الماتى وبلىسىندا عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنتسيا ءوتتى
ءى. جانسۇگىروۆ اتىنداعى مادەنيەت سارايىندا وبلىستىق ارداگەرلەر ۇيىمى مەن وبلىستىق ءتىل باسقارماسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان وبلىستىق عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنتسيا ءوتتى، - دەپ جازادى الماتى وبلىستىق "جەتىسۋ" گازەتى.
ەلىمىزگە تانىمال تاريحشى عالىمدار مەن ءوڭىرىمىزدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى بايانداما وقىعان كونفەرەنتسياعا رەسپۋبليكالىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ توراعاسى ومىرزاق وزعانباەۆ ارنايى قاتىستى. ال شارانى وبلىستىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ توراعاسى ارداق سىدىق جۇرگىزىپ وتىردى.
تارتىمدى، ماعىنالى، ساليقالى وي ايتىلعان جينالىستىڭ العاشقى قۇتتىقتاۋ ءسوزىن وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ حاتشىسى ەرمەك كەلەمسەيىت ايتتى:
– قىمباتتى قاۋىم، كادىرمەندى كوپشىلىك!
مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ ءوتىپ جاتقان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويى قۇتتى بولسىن!
التاي مەن كاسپي، اتىراۋ مەن الاتاۋدىڭ اراسىنداعى ۇلان-عايىر دالا قازاق بالاسىنىڭ اتاقونىسى. ءبىز ۇلى دالا ەلىنىڭ ۇرپاقتارى رۋحى كۇشتى، ءور نامىستى حالىقپىز. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: ء«بىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىز ىقىلىم زاماننان كوش العان، بابالارىمىز ۇلى دالانىڭ ۇرپاقتارى. ءبىز سولاردىڭ جالعاسىمىز. ۇلى دالانىڭ بۇگىنگى مۇراگەرلەرىمىز»، – دەپ اتاپ كورسەتتى. بۇگىندە ەركىندىكتى اڭساعان باتىر بابالاردىڭ ارمانى ورىندالىپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تاڭى ارايلاپ اتتى. وسىدان 550 جىل بۇرىن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار شۋ مەن تالاس وزەندەرى اراسىنداعى ايماققا ورنالاسىپ، قازاقتىڭ تۋىن كوككە كوتەرگەنى ماڭىزدى وقيعا بولدى. دارقان حالقىمىز اق نايزانىڭ ۇشى، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن دالامىزدى شاپقىنشىلىق تەگەۋىرىننەن ساقتاپ قالۋمەن قاتار ەلدىگىمىزدى ماڭگىلىك ەتتى. ۇلان-بايتاق ءوڭىردى مەكەندەگەن قازاق تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ، شوعىرلاندىرسا، قازاقتىڭ كەڭ اۋماعىن بىرىكتىرىپ، ءوز الدىنا ەل بولىپ قالىپتاسۋ جاعدايىن اياقتاۋ دا اسا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. حاندار مەن سۇلتاندار، باتىرلار مەن بيلەر بىزگە بىرلىكتىڭ، ىنتىماقتىڭ، تۇتاستىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتتى. قازاق حاندىعىنىڭ ەڭ تاعىلىمدى ماڭىزى وسىندا بولسا كەرەك. قازىرگى تاڭدا تاۋەلسىز قازاقستان وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، باقىتتى ۇرپاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالىپ وتىر. ءالى تالاي بيىك بەلەستەردەن كورىنىپ، ەلدىڭ داڭقىن اسىراتىندىعىنا سەنىمدىمىز، – دەدى ول.
قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تويى اياسىندا وڭىرىمىزدە ءبىرتالاي كولەمدى شارالار ۇيىمداستىرىلدى. اتاپ ايتار بولساق، وبلىسىمىزدىڭ الاكول، سارقان، اقسۋ، كوكسۋ، قاراساي، جامبىل، ەڭبەكشىقازاق اۋداندارى مەن تالدىقورعان قالاسىندا «ۇلى دالا ەلى» اتتى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىلدى. «وربۇلاق شايقاسى» وتكەن جەردە وسى شايقاسقا وراي مەديافورۋم، تالدىقورعان اتشابارىندا وبلىس جاستارىنىڭ بەلسەندىلىگىمەن تاريحي قويىلىم كورسەتىلدى. استانا مەن تاراز قالالارىندا وتكەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىندا وبلىسىمىزدىڭ دەلەگاتسياسى جەتىسۋدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ بيىك ۇلگىسىن كورسەتىپ، جۇرتشىلىقتىڭ ريزاشىلىعىنا بولەندى. اتالمىش شاراعا وبلىستىڭ ارداگەرلەرى دە ءوز دەڭگەيىندە ۇلەس قوسىپ، وسىعان دەيىن جازبا اقىندار ءمۇشايراسىن، قولونەر جانە قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ كورمەسىن، باتاگويلەر بايقاۋىن، تاعى دا باسقا شارالاردى تاماشا اتقارىپ، مەرەيلى تويعا جەتىسۋلىقتاردىڭ قولتاڭباسىن قالدىردى. اتالعان كونفەرەنتسيا دا مەرەيتويلىق شارانىڭ زاڭدى جالعاسى.
كونفەرەنتسيا اياسىندا رەسپۋبليكالىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ توراعاسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ومىرزاق وزعانباەۆ قازاق مەملەكەتى تاريحىنىڭ جارقىن بەتتەرىنە توقتالسا، ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جامبىل ارتىقباەۆ مەملەكەتتىك يدەيا مەن قازاق اتاۋىنىڭ سىرى تۋرالى ءبىراز جايدىڭ باسىن اشىپ بەردى. ال ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح-ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى الىمعازى داۋلەتحان تۇرىك حالىقتارىنداعى مەملەكەتشىلدىك يدەيانىڭ باستاۋ كوزدەرى تۋرالى تاماشا پىكىرىن ورتاعا سالدى. الماتى تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى قالتاي باتحولدين قازاق جانە ءسىبىر حاندىقتارىنىڭ قارىم-قاتىناسىن جىكتەپ بەرسە، ءى. جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زارىقبەك سلامبەكوۆ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جەرىنىڭ قۇپياسىن اشۋعا تىرىستى. وبلىستىق ءتىل باسقارماسىنىڭ باسشىسى احمەت كەندىربەكۇلى قازاق حاندىعى تۇسىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ رولىنە توقتالىپ، تولعاقتى ويلارىن ورتاعا سالدى. سول رەتتە ەڭسەسى بيىك ەلوردالار تاقىرىبىندا وقىلعان بايانداما دا كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى.
مادەنيەت سارايىنا لىق تولعان كوپشىلىككە بايانداماشىلار ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ ۇندەستىگى، تاريح پەن بۇگىننىڭ ساباقتاستىعى تۋرالى وزدەرىنىڭ ويىن جەتكىزۋگە تىرىسىپ باقتى. ايتا كەتەرلىگى، زالداعى كورەرمەننىڭ ىنتا-ىقىلاسى دا كوتەرىڭكى بولدى. وسىعان قاراپ-اق، تاريحي تانىمعا دەگەن تالپىنىستىڭ جاستار اراسىندا ءورىس الا باستاعانىن اڭعاردىق. كەزىندە امەريكالىق ۇندىستەردىڭ باسقىنشىلار ارقىلى ءوز جەرلەرىنەن قۋىلدى نەمەسە جويىلدى. تەگى ءۇندىس ءبىر كينورەجيسسەرگە «بايلىق – باقىت بولىپ سانالا ما؟» دەپ سۇراق قويىلادى. بۇعان ول: «وزىمدە جانە وزگەلەردە بار بۇكىل بايلىقتى حالقىمنىڭ ءبىر كۇندىك تاۋەلسىزدىگىنە بەرەر ەدىم»، – دەگەن جاۋاپ قاتىپتى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە سول ۇندىستەرمەن تاريحى قاتار ورىلەتىن، ءتىپتى سالت-سانا، مادەنيەتى جاعى دا كوپ جاعدايدا ۇقساستاۋ بولىپ كەلەتىن قازاق حالقى دا تاۋەلسىزدىكتى ەرەكشە باعالايدى. ويتكەنى بابالاردىڭ اڭساعانى ءبىزدىڭ بۋىننىڭ باقىتىنا ورايلاس كەلدى. ونى ساقتاۋ ءبارىمىزدىڭ پارىزىمىز. بايانداماشىلاردىڭ ويى دا وسىعان سايدى.
ولاردىڭ ايتۋىنشا، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن بەرگى شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا ەلىمىز بىرنەشە جيىرما جىلدارعا تۇرارلىقتاي كەزەڭدى باسىنان وتكەرىپ، ادام تانىماستاي وزگەردى. ول وزگەرىستەر قوعامدىق قاتىناستاردان باستاپ الەۋمەتتىك ءومىردىڭ بارلىق سالاسىن قامتىدى. تاۋەلسىز ەلدىڭ جاڭا، جاس بۋىنى ءوسىپ-جەتىلىپ، ولاردىڭ وزدەرى ەل ىشىندەگى قايناعان قىزۋ ءومىر مەن ۇدەمەلى ۇدەرىستەرگە بەلسەنە ارالاسا باستادى. وتاندىق تاريح عىلىمى وسى جىلدارى ساندىق جاعىنان دا، ساپالىق جاعىنان دا اناعۇرلىم بيىككە كوتەرىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنا بايلانىستى وتاندىق تاريح عىلىمى دا يدەولوگيالىق شىرماۋدان قۇتىلىپ، سول تاريحقا جاساعان حالىقتىڭ وزىنە قىزمەت ەتۋگە بەت بۇردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىز وتكەن تاريحىمىزداعى كەيبىر اقتاڭداقتى ايقىنداۋعا كوشتىك.
