زامانى تۋعانى قارا حالىقتىڭ ويىندا قالدى. اتقا ءمىنىپ اتوي سالار تورە تۇقىمىنان دا، قارا تۇقىمىنان دا كورىنبەي تۇرعانى اسقا جينالعانداردىڭ كوڭىلىندە كەتتى. كەزىندە جازعان حاتتارىنان ەشتەڭە شىقپاي نامىسى تاپتالعان سوڭ، اتقا قونعان كەنەسارىنىڭ ءىسىن جالعاستىرار ەر ازامات كورىنبەگەنىن اسقا جينالعاندار ءبىلدى. اس تارقاپ قۇران وقىلاردا حاننىڭ ارتىندا قالعان كۇنىمجان مەن جاڭىلدى، بالا شاعالارىمەن شاقىرتىپ الىپ اقىل كەڭەستەرىن ايتىپ سابىرعا شاقىردى. حان كەنەنىڭ ءىسى اتاۋسىز قالماس، ورىستىڭ قۇلىنا اينالماسپىز، ەركىندىككە جەتكىزەر ەر تابىلار، امان بولايىق دەپ تارقاستى.

استان ەكى وي ءتۇيىلدى. قۇسبەك تورە داستارحان ۇستىندە وتىرعاندا «اعاەكە وسى كوكبورى كەرنەيدىڭ جەرىن جاز جايلاپ، قىس قىستاپ جۇرە بەرەسىز بە؟ ومبىداعى گۋبەرناتورعا بارىپ جەر سۇراپ الۋ كەرەك ەمەس پە؟ ءسوزىڭىزدى سويلەيتىن ادامدار بار» دەگەن ەدى. قاتتى ويعا قالعان اعىباي باتىر ءوز ەل جۇرتىنا شۇبىرتپالىعا باسى بايلى جەر كەرەك ەكەنىن ۇعىندى. ەكىنشىسى باتىردىڭ ىشكى ويىن تۇسىنگەن سادىق سۇلتان ەكى شەشەسى كۇنىمجان مەن جاڭىلمەن اقىلداسا كەلىپ، بۇل ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز بىزگە ەل بولمايدى دەپ شەشتى. اعىباي باتىر بايبىشەسى شۇكىمان، بالالارى امانجول، دۋلات، تاڭىباي امانباي، سوپىلاردى داستارحان باسىنا شاقىرىپ الىپ:

- مەن ومبىعا جۇرەم، گۋبەرناتوردان جەر سۇرايمىن، باتىر بولىپ بولدىم، شۇبىرعان ەل جۇرتىمدى جيناپ الامىن. مەنى جولعا دايىنداڭدار. قاسىما سەرىك بولىپ الشىنباي، ءتىلماش بولىپ جاندەركە بارادى.

- باتىر-اۋ، كەشەگى باتىرلىعىڭنىڭ ىستىق سۋىعى باسىلعان جوق. ءوزىڭ ىزدەنىپ بارعاندا جازىم ەتىپ جۇرمەي مە - دەپ شۇكىمان ءبىر ەكى-ءۇش جىل ءوتىپ ارتىڭنان ەرگەن اڭگىمەلەر باسىلسىن دا، نەگە اسىقتىڭ؟ باعىس باتىرىڭ ەلدەن، جەردەن قۋىپ جاتقان جوق - دەپ باسۋ ايتىپ ەدى، وعان:

- ءاي، ءتايىرى-اي، مەنى تانيتىن گۋبەرناتور گۋستاپ گوسپورت كەتىپ قالسا، كەلگەن جاڭا گۋبەرناتور كەشەگى جاۋ - دەپ شىعا كەلمەي مە؟ «ۇسىنعان باستى قىلىش كەسپەيدى». تاۋەكەل.

جول جۇرەيىن دەپ وتىرعاندا كارسوننىڭ اتاقتى بولىسى كوپبايدان ءبىر توپ اتتىلىلار كەلىپ «اعىباي باتىرعا جولىعايىق» دەپ اتتان ءتۇستى. ونجەتى جىل بولىس بولعان كوپباي گۋبەرناتور الدىنداعى توبە بي. تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەس بەدەلدى. ءوزى سۇلۋ. سەمىزدىگى سۇلۋلىعىنا جاراسقان، تاكاپپار كىسى  بولىپتى. ادام ءتىسى باتا بەرمەيتىن بولىسقا، دوسبول شەشەن ءوزى دە كەلمەي ات  سۇراتىپ، حات جازىپ جىبەرىپتى.

سالەم دە، كوپبايىما ءبىر ات بەرسىن،

ءۇش جىلعى مىنىلمەگەن قۇر ات بەرسىن.

بەرگەنى بۇقاردىڭ اق بوزىندەي بولسىن،

جانارى ور قوياننىڭ كوزىندەي بولسىن.

ءجۇرىسى جانعۇتىنىڭ سوزىندەي بولسىن،

سۇلۋلىعى كوپبايدىڭ وزىندەي بولسىن.

سول كوپباي اعىباي باتىرعا جىلقىسىنا تۇسكەن ۇرىنى ۇستاتىپ اباقتىعا ايداتىپ «سىپاتايدىڭ بالاسىنىڭ جازاسىن اعىباي بەرسىن» دەپ جىبەرىپتى.

- كىرسىن، كىرسىن - دەگەن اعىباي داۋىسىن ەستىگەن بالالارى كەلگەندەردى ىشكە كىرگىزگەندە قولى ارتىنا بايلانعان جاس جىگىتتى الا كىردى. قىزىققان بالالارى دا قوسا كىردى.

- اعىباي كوكە - دەدى باسىنا قيسايتا كيگەن بوركىن تۇزەپ، قولىنداعى قامشىسىن قولتىعىنا قىسىپ قولىن ۇسىنىپ امانداسا - مىنا جىگىت سىپاتاي باتىردىڭ بالاسىمىن دەيدى. 15 جىگىت جىلقى ۇرلاۋعا كەلىپ ۇستالعانىنا 5-6 كۇن بولدى. قاسىنداعى جولداستارىن اكتىلەپ كوپباي مىرزا قارقارالىعا اباقتىعا ايداتتى. مىنا جىگىتتى ءسىزدىڭ دوسىڭىزدىڭ بالاسى دەپ بىزدەن بەرىپ جىبەردى.

- اتىڭ كىم دەدى اعىباي باتىر.

- پىرىمقۇل دەدى ءۇنى ارەڭ شىققان جىگىت.

- سىپاتايدىڭ بالاسى بولساڭ الگىنىڭ اتى كىم ەدى دەپ بالالارىنان سۇرادى.

- توقاباي عوي.

- شىن اتىن ايتپاساڭدار توقابايىڭدى، سوقابايىڭدى بىلە مە بۇل؟

- توقتامبەت دەدى ۇلكەن بالاسى امانجول.

- تانيسىڭ با؟ - دەدى اعىباي باتىر بار ەڭسەسىمەن جاس جىگىتكە بۇرىلىپ.

- تانيمىن - دەدى مۇڭايىپ، ول مەنىڭ ۇلكەن اعام.

- تانىساڭ ماعان بىرەۋى دە جەتەدى. مىنانى كوپباي بولىسقا اپارىپ بەرىڭدەر. قارقارالىعا اباقتىعا جىبەرسىن.

- اكەتاي، مەنى جىبەرتپەڭىزشى، قۇلاقكەستى قۇلىڭىز بولايىن. قاشىپ كەتەدى دەسەڭىز ەكى قۇلاعىمدى دا كەسىپ تاستاڭىز.

- مىناۋ، انادان گورى پىسىق كورىنەدى. اكەلەرى سىپاتاي مەن انداس جالايىرلاردىڭ مالىن ۇرلاپ ەلدەن قۋىلىپ قىرعىزعا ءسىڭىپ كەتىپ ەدى. مىنالار بىزگە ءسىڭسىن. ءبىرىنشى قاشقانعا دەيىن قۇلاعىن كەسپەي-اق قويىڭدار.

ءسوز وسىمەن اياقتالىپ بولەك ۇيدە جاتقان توقابايعا اپارىپ تابىستادى. جىلاپ كورىسكەن اعايىندى ەكەۋى شۇبار جىلقىلاردىڭ ءۇيىرىن باعىپ كۇننەن كۇن ءوتىپ اعىباي باتىردىڭ سەنىمىنە كىرە باستادى. مويىنقۇمدى پانالاپ كوشىپ قونىپ جۇرگەن قالماق-جالايىردىڭ قىزىنان ءبىر قىزدى الىپ قاشىپ اكەلىپ توقابايدى اياق استىنان ۇيلەندىردى.

