ءبىز ومىرگە كەلگەلى قىرىق جىلعا جۋىقتادى. از دا ەمەس، كوپ تە ەمەس. از دەيىن دەسەك، ىنىلەر اعا دەپ الدىنا تارتادى، كوپ دەيىن دەسەڭ، كوڭىل جاس، شۇكىر، الداعى ۇلكەندەر دە بارشىلىق. بىراق ءومىر ءبىزدى ءبارىبىر كۇن سايىن، جىل سايىن ءتۇرلى شەكتەردەن اتتاتىپ، بۇرىن وڭاي بولعان نارسەنىڭ ءبارىن قيىنداتىپ، ەڭ باستىسى، سابىر مەن يمانعا شاقىرىپ، الىپ كەلە جاتىر. وسى قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە ءبىز ءوز حالقىمىزدىڭ مىنەزىندە دە ۇلكەن وزگەرىستەر بولعانىن بايقاپ، كورىپ، اڭعارىپ ءجۇرمىز.

ءيا، ءبىزدىڭ حالىق ءوز قولى ءوز اۋزىنا تيگەن جيىرما جىلدا قالاي وزگەردى؟ قانداي قۇندىلىعىنان ايىرىلدى؟

ءبىرىنشى. «تۋعان جەر – تۇعىرىڭ» دەگەن حالىق ەدىك. قازىر كىمبىز؟ تۋعان جەر دەگەندە، تۇتاس قازاق جەرى ەكەنىن اشىپ ايتقىمىز كەلەدى. جانباعىس ءۇشىن ءورىس ىزدەپ، ازاماتتىڭ ءبارى دەرلىك كىندىك قانى تامعان جەردەن الىستاپ كەتەتىنى زاڭدى عوي. الايدا وسى كۇنى «ادام ومىرگە ءبىر-اق رەت كەلەدى، ەندەشە سول ءومىردى ادامشا وتكەرەيىك» دەپ مۇحيت اسىپ، بولماسا باتىسقا بەت بۇرىپ جاتقاندار كوپ. جازعىرا دا المايسىز. ويتكەنى، دۇنيە قىم-قيعاش. كىم جانىن قاي جەردە باعا الادى، قاي جەردە جان ساقتاي الادى، سول مەكەن تۋعان جەرى بولىپ تۇر. بىراق ارتتا تۋعان جەر جەتىمسىرەپ قالىپ قويعانىن كىمگە ايتىپ تۇسىندىرەرسىز؟ جامانداعانىمىز ەمەس، اسىرەسە ورىس ءتىلدى، قالادا تۋعان نەمەسە قالا ماڭىندا وسكەن قازاقتار ءورىس اۋىستىرۋعا بەيىم كەلەدى. وتكەن جىلى قازانعا جولىمىز ءتۇسىپ، سۋپەرماركەتتەردىڭ بىرىندە قازاق جىگىتىمەن جولىعىسىپ قالدىق. باۋىرىمىزدى كورگەندەي اڭقىلداي ۇمتىلعانىمىزعا تۇسىنبەي قارادى، بىراق قازاقشا ءتىلىن بۇراپ بولسا دا سويلەسۋگە جارادى. تاتار استاناسىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇر ەكەن، تۇراقتاپ قالاتىن ويى دا بار. «ەلگە قايتپايسىڭ با؟» دەگەن سۇراعىمىزعا قول سىلتەي سالدى، «شارۋاڭ قانشا؟» دەگەنىن تەز ۇعىپ، سىتىلا بەردىك. الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە كۇندىز-ءتۇنى وسى كۇي. ءتىپتى ءبىر جىگىت الماتىلىق تاكسيشىنىڭ نالاسىن ەزىلە وتىرىپ بايانداپتى. «ەكى جىلدان بەرى ايەلىمىز ەكەۋمىز گرين-كارت كۇتىپ ءجۇرمىز، قولىمىزعا قالاي تيسە بولدى، سولاي اقش-قا تارتىپ وتىرامىز. ول جاقتا جوق دەگەندە ادامدى سىيلاۋ دەگەن بار عوي» دەپ مۇڭ شاعىپتى ەلۋدى ورتالاعان تاكسيشى.

ءيا، اينالاعا قاراساڭىز، باس ساۋعالاعان جۇرت: بىرەۋدەن سوعىستان، بىرەۋ ەزگىدەن، بىرەۋ جوقشىلىقتان قاشىپ كەتىپ جاتىر. ەۋروپاعا اياق باسساڭىز، قارا جۇمىستىڭ باسىم بولىگىن كەلىمسەكتەر ىستەيدى. ميلاننىڭ تورىندە قوناقتاردىڭ اۋىر سومكەسىن بولمەسىنە جەتكىزىپ بەرىپ، سىرتقى ەسىكتى ارى-بەرى اشىپ جىبەرىپ تۇرعانداردىڭ ءبارى – وڭتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ وكىلدەرى. دۋومو عيباداتحاناسىنا جاقىن كوشەنىڭ بويىندا تاماقتانۋعا وتىرعانىمىزدا، بۇرىن قازاقستاندا تۇرعان مولدوۆان جىگىت داياشى بولىپ قىزمەت كورسەتتى. قىم-قيعاش قىرىق ۇرىقتان «قۇراستىرىلىپ» جاتقان الەمگە قازاق تا وسىلاي ۇلەس قوسۋعا بەيىمدەلىپ بارادى. ال وسى ەلدە، وسى جەردە قالاتىن كىم؟ وسى ەلدى يىعىنا سالىپ، ەتى كەسىلىپ، سۇيەگىنە قايىس ۇيكەلىپ ءجۇرىپ ەرتەڭگى «نۇرلى كۇندەرگە» كىم جەتكىزەدى؟ جاڭا قوعام قۇرعان تۇستا ادامنىڭ ءبارى دەرلىك بولاشاقتاعى جاقسى كۇندەر ءۇشىن، ۇرپاقتارىنىڭ ادامشا ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ءوز ءومىرىن ازاپپەن، نامىسىنا تيگەن سوزدەرمەن، تۇرلىشە قورلاۋمەن قۇربان ەتەتىنىن شيرەك عاسىردان بەرى نەگە تۇسىنبەي ءجۇرمىز؟ «يت – تويعان جەرىنە، ەر – تۋعان جەرىنە» دەيتىن قازاق ەدىك. يت ەكەنبىز ءبىز…

ەكىنشى. ەركەك وتباسىنىڭ تىرەگى ەدى، قازىر شە؟ قىسقاسى، جۇمىسسىز ەركەكتەر كوپ. «ەكى قولعا – ءبىر كۇرەك»، «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا مال تاپ»، «قولى قيمىلداعاننىڭ اۋزى قيمىلدايدى» دەپ ءوزىن-ءوزى اقتاپ الۋشىلار وتە كوپ. ىنىشەگىم ءبىر جىلى قاتتى جۇمىس ىزدەدى. ءبىر كۇنى قارا كاستوم-شالبارىمدى سۇرادى. الدەبىر جوعارى وقۋ ورنىندا تالاپكەرلەردىڭ ۇبت تاپسىرۋىن قاداعالاۋعا كۇزەت قىزمەتكەرلەرى كەرەك ەكەن. جولىققان ادامى مىندەتتى تۇردە قارا ءتۇستى كاستوم-شالبار كيىپ كەلۋدى تاپسىرىپتى. ىنىشەگىم تاڭ قالىپ ءجۇر. «مەنىمەن بىرگە جۇمىس ىزدەپ بارعان 9 جىگىتتىڭ ەكەۋى – زاڭگەر، ۇشەۋى – ەكونوميست، بىرەۋى مەنەدجەر ەكەن. ءبارىنىڭ ديپلومى بار. نەگە جۇمىس تاپپاي جۇرگەنىن سۇراسام، دۇرىس جاۋاپ بەرمەيدى. سوعان قاراعاندا، ديپلومدى ساتىپ العان با دەيمىن» دەدى ول. اقىرى، ءۇش كۇن مۇرنىنان شانشىلا جۇمىس ىستەگەن سول 10 جىگىتتى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ كۇزەت قىزمەتى «سىناقتان وتپەي قالدىڭدار» دەپ ءبىر تيىن تولەمەي قايتارىپ جىبەردى.

قازاقتا «الفونس» ەركەكتەر كوبەيىپ بارادى. 90 جىلداردىڭ باسىندا ايەل ادامنىڭ ەسەبىنەن كۇن كورەتىن ەركەك قوعامدا بىردەن «مىگىت» دەلىنۋشى ەدى. قازىرگى قوعام مىگىتتەن اياق الىپ جۇرگىسىز. ايەلى جۇمىس ىستەيتىن ءۇيدىڭ ەركەگى كەشكىسىن كارتادان «اۋىل چەمپيوناتىنا» اتتانىپ كەتەتىنىنە كوز ۇيرەندى. ايەلىنىڭ تاپقانىن ۇتقىزىپ كەلىپ، ول از بولسا، اراققا شەكەدەن تويىپ كەلىپ، «مەنى ەشكىم تۇسىنبەيدى» دەپ كۇڭىرەنەتىندەر جەتىپ-ارتىلادى. اقىرى سۇيەگىنە دەيىن اراق ءوتىپ كەتكەندەر دۇرىس باس جازا الماي ءولىپ كەتىپ تە جاتىر.

قايبىر جىلى تەلەديداردا لوتەرەيادان ءىرى ۇتىسقا يە بولعان جىگىتتى كورسەتتى. ءتۇرى وتە مونتانى، اۋىلدان الىسقا ونشا ۇزاپ شىعىپ كورمەگەن ادام ەكەنى بايقالىپ تۇر. جۇرگىزۋشى ميكروفون توسىپ ەدى، بەرەكەسى كەتىپ، اۋزىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى ءتۇستى دە قالدى. ءبىر كەزدە تۇرىپ-تۇرىپ: «وسى لوتەرەيانى ساتىپ العانىم ءۇشىن اپاما، اپامنىڭ پەنسياسىنا راحمەت!» – دەپ سالدى. راحمەت! ء«بورى ارىعىن بىلدىرمەس، سىرتقى تۇگىن قامپايتار»… ءبورى ەمەسپىز ءبىز…

كسرو كەزىندە مەكتەپ قابىرعاسىنان-اق جۇرگىزۋشىلىكتى ۇيرەنىپ شىعاتىن بالالار اسكەردەن ورالعان سوڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىر كەتىگىنە بارىپ وڭاي قالانار ەدى. قازىر ونداي جۇيە دە جوق. جىگىتتەر ماۋسىمدىق جۇمىس ىستەپ، سونى مالدانىپ، بويكۇيەزدىككە ابدەن بوي ۇيرەتىپ الدى. قالاعا كەلسە دە قۇشاق اشىپ تۇرعان ەشكىم جوق. قازىر «مەن» دەگەن مىقتى ماماننىڭ وزىنە ميلليوننان استام تۇرعىنى بار اباتتان جۇمىس تابىلا بەرمەيدى. بۇرىن ون ادام جۇمىس ىستەيتىن جەردە قازىر ارى كەتسە ەكى-ءۇش-اق ادام وتىرادى.

ءۇشىنشى.ء «وزى ءۇشىن» ءومىر سۇرەتىندەر كوبەيدى. مۇنىڭ استارىندا ۇلت قاسىرەتى جاتىر. ءبارى ءوزىمشىل بولعان دا جاقسى شىعار. مۇمكىن، كەيبىرىمىز كەتكىمىز كەلەتىن باتىستىق قوعامدا سونداي شىعار. بىراق اتا-بابامىز سان عاسىرلار بويى وسى دالادا وزىنە ءتان مىنەزبەن عانا عۇمىر كەشكەنىن سانامىزدان سىزىپ جاتقانىمىز وكىنىشتى. «قازاقتىڭ تاريحى – بىرىگۋ تاريحى» دەگەندى اعالار بەكەر ايتىپ جۇرگەن جوق قوي. قازىر نە ىستەسەك تە – ءوزىمىز ءۇشىن. قىزدارىمىز اشىق-شاشىق كيىنسە، جۇرتتىڭ پىكىرىن «ۇرىپ قول قويعانى بار» – ءوزى ءۇشىن. ازاماتتارىمىز تار شالبار كيىپ، قىز داۋىسپەن سىزىلسا – ءوزى ءۇشىن. مۇنىڭ ءبارى – دۇرمەك.

ء«وزى ءۇشىن» بالا تۋىپ العان ايەلدەردىڭ پەرزەنتتەرى وسى كۇنى كامەلەت جاسىنان استى. 90 جىلدارى بولسا، مۇنداي اڭگىمە مۇلدە ايتىلماس تا ەدى. بۇكىل اۋىل بەت شىمشىسىپ، سول اۋلەتتىڭ سۇيەگىنە قارا تاڭبا ماڭگى تۇسكەنىن سەزىنىسىپ جۇرەر ەدى. وسى كۇنى جالعىزباستى، كارەرا قۋىپ ءجۇرىپ قالعان قىزدار قىرىققا يەك ارتقاندا ۋاقىتتى وتكىزىپ العانىن كەنەت ءتۇسىنىپ، اكە بولۋعا لايىق ادامدى سىرتتاي تاڭداپ، ەڭ قاسىرەتى، سونى ءوزىنىڭ اكەسى مەن اناسىنا سىرتتاي تانىستىرىپ، «باتاسىن» الىپ بارىپ، ۇرپاق كورۋگە بەل شەشەدى. ءبىر قاراعاندا، دۇرىس قادام. ەرتەڭ قارتايعاندا، كىمنىڭ جالعىز قالعىسى كەلەر دەيسىڭ؟ الايدا اكەسىز وسكەن بالا، اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن بالا قوعامعا قوسىلادى عوي. قالا تاربيەسىمەن جەتىلگەن سوڭ، وعان «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز» دەگەن ءسوزدى قالاي تۇسىندىرەرسىڭ؟

قازاق ءبىر ماقتانسا، باسقا حالىقتان قانىنىڭ مىقتىلىعىمەن، ەشبىر جاقىنىمەن قان ارالاستىرماعانىمەن ماقتاناتىن ەدى. وسى كۇنى ول دا قۇنىن جويىپ بارا جاتىر. جەر-جەرلەردە «الىس ناعاشىسىنىڭ» قىزىن «اتتاي قالاپ» كەلىن عىپ الىپ جاتقانداردى دا ەستيمىز.

مىنە، كوردىڭىز بە، ءبىر ماسەلە ەكىنشى ماسەلەنىڭ «اياعىن باسىپ» سويلەتىپ جاتىر.

ءتورتىنشى – ءدىنىمىز قويىرتپاق… بەسىنشى – توقسانىنشى جىلدارداعى مايەكتى ءتىلدىڭ جۇرناعى قالماي بارادى… التىنشى – شىنايى دوستان گورى ۆيرتۋال دوسىمىز كوپ… جەتىنشى – وتە قاساڭ ويلايتىن بولىپ كەتتىك، ءازىل تۇسىنبەيتىن جۇرتقا اينالدىق… سەگىزىنشى – جۇرتتىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورۋدە بىزدەن اسقان ءابسوليۋتتى چەمپيون جوق… توعىزىنشى – تىم ساۋىقشىل بولىپ الدىق… ونىنشى – تىم شۇكىرشىل بولامىز دەپ باردان ايىرىلىپ جاتىرمىز…

ايتا بەرسەك، باس-اياعى جيىرما جىل ىشىندە قازاق قوعامىنىڭ استى ۇستىنە كەلدى. اباي اتامىز ايتاتىن «وزىڭدە بارمەن كوزگە ۇرىپ، ارتىلام دەمە وزگەدەن» دەگەن اقىلدى تىڭداپ جاتقان ەشكىم جوق. شيرەك عاسىر ىشىندە قازاق اقشاقۇمار ەلگە اينالدى. بۇل ەندى – ناعىز دەرت. قازىر قولى قيمىلداسا تىلەمسەكتەنىپ تۇراتىن باۋىرلارىمىز بار. ولار بالالارىنا دا سونى ۇيرەتىپ جاتىر. «اقىسىن بەرسەڭ بوقىسىن شىعارامىز» – قازىرگى قۇندىلىق وسى…

قايدا بارا جاتىرمىز ءوزى؟.. بەتالىسىمىز قاي جاق؟ مىرزا كۇلكىنى ەزۋىنە ءۇيىرىپ، بار الەمگە پاڭ قارايتىن قالپىمىز قايتا كەلە مە، الدە وسى كەتكەنىمىز كەتكەن بە؟

ەسەي جەڭىسۇلى،

«رەيتينگ» گازەتى، №2, 21 قاڭتار 2016 جىل.