پرەزيدەنت پارمەنىنەن كەيىن ەلىمىزدەگى "ەتجەڭدى" پارتيالار قۇرىلتايلارىن وتكىزىپ، سايلاۋ ناۋقانىنا بەلسەنە كىرىسىپ كەتتى. بەسىنشى شاقىرىلىمداعى پارلامەنت ءماجىلىسى تاريحي ميسسياسىن اياقتاپ، ۇلت جوسپارىنىڭ نەگىزىن قالادى. بۇل زاڭ جوبالارى ءبىرىنشى قاڭتاردان باستاپ كۇشىنە ەندى. ال التىنشى شاقىرىمنان نە كۇتەمىز؟ ءماجىلىس سايلاۋىنان كەيىن نە وزگەرەدى؟

بۇگىندە جاھاندىق ەكونوميكاداعى احۋال كۇرت ناشارلاپ كەتتى. بۇعان مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى، ءبىر جاعىنان مەملەكەتارالىق شيەلەنىستەر دە سەبەپ. ەكونوميكاداعى مۇنداي كۇردەلى جاعداي – حالىقارالىق ساياسي ارەنادا ءوز ورنى بار قازاقستاندى دا اينالىپ وتپەيتىنى ءسوزسىز. بۇل رەتتە، ءار ەل وزىندىك شەشىم قابىلدايدى. سونىڭ ءبىر كورىنىسى – مەرزىمىنەن بۇرىن پارالامەنت ءماجىلىسىنىڭ سايلاۋىن وتكىزۋ.  

جۇرت ىشىندە «سايلاۋ سول ستسەناري بويىنشا وتەدى» دەگەن پىكىرلەر ءجيى ايتىلۋدا. قۇنى 4,4 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايتىن سايلاۋعا جۇرت نە ءۇشىن بارادى؟ التىنشى شاقىرىلىم دەپۋتاتتارىنان جۇرت نە كۇتەدى؟

ال مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، «الداعى دەپۋتاتتار سايلاۋى اشىق ءارى ءادىل ءوتۋى كەرەك» دەپ تاپسىرعان-دى. سول نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ايتقانىنداي، ءماجىلىس پەن ءماسليحات سايلاۋى ءادىل ءارى اشىق وتە مە؟..

وسى رەتتە «Abai.kz» پورتالى ارنايى ساۋالناما جۇرگىزگەن بولاتىن. قوعام بەلسەندىلەرى مەن تاۋەلسىز ساياساتتانۋشىلاردىڭ «سايلاۋ» تۋرالى پىكىرلەرى ءار ءتۇرلى بولىپ شىقتى.   

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى:

- مەن سايلاۋعا بارمايمىن. ويتكەنى، بۇل سايلاۋعا بارىپ داۋىس بەرۋدىڭ ءمانىن، ماعىناسىن  كورىپ تۇرعانىم جوق. بىرىنشىدەن، مەن ءوز داۋسىمدى بەرەتىن پارتيا كورىپ تۇرعانىم جوق. ءبىزدىڭ قوعامداعى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى شەشە الاتىن، ايتا الاتىن، كوتەرە الاتىن پارتيالاردى بۇل تىزىمنەن كورە المادىم. ونداي پارتيالار جوق تا.

ەكىنشىدەن، بۇل سايلاۋدىڭ ناتيجەلەرى، وتكزىلۋ جۇيەسى تاعىسىن تاعى بەلگىلى عوي. سوندىقتان، «نۇر وتان» بولسىن، باسقاسى بولسىن، مەنىڭ داۋسىما مۇقتاج دەپ ويلامايمىن.

ۇشىنشىدەن، ماسەلە ولاردىڭ سايلاۋالدى تۇعىرنامالارىندا دا ەمەس. جىلدان جىلعا ادەمى تۇعىرنامالار جاسالىپ كەلەدى. وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر دە سالماقتى. ماسەلەن، جەمقورلىق، ءبىلىم بەرۋ سالاسى سياقتى قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردى ءوز تۇعىرنامالارىنا ەنگىزگەن. مۇنداعى جالعىز پروبلەما سول ادەمى سوزدەردىڭ ىسكە اسپاۋىندا جانە وعان ەشكىمنىنىڭ جاۋاپ بەرمەۋىندە. ايتادى، قۇرعاق ۋادەنى بەرەدى. ال ناتيجەگە كەلگەندە ەشتەڭە جوق بولىپ شىعادى. الدىمەن پارتيالار سول بەرگەن ۋادەلەرىن ورىنداسىن. سودان كەيىن بارىپ، ءبىز دە اتقارىلعان شارۋالارعا ءادىل باعا بەرەتىن بولامىز. ال قازىرگى سايلاۋ ءبىر ستسەناري بويىنشا وتكىزىلەتىنى تۇسىنىكتى. سوندىقتان، مەن ءوز داۋسىمدى ەشبىر پارتياعا بەرمەيمىن.