ارينە، شەتەل اسىپ، ونداعى شاڭ باسقان كونە ارحيۆتەردى اقتارىستىرىپ، اڭىز بەن اقيقاتى ارالاسىپ جۇرگەن داۋىرلەردىڭ شىندىعىنا بويلاپ: «مىناۋ سەنىڭ حالقىڭنىڭ مەملەكەتتىگى»، – دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ناقتىلاپ بەرۋ – ءبىراز جىلدىڭ ەنشىسىندەگى شارۋا. دەسەك تە، تاۋەلسىزدىك جىلدارى وسى اقتاڭداققا نۇكتە قويۋ ءۇشىن ءبىراز شارۋا اتقارىلدى. سول قاتاردا، ەلباسى جارلىعىمەن 1998 جىلى «حالىق بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى»، 1999 جىل «ۇرپاقتار بىرلىگى مەن ساباقتاستىعىنىڭ جىلى» دەپ جاريالانىپ، كوپتەگەن مۇرامىز تۇگەندەلىپ، جوعىمىز تابىلدى. وتكەن جىلى ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن «حالىق تاريح تولقىنىندا» ايدارىمەن تاريحشى عالىمداردىڭ ءبىراز ەڭبەكتەرى ەل نازارىنا ۇسىنىلدى. بىراق وسى قادامدار ءبىزدىڭ تۇتاس تاريحىمىزدى تولىعىمەن تۇگەندەپ بەرە العان جوق. ال قوي جىلى وسى بارىستاعى ءبىراز جۇمىستىڭ باسى قايىرىلىپ، شەشۋسىز سۇراقتاردىڭ جاۋابى تابىلىپ، ۇرپاق جادىندا ساقتالعان ساليقالى ويدىڭ قايتا جاڭعىرار تۇسى بولاتىن سياقتى. سەبەبى، ەلباسىنىڭ بيىلعى جولداۋىندا 2015 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى كەڭ اۋقىمدا تويلاناتىنى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتتى. وسى تويدىڭ سالتاناتى استانادا باستالىپ، تارازدا تۇيىندەلگەنىن جۇرت بىلەدى. وسىناۋ ءبىر ايلىق تويدىڭ ءدۇبىرى قازاق تاريحىمەن بىرگە ورىلەتىندىگىنە كۇمان جوق.
كونفەرەنتسيا اياسىندا وبلىستىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ باستاماسى مەن، وبلىس اكىمى اماندىق باتالوۆتىڭ قولداۋىمەن جارىققا شىققان «ەلدىكتىڭ التىن تۇعىرى» اتتى كىتاپ كوپشىلىككە ۇسىنىلدى. راۋشان قۇرمانعاليەۆا قۇرىستىرعان اتالمىش تۋىندى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ء«بىز – ۇلى دالا ۇرپاقتارىمىز» تاقىرىبىنداعى تاراز قالاسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىندا سويلەگەن سوزىمەن باستالىپ، وبلىستىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ توراعاسى ارداق سىدىقتىڭ ورامدى ويىمەن جالعاسادى. سونداي-اق، تۋىندىعا ءو. وزعانباەۆ، م. ماعاۋين، ب. اياعان، ح. ءابجانوۆ، ج. ارتىقباەۆ، ءا. داۋلەتحان، ە. قۋاندىق، ءو. كۇمىسباەۆ، د. مىڭباەۆ، ق. باتحولدين، ا. زاكاريانوۆ، ە. پىرىمبەتوۆ، ق. انداس، ت. تاشەنوۆ سياقتى اۆتورلاردىڭ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارناپ جازعان تارتىمدى دۇنيەلەرى ەنگىزىلگەن. ايتا كەتەرلىگى، كىتاپقا ەنگەن ماقالالار عالىمدار، تاريحشىلار، جازۋشىلار، قوعام قايراتكەرلەرىنەن قۇرىلعان كوميسسيانىڭ سۇزگىسىنەن ءوتىپ، ماقۇلداۋىمەن بەرىلىپ وتىر. ەڭ باستىسى، اتالمىش تۋىندى وڭىرىمىزدە مەرەيتويعا وراي شىققان ءبىرىنشى جانە ەلىمىزدەگى وسىنداي ماقساتتا شىققان ساناۋلى كىتاپتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ قۇنى كۇن وتكەن سايىن ارتىپ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە قالاتىن باعالى ەڭبەك بولاتىندىعى ءسوزسىز.
قاجەت انداس
Abai.kz