اعىباي باتىر ومبىعا بارعان شارۋاسىن ءبىتىرىپ بالقاش كولىنەن بەتباق دالا شولىنە دەيىنگى جەردى الىپ ەل جۇرتىن، ءيسى شۇبىرتپالىنى جيناۋعا كىرىستى. ەندى سىر بويىنا، شيەلىدەگى رۋلاستارىن كوشىرىپ اكەلۋگە قامدانىپ جۇرگەنىن بىلگەن سادىق سۇلتان باتىرعا ەرە كەتىپ تانىسى، دوسى  قوقاننىڭ الىمقۇل بەگىنە جولىعىپ سونىڭ ساربازى بولۋعا بەكىندى. ءوزى ورنالاسقاننان كەيىن ءۇيدى كوشىرىپ اكەلۋدى جاپار، ومار، وسپان، ابۋباكىر، تايشىق، شىعاي، احمەتتەرگە، ەكى شەشەسىنە تاپسىرىپ «كەك قايتارۋدى دا» ۇمىتپاي مەركە ارقىلى بوتپايلاردى ارالاپ جولعا شىقتى.

الىمقۇل بەك اعىباي باتىردى جاقسى قارسى الدى. ارعى تەگى قىپشاق ەمەس پە، قوقانعا قارسى كۇرەسكەن كەنەسارىنىڭ بالاسىن جاتسىنباي باۋىرىنا تارتتى. بىردەن بەس ءجۇز لاشكەرگە قولباسشىلىققا تاعايىنداپ، اعىباي باتىردىڭ باتاسىن الدى. اعىباي باتىر ءوز شارۋاسىن دا ۇمىتپاي قوقاندىقتاردىڭ اراسىندا بوي تاسالاپ جۇرگەن «قازاقتى ساتىپ كەتكەن سىپاتايدىڭ» كوزىن قۇرتۋدى تاپسىردى.

- ول ۇلكەن جۇمىس ەمەس. وتكەندە كەلىپ سالەمدەسىپ كوپ اڭگىمە ايتقان ونىڭ ىشىندە «قوقاننىڭ جاۋى كەنەسارىنى قىرعىزدارعا تورعا ءتۇسىرىپ، سازعا وتىرعىزىپ بەرىپ ەدىك، باسىن الىپ تىندى. ەندى قىرعىزداردا ورىستان باسقا جاۋ جوق» دەپ ماقتانعان. سادىق سۇلتان كوزىنىڭ وتى جايناپ شىعا كەلىپ:

- الىمقۇل اعا، ەندى الدىڭىزعا كەلسە، مەنىڭ قولىما ءتۇسىرىڭىزشى - دەپ ءوتىندى.

- قول اياعىن بايلاپ، ساعان بەرگىزدىرەيىن، اكەڭىڭ كەگىن ال - دەپ اعىباي باتىر ەكەۋى سادىق سۇلتانعا سىن كوزبەن قاراعاندا باتىر اعىباي:

- سىپاتاي اۋەلى ماعان كەرەك. ءۇش ءۇيىر شۇبار جىلقىسىن ايداتىپ كەتكەنمىن، ىزدەپ كەلمەي ءجۇر.

- سىپاتايعا قازىر جىلقى ەمەس، جان كەرەك. وسىندا قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ كەتكەنىڭىزدى ەستىپ، ءسىز جاقتان ءبىر قاۋىپتىڭ بار ەكەنىن سەزىپ سىر بويىنان جەر سۇراعان. تۇركىستاننان قايتقاننان كەيىن اقىلداسامىز دەگەنمىن.

اعىباي باتىر الىمقۇل بەكپەن ءسوز بايلاسىپ، سادىق سۇلتانمەن قوشتاسىپ «اكەڭ كەنەسارىنىڭ سوعىس جۇرگىزۋ تاسىلدەرىن قۇلاعىڭا قۇيدىم. سونى تاعى دا ەكشەپ ءادىس ايلاڭدى جەتىلدىرىپ قاسىڭا تاڭلاپ-تاڭلاپ سەنىمدى باتىرلار جينا، ءوزىڭنىڭ اقىلىڭا قونعان ۇسىنىستى تىڭدا، بەرگەن ۇسىنىستاردى قورىتىپ شەشىمىڭدى جالعىز قابىلدا» دەپ قول الىستى.

شيەلى، سىر بويىن ارالاپ قايتقان اعىباي باتىر قازداي تىزىلگەن الپىس ءۇي تۇيەلى كوشتى باستاپ حانتاۋىنىڭ بالقاش جاق ەتەگىنە ورنالاستىردى. تۋىستارىنىڭ قۋانعانى سونشالىق كولدىڭ جاقىن بولعانى، بالىق اۋلادى دا كاسىپكە اينالدىرىپ، تاماق تۇرىنە ەنگىزگەن ەدى. قىستاۋ، جايلاۋدى رەتتەيتىن تۋىستار اراسىنداعى رەنجىسكەن جاعدايلاردى شەشىپ وتىراتىن بي سايلاتتى. ءمىنىپ كەلگەن جىلقى سانى از بولعانمەن تۇيە مول بولاتىن، ەجەلدەن شۇبات اشىتىپ كاسىپ ەتكەن، ۇساق مال - قوي، ەشكىنى اقشاعا ايىرباستاپ بارعان جەردەن ساتىپ الامىز دەپ كەلگەن. تۇيەنى قۇمعا قاراي ورىستەتىپ، ءوزى كوشىپ قوناتىن تاياتقان، شۇناق تاۋلارىنا قاراي راڭ، بەتەگە كوك ءشوبى كوپ دەپ سيىر مەن جىلقى تابىندارىنا شەكتەۋسىز جەر بەردى. 

كوشتى جايعاستىرىپ ءجامشى وزەنى بويىنداعى اۋىلىنا كەلگەندە الىستان كەلگەن قوناقتاردىڭ قاراسى كورىنىپ ابىر-سابىر بولىپ جاتقان ەلدى كوردى. بۇل كىمدەر بولدى ەكەن دەپ تاڭدانا كەلگەندە سادىق سۇلتاننىڭ جاۋشىلارى بولىپ شىقتى. الىمقۇل بەك ارىس وزەنى بويىن قوقاندار بيلەگەنمەن قازاقتىڭ قانى سىڭگەن قارا توپىراق دەپ، ابىلاي حان قازا تاپقان «حان توبە» دەگەن جەردى بەرىپتى. حان ابىلايعا دەيىن قانشا حان قازا تاۋىپ، جەرلەنگەنىن قۇداي ءبىلسىن، اۋماقتى قورىم جاتىر. وزەنمەن ەكى ورتاداعى كەڭ جازىقتى سادىق سۇلتان كورىپ، ۇناتىپ وتىز جاۋشىنى اعىباي باتىر ادىسىمەن قىلىشتارىن توقىمنىڭ استىنا تىققىزىپ «كەرەك بولسا پايدالانىڭدار» دەپ اتتاندىرىپتى. كۇنىمجان دا جاڭىل دا كوشكە دايىندالىپ بۋىنىپ ءتۇيىنىپ جتقانىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. «كوش كولىكتى بولسىن» دەپ كەلگەن اعىباي باتىر سۇيەگى قاتتى قاراعاشتان جاسالعان قوس اربانى تۇيەگە جەككىزىپ دايىنداتتى. جاۋشىلاردى باستاپ كەلگەن قاراباتىر رۋىنىڭ جىگىتى ادىربەك باتىر اعاسىنا سالەم بەرىپ، سادىق سۇلتاننىڭ ايتقانىن جەتكىزدى. «كوش ادىربەك كوشى» اتالىپ قىرۋار مال ايداتپاي «شۋ بويىنا، تالاس بويىنا، ودان ارىس بويىنا كوشىپ بارامىز دەگەن لاقاپ اتپەن كەنەسارى-ناۋرىزبايدىڭ اتى اتالماي «حان توبەگە» جەتۋ كەرەك ەكەن.

سادىق سۇلتاننىڭ اقىلىنا سۇيسىنگەن اعىباي باتىر كوشتى ءوزى باستاپ بارماق بولىپ بەس اتا قاراكەسەك باتىرلارىنا نايزاسىن قولدارىنا ۇستاتىپ، اتتارىن دايىنداتتى. «كوشەراياق» ءدامىن تاتىرىپ، قارا جامىلعان كۇنىمجان مەن جاڭىلدى ەل جۇرتپەن قوشتاستىرىپ، كوزدەرىنە قيماستىقتىڭ جاسىن الدىرتىپ، تۇيەلى كوش ۇزاي بەردى. قاڭلىباي باتىر كەنەنىڭ تاڭداۋلى ءبىر قوس جىلقىسىن تۇيەلى كوشتى جانامالاي، جىلقىشىلاردىڭ الدىنا سالىپ، ساۋىن بيەلەردى كوش ارتىنان ىلەستىردى. جەتى كۇن جۇرگەن كوشتى ارىس وزەنىنەن وتەر بويدا سادىق سۇلتان الدىن الا جەتكەن جاۋشىلاردىڭ حابارىمەن ەكى اپاسىن كۇتىپ الدى. «حان توبەنىڭ» جازىعىنا اكەسىنىڭ قوس وتاۋىن تىككىزىپ، قازان كوتەرتىپ، قونىس تويىن تويلاتقان التى ۇلدى كوشىرىپ اكەلگەن اعايىنداردى ريزا ەتىپ شىعارىپ سالاردا، اعىباي باتىردى «اكەمنىڭ ورنىنداعى اكەمسىز» دەپ باعالاپ بالاشا ەركەلەپ مويىنىنان قۇشاقتادى.

ء«وز ەلىمىز، ءوز جەرىمىز بولادى ەكەن» دەگەن قۋانىشتان اعىباي باتىردىڭ بايبىشەسى شۇكىمان كەرنەي ەلىمەن قوشتاسىپ، كۇندە ءدام بەرىسىپ داستارحاندارى جيىلمادى. «باتىرىمىز جورىقتا جۇرگەندە، توركىنىمدەي قامقور بولدىڭىزدار» دەپ العىسىن ءبىلدىرىپ، «كەلىپ تۇرۋعا دا، ەل اراسى جاقىن ەكەن» دەپ باتىرى جولدان كەلگەنشە مارە سارە بولعان قۋانىشى باسىلمادى. اعىباي باتىر كەلىسىمەن اتاقتى ءۇش بي الشىنباي، بايسەيىت، جانعۇتىعا ات شاپتىرىپ «الىپ بەرگەن جەرلەرىڭە كوشەمىن» دەپ حابار جىبەردى. ولار: «بارىپ قونىستان، سوندا بارىپ تويلايىق. ات جارىستىرىپ بايگە بەرسىن» دەگەن حابار جىبەرەدى. «اكەدەن قالعان مال جوق، بەرسەم بەرەمىن» دەپ شەشكەن اۋىلى جاقىن بايسەيىت بيمەن اقىلداسا وتىرىپ:

- اتان باستاعان 10 جىلقىدان باس بايگە، تۇيە باستاعان 7 جىلقىدان ەكى بايگە، 5 جىلقى، 1 وگىزدەن - ءۇش بايگە تىكسەك قالاي بولادى دەگەن اعىباي باتىرعا كۇلىمسىرەي قاراعان بايسەيىت بي:

- باتىرەكە-اۋ، مىناۋىڭىز ەكى ءۇيىر جىلقى، باقتاشىسى مىنەتىن تۇيەسى مەن وگىزى بار، ۇلكەن مىرزالىقتىڭ بەلگىسى بولىپ شىقتى ەمەس پە؟

- باشكە-اۋ، بايگەنىڭ جولى دا ۇزاق بولايىن دەپ تۇر ەمەس پە؟ مەن بارىپ بايگە شاباتىن اقدالا جازىعىن اينالا شاۋىپ ءوتتىم. جەتپىس بولماسا دا الپىستان مول اسادى، الپىس بەس شاقىرىمداي بولادى. شابىسقا اتتىڭ اتى شىدايدى. كۇزدىڭ اياعىندا سالقىن تۇسە بەرەيىك. تۇلپارلاردىڭ دا جانى قينالماسىن.

- وندا بايگەنىڭ باسىن اشىپ ايتىپ، قاشىقتىعىن دا ەسكەرتۋ كەرەك، اتتارىن دا دايىندايتىن ۋاقىتتارى بار - دەپ بايسەيىت بي ريزالىق ءبىلدىرىپ ات ۇستىنەن تارقاستى.

قاراكەسەك كوكبورى كەرنەي ۇرپاقتارىنىڭ جەرىنەن ءبىر وزەننىڭ سۋىن ءىشىپ ون جىل قىستاپ، جاز جايلاعان بۇلاقتارىنان، تاياتقان، شۇناق تاۋلارىن بەتكە العان كوش تاڭبالى تاس، ساندىقتاۋ باۋرايىنا «اتا مەكەنىمىز» دەپ قونىس تەپپەك. كوز الدى اقدالا جازىعى، ارىرەكتە باتپاقسۋ وزەنى، بۇيرەكشي، قاسقابۇلاق، ەسەنتەرەك، ارشالى، تومەندە بالقاش كولى، ءوزىنىڭ تاسارالى مەن مىڭارالى، شىعاناعى. باتىسى مويىنقۇمنىڭ سەكسەۋىلدى قالىڭ قۇمى مەن بەتپاقتىڭ ءشولى. سولتۇستىگى بولات تاۋىنا دەيىن يەسىز دالا. شىعىسى شۇبارتۇبەك پەن گۇلشات، دادان-توبىقتىمەن شەكتەسكەن توقىراۋىن وزەنى ازعانتاي شۇبىرتپالىعا قۇدايدىڭ بەرگەن سىيى ىسپەتتەس ەدى.  

باتىردىڭ باتىرلىعى دا، ەرلىگى دەپ وسىنى ايتار بولار.

(جالعاسى بار)

سادىق  سماعۇلوۆ

Abai.kz