جارقىن تۇسىپبەكۇلى، ساياساتتانۋشى:

- ارينە، سايلاۋعا بارامىن. مەن 18 جاسقا تولعان كەزدەن بەرى ءبىر دە ءبىر سايلاۋدان تىس قالىپ كورمەدىم. 2004, 2007, 2012 جىلعى پارلامەنت، 2005, 2011, 2015 پرەزيدەنت سايلاۋلارىنىڭ بارىنە دە قاتىسىپ، داۋىس بەردىم. بۇل جولى دا داۋىس بەرمەكپىن.

سايلاۋعا ازىرگە ساياساتكەر رەتىندە بارىپ كورمەگەننەن كەيىن، ارينە، داۋىس بەرۋشى ەلەكتورات وكىلى رەتىندە بارامىن. نە ءۇشىن داۋىس بەرەمىن؟ «ەلىمنىڭ بولاشاعى ءۇشىن!» دەپ كولگىرسىمەي-اق قويايىن. مەنىڭ ساياساتقا قىزىعۋشىلىعىم 1999 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىنان باستالدى دەسەم بولادى. تەك داۋىس بەرۋگە ەمەس، سايلاۋعا قاتىسقان حالىقتى دا باقىلاپ قايتامىن. مىسالى بىلتىر كولىكپەن استانا قالاسىنداعى سايلاۋ ۋچاسكەلەرىن ارالاپ شىققانمىن. بىلتىرعى پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىنەن باستاپ الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى دا حالىقتىڭ سايلاۋعا قىزىعۋشىلىعىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بولىپ جاتىر. تەك قانا استانادا ەمەس، بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا ازاماتتاردىڭ سايلاۋعا قانشالىقتى قاتىسقانىن جالپىلاما بولسا دا، انىقتاۋعا مۇمكىندىك بار. سونىمەن قاتار، بۇل جولى جاڭا پارلامەنتتە بۇرىنعىدان دا كوپ پارتيا وكىلدەرى بولاتىن سياقتى.

ەسەنگۇل كاپقىزى، جۋرناليست:

- مەن سايلاۋعا باراتىن، بارمايتىنىمدى ايتپاي-اق، قويايىن. تەك پارلامەنت تۋرالى ايتايىن. پارلامەنت ول ءبىر-ەكى ادامنان جاساقتالمايدى. ول 107 ادامنان قۇرالعاندىقتان ءبىر ادام ەشقانداي وزگەرىس اكەلە المايدى. بىرىنشىدەن، بيلىك حالىقتان - جىراق. پارلامەنت حالىق قالاۋلىلارى وتىراتىن ورىن بولعاندىقتان، ول بيلىك پەن حالىقتىڭ كوپىرى بولۋى ءتيىس. ولار ەلدىڭ تىنىسىن جاقسى سەزىنۋى كەرەك.  قازىر اۋىلداردىڭ جاعدايى وتە اۋىر، ء"بىز اۋىلعا كوڭىل ءبولىپ جاتىرمىز" دەيمىز، بىراق ول اشەيىن اڭگىمە. اۋىلدىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك. اسىرەسە، اۋىل اراسىنداعى جولدارى، كەلەشەگى كۇماندى سانالعان الىس اۋىلدار، ەلسىز، حالىقسىز قالىپ جاتقان ەلدىمەكەندەر ۇنەمى دەپۋتاتتاردىڭ نازارىندا بولعانى دۇرىس. مىسالى، مەن اۋىلعا بارعان سايىن قارنىم اشىپ قايتادى.  25 جىلدا اسفالت ءبىر رەت جاڭارتىلعان جوق. قازىر سوۆەت وداعىنان قالعان ءاسفالتتىڭ جۇرناعى عانا قالدى. مەن شىعىس قازاقستان وبلىسى، ءۇرجار اۋدانى كوكوزەك اۋىلىن ايتىپ وتىرمىن. قىستا قار كوپ جاۋاتىندىقتان اۋدان مەن اۋىل اراسىندا جول بولمايدى. اياق استىنان باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداسا، سىرتتان كەلەتىن كومەك جوق. كەزىندە ميلليونەر كولحوز بولعان كوكوزەكتىڭ بۇگىنگى تىنىس تىرشىلىگىنە ەشكىم باس قاتىرىپ جاتقان جوق. جاستار وقۋ ءبىتىرىپ كەتكەن سوڭ ورالعىسى كەلمەيدى.  ءسويتىپ ءوزى شەكاراعا جاقىن، شۇرايلى ولكەنىڭ ادامسىز قالۋ قاۋپى بار. ەكىنشىدەن، تاعى دا اۋىل ماسەلەسىنەن تۋىندايتىن، ىشكى كوشى-قون ماسەلەسىن رەتتەۋ قاجەت، ونى رەتتەۋدىڭ مەحانيزمدەرى ءالى قولعا الىنباي وتىر. ىشكى كوشى-قونمەن قاتار ەلسىز قالىپ جاتقان ەلدىمەكەندەردى سىرتقى رەسۋرستارىمىز ارقىلى ياعني، سىرتقى كوشى-قون ارقىلى تولتىرۋ سونىڭ ناقتى مەحانيزمدەرىن جاساۋ، ۇگىت-ناسيحات شارالارىن قولعا الۋ، جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەسۋ، ءبىلىم سالاسىنداعى بىلىق، ۇساق جەمقورلىق،  اسىرەسە، مەكتەپكە سىپىرۋشى بولىپ كىرۋ ءۇشىن دە، مۇعالىم بولىپ كىرۋ ءۇشىن دە   تولەنەتىن پارا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قۇرىلىمدىق ورگانداردا ءالى كۇنگە قولدانىلماي كەلە جاتقاندىعى...  وسىنىڭ ءبارىن دەپۋتات نازارىنان شىعارماۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.  وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار ءوز قامىن كوبىرەك كۇيتتەپ كەتكەن كەزدەرى بولدى. ماسەلەن، 5 شاقىرىلىمدا دەپۋتاتتاردىڭ ايلىعىن ازايتۋ تۋرالى ۇسىنىس بولعاندا، ءبارىنىڭ شىر-پىرى شىعىپ، شىرىلىداپ ورە تۇرەگەلدى. بىراق سولار مەكتەپتە بالالاردىڭ تەگىن تاماعىن الىپ تاستاۋ، سول ارقىلى بيۋدجەتتى ۇنەمدەۋ تۋرالى ۇسىنىسقا جاپا تارماعاي قول كوتەردى. نەمەسە تاعى ءبىر دەپۋتاتت جول ەرەجەسىن بۇزعانى ءۇشىن 23 مىڭ تەڭگە تولەردە شىر-پىر بولدى، ال ونىڭ ايلىعى 600 مىڭ عوي، 60 مىڭ ايلىقپەن كۇن كورىپ جۇرگەن قاراپايىم تۇرعىن ونداي ايىپپۇلمەن كۇندە كەزدەسەدى.  ولار سول زاڭدى قولداپ، قۋاتتاپ قول كوتەرگەندە قايدا قاراپ وتىرعان، الدە ءوز باسىما تۇسپەيدى دەدى مە؟

وسى سەكىلدى ەلدىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تۇيتكىلدى ماسەلەلەر وتە كوپ.  بىراق ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار ەشتەڭەگە سەلت ەتپەيدى، سەلت ەتپەگەن كۇيىن دە كەتتى. 4 جىلدا ءبىر رەت دەپۋتاتتىق ساۋال جولداماعاندار تاعى دا دەپۋتات بولۋدان دامەلى. بۇل نە، سوندا زاڭ شىعارۋشى ورگان بىرەۋلەر ءۇشىن  قالعىپ-مۇلگىپ قانا وتىراتىن جايلى ورىن بولعانى ما؟.. كرەسلولارىن سىقىرلاتىپ ءاربىر شاقىرىلىمدا دەپۋتات بولىپ كەلە جاتقاندار بىزدە از ەمەس.  الايدا، ەل ەسىندە مىنا دەپۋتات وسى ماسەلەنى كوتەردى دەيتىندەي ءسوز جوققا ءتان.

ابزال قۇسپان، ادۆوكات:

- بىرىنشىدەن مەن سايلاۋعا بارمايمىن. ويتكەنى پارتيالار ۇسىنعان ەشبىر كانديدات كوڭىلىمنەن شىقپايدى. سونىمەن قاتار، سايلاۋ ناتيجەلەرىنە سەنبەيمىن.

P.S. كەيبىر ساياساتتانۋشىلار مەن ءتۇرلى سالا ماماندارى ءبىزدىڭ ساۋالنامامىزداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتىپ، «جوعارعى» جاقتان ەسكەرتۋ جاسالعانىن العا تارتتى.

دايىنداعان – نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz